Purépecha 'P'urhépecha' | |
---|---|
Faláu en | Méxicu Territorios purépechas |
Rexón | Michoacán, Guanajuato, Jalisco, Guerrero, Estáu de Méxicu y Distritu Federal |
Falantes | 141 177 (2015) |
Puestu | Non nos 100 mayores (Ethnologue 1996) |
Familia | Llingua aisllada
|
Alfabetu | Alfabetu llatín |
Estatus oficial | |
Oficial en | En Méxicu tien reconocencia como llingua nacional.[1] |
Reguláu por | Nun ta reguláu |
Códigos | |
ISO 639-1 | nengún
|
ISO 639-2 | nengún
|
ISO 639-3 |
L'idioma purépecha, tarasco o michoacano[2] (autoglotónimu: P'urhépecha, pronunciación: [pʰoˈɽepeʧa]), ye una llingua falada polos miembros del pueblu purépecha del occidente de Méxicu.
El purépecha presenta munches carauterístiques llingüístiques que la faen paecer un idioma singular,[3] bien distintu d'otres llingües de Mesoamérica. Ello ye que la llingua p'urhépecha foi clasificada como una llingua aisllada, yá que hasta agora nun se pudo establecer nenguna rellación d'orixe común con dalguna de les llingües que se falaron, o falen, en Méxicu o otru país, anque Morris Swadesh, suxirió dalguna similaridad remota de tipu léxicu con otres llingües d'América.[4] Esta propuesta nun tuvo demasiada aceptación ente los especialistes nestes otres llingües.
El purépecha ye una de les llingües indíxenes de Méxicu con mayor vitalidá. Estremar en trés variantes dialeutales: la de la rexón llacustre, la central y la serrana (dalgunos inclúin una cuarta, la de la Barraquera). Acordies con cifres del XII Censu Xeneral de Población y Vivienda de 2000, esisten unos 121 409 falantes asitiaos en 22 conceyos y siendo un 25 % de los mesmos monollingüe en purépecha y el restu billingües n'español. Na actualidá fálense 56 idiomes a lo llargo y anchu del territoriu mexicanu.[5] Les estadístiques oficiales (INEGI 1996) indiquen que nel estáu de Michoacán fálense 38 llingües indíxenes col siguiente númberu de falantes:
La so puxanza repicó partir de 1895, añu dende'l cual diose entamu a un movimientu de sofitu al traviés de l'Academia de la Llingua Purépecha (P'urhe Uandakueri Juramukua) pol cual consiguióse el fortalecimientu y espardimientu d'esta llingua. El purépecha ye, anguaño, una llingua lliteraria por cuenta del gran espardimientu que tuvieron los Concursos Rexonales de Cuentu en Llingües Indíxenes coordinaos pola Direición Xeneral de Cultures Populares ya Indíxenes y los estaos d'Hidalgo, Querétaro, Michoacán y Méxicu, que fortalecieron tamién el calter lliterariu de les llingües náhuatl, otomí y mazahua.
La clave ISO 639-2 pal idioma ye nai.
El purépecha considérase davezu una llingua aisllada de Mesoamérica.[6] Caltién delles traces tipolóxiques pocu frecuentes nel área llingüística mesoamericana como la presencia de dos fonemes vibrantes: la vibrante simple /r/ y la retroflexa /ɽ/. De los cinco traces típiques del área llingüística mesoamericana, el purépecha namái tien de manera inobjetable unu, el sistema vigesimal de numberación.[ensin referencies]
Sicasí, Greenberg considera qu'esta llingua tien ciertu parentescu col chibcha, anque esta idea ye refugada pola mayoría de llingüistes especialistes en llingües americanes, como Campbell, quien la considera una llingua aisllada.
El purépecha fálase principalmente na parte occidental y central del estáu, principalmente nel área entendida ente'l llagu de Pátzcuaro y la sierra al occidente d'ésti conocida como la Pandu Tarasca.[7] El territoriu toma a 22 conceyos del estáu de Michoacán, qu'en xunto ocupen una área de 8.370 km², lo cual representa'l 14 % de la superficie del estáu, de los cualos, 14 tienen una proporción significativa de falantes de la llingua. Estos son: Chilchota, Charapan, Nahuatzen, Paracho, Tangamandapio, Cherán, Quiroga, Erongarícuaro, Coeneo, Los Reis, Tzintzuntzan, Tingambato, Pátzcuaro y Uruapan.
En Morelia fálase namái polos migrantes d'estes rexones, pos nun ye una llingua madre de dicha ciudá. D'estos migrantes la mayoría son estudiantes de la Universidá Michoacana de San Nicolás d'Hidalgo, que cunta con esta llingua dientro del so departamentu d'idiomes.
El centru del antiguu reinu tarasco atopábase alredor del llagu de Pátzcuaro, qu'entá ye un centru importante de la comunidá purépecha. Esti reinu tomaba casi tol estáu de Michoacán y partes considerables de Guanajuato y Guerrero, según porciones de los estaos de Méxicu, Querétaro y Jalisco.
Tradicionalmente reconócense cuatro variedaes xeográfiques o dialeutos: la del Pandu o Sierra, la de la zona llacustre, la de la Cañada y la de la Barraquera.[8][9] La rexón del Pandu concentra aproximao'l 62 % de los falantes, y de fechu foi hasta los años 1980 la zona menos comunicada del territoriu. La zona llacustre concentra'l 17.8 % de los falantes, la Cañada o Rexón de los Once Pueblos el 14.7 %, y la Barraquera namái'l 5.2 %.[10]
Ethnologue estrema dos variedaes: el dialeutu central faláu aproximao por 120 000 persones (1990) alredor de Pátzcuaro y el dialeutu occidental de les tierres altes faláu nes cercaníes de Zamora, Los Reyes de Salgado, Paracho, y Pamatácuaro, toos ellos nes vecindá del volcán Paricutín.
Ye una de les llingües más llargamente usaes pol grupu étnicu que la sofita como parte de la so identidá y ye una de les poques llingües indíxenes que llegó a tener la so propia academia de la llingua. Sicasí, ye una llingua que ta esperimentando una contraición paulatina y en dellos poblaos amenorgóse al mínimu y nuna o dos generación va perder por completu si sigue l'actual procesu d'abandonu de la llingua.[11]
Esta llingua, xunto con toles llingües indíxenes de Méxicu y l'español, fueron reconocíes como "llingües nacionales" por cuenta de la Llei Xeneral de Derechos Llingüísticos de los Pueblos Indíxenes promulgada y publicada nel añu 2003.[1]
El purépecha empezar a escribir dende'l sieglu XVI, cuando los flaires lenguatarios afixeron les grafíes llatines pa ello. Los intentos de normalización moderna remontar al Proyeutu Tarasco (1939), cuando s'empezar a aldericar delles propuestes ortográfiques. Anguaño nun esiste inda consensu nesa cuestión, anque tien ciertu pesu l'estándar propuestu pola Academia de la Llingua Purépecha[12] y la propuesta de la Secretaría d'Educación Pública (SEP). Esta postrera ye la usada pola Direición Xeneral d'Educación Indíxena pa los llibros escolares.
Lletres del alfabetu purépecha[13] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
A | B | Ch | Ch' | D | Y | G | I | Ï | J | K | K' | L | M | N | Nh |
P || P' || R || Rh || S || T || T' || Ts || Ts' || O || X | |||||||||||||||||||
a | b | ch | ch' | d | y | g | i | ï | j | k | k' | l | m | n | nh |
p || p' || r || rh || s || t || t' || ts || ts' || o || x | |||||||||||||||||||
Valores fonéticos | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
a | b | t͡ʃ | t͡ʃʰ | d | y | g | i/j | ɨ | x | k | kʰ | l | m | n | ŋ |
p || pʰ || ɾ || ɽ || s || t || tʰ || t͡s || t͡sʰ || o/w || ʃ |
Nos siguientes cuadros amuésense los fonemes del purépecha colos sos principales alófonos. L'inventariu vocálculo ta formáu poles siguiente unidaes:
Los dos vocales medies /y, o/ son pocu frecuentes, de fechu /o/ ye bastante inusual. Pela so parte l'inventariu consonánticu ta formáu por:
Billabial | Alveolar | Postalveolar o Palatal o Retroflexa |
Velar | Labiovelar | ||
---|---|---|---|---|---|---|
Oclusives | simple | p (b) | t (d) | k (g) | kʷ (gʷ) | |
aspirada | pʰ (p) | tʰ (t) | kʰ (k) | kʷʰ (gʷʰ) | ||
Africada | simple | ʦ (ʣ) | ʧ (ʤ) | |||
aspirada | ʦʰ (ʦ) | ʧʰ (ʧ) | ||||
Fricativa | s (z) | ʃ | x | |||
Nasal | m | n | ŋ | |||
Rótica | ɾ | ɽ | ||||
Aproximante | j | w |
Morfolóxicamente el purépecha fai estensu usu de la flexón y tien una complexa morfoloxía.[14][15] Dende'l puntu de vista tipolóxicu tratar d'una llingua aglutinante na que les pallabres amuesen una llende clara y son segmentables fácilmente en morfemes esistiendo xeneralmente una correspondencia unívoca ente morfema y función qu'ésti desempeña[16] como en:
Unu de los subsistemas más granibles dientro de la llingua purépecha ye'l de los clasificadores o llocativos corporales. Los llocativos corporales son en dellos casos unidaes léxiques y n'otros casos partícules gramaticales. La so función ye interesante, una y bones delimitan y nomen oxetos que non necesariamente tienen qué ver direutamente col cuerpu humanu, sicasí dotar de brazos, piernes, boca, cabeza, etc. Tamién faen referencia a la parte del cuerpu que recibe o exerz l'acción d'un verbu.
Dellos exemplos de llocativu corporal:
El verbu “cortase la mano” esiste como tal, onde puede identificase la partícula k’o, que se refier a la palma de la mano. Vemos tamién que nesti casu namái hai yuxtaposición y prescíndese de la presea jimbo (“con”), que tendría que dir xusto dempués de tsakapu (“piedra”).
Equí reparamos que'l verbu uarhini ta amestáu cola partícula me, referente non precisamente a una parte del cuerpu humanu, sinón a los líquidos, ye dicir; a coses que se rellacionen xeneralmente cola agua. Entá con esi locativu presente nel verbu, repitir la idea de l'agua cola pallabra itsï, amestada col llocativu rhu, que'l so significáu lliteral ye ”en”.
El verbu “afalagar” ye putini, de manera que putimukuni ye daqué según afalagar cola boca. Ye precisamente a la boca a los que se refier la partícula mu, que ta totalmente enserta na morfoloxía del verbu. El restu de la frase ye daqué de rutina, un sustantivu amestáu con casu aplicativo.
El purépecha ye una llingua dotada de casu morfolóxicu. Dende'l sieglu XVI, fecha en que se documentó per primer vegada la llingua detéctense ciertos desarrollos históricos. Por casu el marcaje de ciertos casos por aciu clíticos o postposiciones ta dando pasu a xenuines marques de casu, que s'añedir a los casos yá presentes nel sieglu XVI.[17] El purépecha ye una llingua puramente sufijante, Swadesh identificó hasta 150 sufixos.
El alliniadura morfosintáctica ye de tipu nominativu-acusativu col suxetu ensin marca esplícita (morfo cero) y l'oxetu (indireutu o direutu) marcáu con -nin:
El orde sintácticu ye claramente unu, nel que'l suxetu preciede al verbu (hai ciertu discutiniu adicional sobre si ye más básicu SOV o SVO), por casu:
tenemos casa'
La flexón nominal en purépecha inclúi númberu y casu (nun esisten diferencies de xéneru gramatical). La categoría de númberu estrema ente plural y non-plural, el plural marcar con -echa o -cha (el primeru en formes que la so forma singular acaba en /o/ o /a/ (esta se elide nel plural), ente que la otra forma apaez tres formes acabaes en /i, ɨ, y/ nel singular), dellos exemplos:
Singular | Plural |
---|---|
wíchu 'el perru' |
wíchu-echa 'los perros' |
acháti 'el señor' |
acháti-cha 'los señores' |
warhíti 'la muyer' |
warhíti-cha 'les muyeres' |
La flexón de casu estrema los siguientes casos:
(ensin marca) | |
---|---|
-nin | |
-eri | |
-rhu | |
comitativo | jingóni |
jimbó |
Los casos comitativo y presea de fechu nun son casos puramente dichos yá que son postposiciones escrites tres el nome non afixos.
Tata Jurhiata 'Señor/Padre Sol'. Dios del sol y del día, hermanu y maríu de Kutsï