Idioma lombardu

Nun confundir con Idioma lombardu (xermánicu).

Lombardu 'Lumbard, Lumbaart'
Faláu en	Italia  Suiza
Rexón	Lombardía Cantón del Tesinu
Falantes	3.500.000[1]
Familia	Indoeuropéu  Itálicu   Latino-Faliscu    Llatín     Romance      Ítalo-occidental       Galoitálico        Lombardu
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	ruque
ISO 639-3	lmo
Estensión del lombardu

El términu lombardu referir a un dominiu llingüísticu formáu por dos idiomes falaos principalmente en Lombardía (norte d'Italia) y en delles árees de les rexones vecines y en Suiza (cantón del Tesinu).

Aspeutos históricos, sociales y culturales

Reconocencia oficial

El lombardu ta reconocíu pola UNESCO como llingua en peligru d'estinción,^[2] pero nun ta reconocíu como llingua rexonal o minoritaria pol Conseyu d'Europa porque Italia nun ratificó la Carta.^[3] Los problemes surden pola difícil clasificación como llingua o dialeutu dientro de la sociollingüística moderna.^[4]

L'usu de los idiomes lombardos ta estigmatizáu nes árees políticamente pertenecientes a Italia, ente que nun lo ye nes árees suices. Dellos programes de radio y televisión n'idiomes lombardos emítense dacuando pola cadena suiza de fala italiana. La mayor institución d'investigación de dialeutos lombardos atópase en Bellinzona, Suiza (CDE - Centru di dialettologia y di etnografía).

Uso

L'usu de los dialeutos lombardos mengua día ente día na zona de llingua lombarda d'Italia, especialmente ente los sectores más nuevos de la población onde la escolarización y los medios de comunicación son n'italianu estándar.

Cine

Les películes profesionales en lombardu son escases. Conócense, fundamentalmente, trés:

• L'albero degli zoccoli, producida por Ermanno Olmi en dialeutu bergamasco.
• Ona strada bagnada, documental premiáu en delles ocasiones de Lamberto Caimi.
• Desmentegass, de Lamberto Caimi.

Descripción llingüística

Clasificación llingüística

• Indoeuropéu
  • Itálicu
    • Románicu
      • Románicu occidental
        • Cisalpinu
          • Galo-italianu
            • Lombardu

Les variedaes lombardes clasifíquense dientro de les Llingües romániques occidentales emparentaes col francés y colos otros llingües galoitalianes (piamontés, emiliano-romañolo, etc.). El lombardu romance, nun tienen parentescu cercanu col antiguu lombardu (lombárdico), que ye una llingua xermánica usada polos antiguos lombardos (atestiguada ente los sieglos VI y X d.C.). Anque l'italianu ye de normal usáu como llingua escrita y formal nes árees de fala lombarda, los dialeutos lombardos son bien distintos del italianu estándar yá que pertenecen a dos rames distintos del árbol de les Llingües romániques.

Ortografía

El lombardu nunca llogró una unificación ortográfica. Los dos sistemes ortográficos más utilizaos son el ticinese (llamáu tamién pro-alemán), yá que utiliza les vocales ö y ü, magar tien el so orixe nos cantones suizos y güei ye utilizáu nes zones lingüísticamente lombardes alto-italianes tanto al este como al oeste del Adda) y el milanés clásicu. Esti postreru ye'l sistema con más prestíu históricu (usábase yá nel sieglu XVI) y hasta la primer metá del sieglu XX foi adoptáu, magar con pequeñes diferencies, en toles zones lombardófonas.

Fonoloxía y fonética

• La palatalización de los grupos llatinos CL- y GL- en c(i), g(i) (ej. CLAMAR(Y) > ciamà, GLAREA > gièra);
• La lenición de les consonantes oclusives sordes intervocáliques (ej. FATIGA(M) > fadiga, MONITA(M) > moneda/muneda);
• El tresformamientu de -CE, -GUE n'africaes alveolares o en sibilantes (ej. GELU > dzel/zel);
• La perda de les vocales finales llatines sacante la a, resultancia del procedimientu de síncope^[5] (ye. MUNDUM > mund/mond) (presente tamién nel idioma francés).
• La evolución en ü de la llatina (PLUS > pü);
• La presencia de la vocal ö (NOVU > növ/nöf).
• a diferencia de la mayoría de les llingües romances oposición ente /ā/ llarga y /ă/ curtia. paass 'paz' < Lat. PĀX, pass 'pasu' < Lat. PASSU(m)

Fenómenos comunes

La presencia d'estes vocales anteriores ye una de les carauterístiques propies del lombardu^[6] que comparte col piamontés y el ligur, pero que lu dixebra del vénetu y del emiliano-romañol.

Fenómenos diverxentes

El lombardu dixebrar del piamontés pola ausencia de la vocal media central, ortográficamente representada ë y pol infinitivu de la primera conxugación que termina en à (r).

Exemplu de testu (milanés)

Lo siguiente ye una poesía en dialeutu milanés, por Domenico Balestrieri (1714–1780), interpretada por Antonio Bozzetti.

Chi tròpp e chi minga

Even staa licenziaa da on cavalier el dì inanz duu staffer, et quidem tucc duu e tutt a on bott. El dì adree el camarer el ghe n’esebì inscambi sett o vott. « Bon! – respondè el patron – Insci, a vista de nas, fee vegnì innanz quij duu che sien pù al cas segond la mia intenzion ». De fatt subet entrènn, sfrísand el soeul coi reverenz che fenn. Al primm che intrè el ghe diss: « Savii servì? » E quell: « Lustrissem, sì ». « Savii fa on compliment? » « Ch’el se figura! Savaroo fall sigura » « E per porta imbassad? » « Magara anch a parola per parola! No me cala espression nè bona tolla, e foo prest a girà per i contrad ». « E, se l’occorres mò, farissev de mangià in mancanza del coeugh? » « E perchè no? Sien past froll o sfojad,

supp, pastizz e pitanz de tucc i sort, poss dì che l’è el me fort ». « E sorbett e gelaa savarissev fa anch quij? » « Oh manco maa ». « Bravo! E, quand in campagna fudess senza el barbee, el perrucchee? » « Ghe sont mì a l’occorrenza; e, al besogn, foo anch el sart e el caroccee. Ai curt, el me pò mett a less e a rost, nol restarà imperfett; e, segond el salari, ghe faroo anch de agent, de secretari!… » « N’hoo a car » – bassand el coo el repiè el patron – « tucc sti vertù! Fermev pur in cà mia che i provaroo!… » Voltaa poeu a l’olter, el ghe diss: « E vu? » « Quand el voeubbia ess content de la mia servitù – respondè l’olter – no faroo nient; giacchè el me camerada el fa tutt coss, A mì resta tant manch; e foo el me cunt, che poss ess de guardia settaa su on cassabanch!… »

Variación dialeutal

Lombardu occidental y oriental separaos pela llinia verde.

Variantes orientales y occidentales de lombardu.

Los dos variantes principales del idioma lombardu, que presenten tractos de gramática, léxicu y fonética abondo distintes, son: el Lombardu Occidental (qu'abarca'l dialeutu milanés) y el Lombardu Oriental (qu'abarca los dialeutos bergamasco, bresciano y trentín).

El lombardu occidental

• Milanés, faláu en Milán, Monza, na Baxa Brianza y al traviés del mediu cursu del Olona, nel Saronnese. Ye la variante con mayor reconocencia internacional y producción lliteraria.
• Bustocco, faláu en Bustu Arsizio, al oeste del valle Olona, tien carauterístiques fonétiques ligures y estrémase de la mayor parte de les otres variantes lombardes pola presencia de la "o" átona final nos sustantivos y nos axetivos masculinos, como tamién asocede na asturlleonés.
• Legnanés: faláu en Legnano, al sur de Bustu Arsizio. Comparte delles carauterístiques fonétiques col ligur.
• Brianzolo: Faláu en Brianza.
• Comasco: faláu pela redolada de Como, al norte de Mozzate y Sottoceneri.
  • Lecchese: faláu pela redolada de Lecco, caña propia del lombardu occidental.
• Ticinese: faláu nel cantón Ticino.
  • Ossolano: faláu nel Valle de Ossola.
• Varesino: faláu en Varese, Tradate, la parte septentrional de la provincia de Varese.
• Valtellinés: faláu en Valtellina.
  • Chiavennasco cola variante Bregagliotta, la más arcaica.

Otros dialeutos del lombardu occidental al sur de Milán:

• Lodigiano, faláu en tol lodigiano a excepción de los conceyos que llenden cola ciudá de Piacenza, nel conceyu de San Colombano al Lambro y los conceyos más orientales de la provincia de Pavía que parten cola provincia de Lodi.
• Novarés: faláu nel sur de la provincia de Novara.

El lombardu oriental y alpino-oriental

• Lombardu oriental, faláu nel oriente del ríu Adda:
  • Bergamasco, na provincia de Bérgamo con variantes más arcaias nos valles llaterales oróbicos.
  • Cremasco, faláu na baxa bergamasca y nel territoriu cremasco.
  • Alto manuano, allegáu a bresciano del área gardesana.
  • Bresciano, faláu na provincia de Brescia, coles variantes Lumezzanese, Camuna, Bagossa (en Bagolino) y Rendenese (en Trentín).
  • Trentín occidental, faláu nel occidente del Trentín.
• Lombardu alpín-oriental:
  • Bormino
  • Livignasco
  • Alto camuno

El lombardu meridional

El dialeutu faláu na rexón de la Baxa Lombardía (la zona central de la provincia de Cremona), entá calteniendo la gramática y la estructura de les fales lombardes, presenta fuertes influencies del dialeutu emiliano na fonética:

• Dialeutu cremonense

El dialeutu mantuano y el casalasco clasificar en Ethnologue col ISO 639-3 eml, como dialeutos del emiliano.

Islles llingüístiques

• Sicilia
  • Lombardu de Sicilia o Galoitálico, faláu en delles zones de Sicilia, con orixe na dómina normanda.
  • Variantes locales, fuertemente influyíes pol sicilianu.
• Lazio
  • Variante influyida por componentes propios del Lazio y del dialeutu romanesco, faláu pola comunidá Valtelinesa de Roma.
• Brasil
  • Talian Lombardu: influencies italianes, vénetes y portugueses.

Dialeutos jergales

• Los dialeutos jergales son dellos, ente los que s'atopen:
  • Gaì, dialeutu casi estinguíu de los pastores Camuni y de los valles bergamascos.
  • Spasell, xíriga comercial de Vallassina.
  • Rungin, faláu en Val Cavargna.
  • Rügin, faláu en Val Colla (Ticino).

Ver tamién

• Lombardía
• Idioma italianu
• Idioma vénetu
• Idioma piamontés

Referencies

• Consulta la edición de Wikipedia n'idioma lombardu.

1. https://web.archive.org/web/20120722142548/http://www3.istat.it/salastampa/comunicati/non_calendariu/20070420_00/testointegrale.pdf
2. Red book of endangered languages
3. Carta europea delle lingue regionali o minoritarie
4. R. Hudson, "Sociolinguistics". Cambridge University Press, 1996.
5. Hermann W. Haller: "The Other Italy". University of Toronto Press, 1999.
6. Giovan Battista Pellegrini, La carta dei dialetti d'Italia. Pacini editore, Pisa, 1977.