Faláu en | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Númberu de falantes | |||||||||||
| |||||||||||
Datos | |||||||||||
Sistema d'escritura | ensin valor | ||||||||||
Códigos | |||||||||||
L'idioma huave o mareño ye una llingua aisllada falada pol pueblu huave, qu'habita nel ismu de Tehuantepec, al sureste del estáu d'Oaxaca (Méxicu), na mariña del golfu de Tehuantepec y la Llaguna Cimera. La pallabra huave ye un exónimo impuestu polos zapotecos y significa xente que se podrez nel mugor[1][ensin referencies]. L'idioma ye llamáu polos sos falantes ombeayiiüds o umbeyajts, dependiendo de la variante, que n'asturianu significa el nuesu idioma. Los huaves se autodenominan pixín ikoots, ikojts o kunajts, espresión que traducida lliteralmente significa "nós mesmos". La comunidá llingüística huave algama los cincuenta mil de falantes, que se concentren especialmente nel pueblu de San Mateo del Mar. Anque l'empléu d'esta llingua persiste en dellos dominios de la vida social, el huave ta amenaciáu, anque esisten dellos proyeutos de revitalización ya investigación llingüística nes comunidaes huaves del Ismu de Tehuantepec.
En cuanto al númberu de falantes, en 1974 había de 18,000 a 20,000 falantes.[2] En 1995 xubió a 20,528 falantes,[3] y pal añu 2010 menguo a 17,554 falantes.[4]
Nenguna de les varies hipótesis de rellación llingüística del huave en dalguna familia llingüística más amplia foi demostrada con evidencia sólida y abonda. Por esta razón el huave considérase una llingua aisllada.[5] Paul Radin propunxo una rellación ente'l huave les llingües mayenses y les mixe-zoqueanas, y Morris Swadesh propunxo una conexón cola familia otomangueanas, mesma que foi investigada más llargamente por Rensch (1976). Sicasí, como queda dichu, nenguna d'estes hipótesis foi concluyente.
El huave falar en cuatro municipios de la mariña d'Oaxaca. Estos son San Francisco del Mar, San Dionisio del Mar, San Mateo del Mar y Juchitán de Zaragoza. D'estes comunidaes la más numberosa ye la de San Mateo del Mar que tuvo práuticamente aisllada hasta apocayá. Les actitúes negatives de los falantes escontra la so llingua nativa y una fuerte presión social del español son les principales razones del progresivu abandonu del huave como llingua falada nel restu de comunidaes.
Acordies con l'Institutu Nacional de les Llingües Indíxenes (Inali) de Méxicu, el huave cunta con dos variedaes. La oriental entiende les fales de Juchitán y San Mateo del Mar, y l'occidental ye emplegada nos conceyos de San Francisco y San Dionisio.[6]
Dialeutu y llugar | Númberu de falantes (ca.) | ISO 639-3 (SIL) |
---|---|---|
San Dionisio del Mar | 4.940 (2000)[7] | hve |
San Francisco del Mar | 900 (1990)[8] | hue |
San Mateo del Mar | 12.000 (1990)[9] | huv |
Santa María del Mar | 500 (1993)[10] | hvv |
Los siguientes cuadru amuesen los fonemes del huave.[11]
Anterior | Central | Posterior | |
---|---|---|---|
Zarrada | i | o | |
Entemedia | y | o | |
Abierta | ɑ |
Esta pueden ser aspiraes [ah].
Nel cuadru de baxo espónense les consonantes del huave de San Mateo del Mar, acordies con el trabayu de Kim (2008).
Biabial | Dental | Palatal | Velar | Llabiu- velar |
Glotal | |
---|---|---|---|---|---|---|
Oclusiva | p mb |
t nd |
k ŋg |
kʷ ŋgʷ |
||
Africada | t͡s nt͡s |
|||||
Fricativa | s | h | ||||
Nasal | m | n | ||||
Vibrante | ɾ r |
|||||
Llateral | l | |||||
Semiconsonante | ʝ | w |
Los numberales en distintes variedaes de huave son:[12]
GLOSA | San Francisco del Mar |
San Mateo del Mar |
PROTO- HUAVE |
---|---|---|---|
'1' | ɑnek | nojk | *-noik |
'2' | ɑhkjɑw | ihkjɑw | *-ihk-yɑw |
'3' | ɑɾuh | ɑɾeh | *a-rɨh |
'4' | ɑpokjuɸ | ɑikiy | *a-pok-yɨw |
'5' | ɑkokjɑɸ | ɑkokjɑw | *ɑ-ko-kiɑw |
'6' | ɑnɑhojuɸ | ɑnɑiy | *ɑ-nɑ-yɨw |
'7' | ɑhɑjuɸ | ɑjɑiy | *ɑ-hɑ-yɨw |
'8' | anojuɸ | ohpjɑkɨw | *o- |
'9' | ɑpekɑf | ohkijeh | *o- |
'10' | ɑkɑpɑf | ɡɑh-powɨw | *kap- |
<ref>
nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes inali