La Gioconda

La Gioconda
La Gioconda, Portrait de Mona Lisa, dite la Joconde, Mona Lisa, モナ・リザ, Mona Lisa y Mona Lisa
Llocalización
Situación Salle des États (es) Traducir
Coleición departamento de pintura del Louvre (es) Traducir
País Francia
Datos
Autor Leonardo da Vinci
Añu década de 1500
Xéneru semeya
Materiales pintura al oleu, panel de álamo (es) Traducir y madera
Altor 77 cm
Anchor 53 cm
Dueñu Estado francés (es) Traducir
Franciscu I de Francia
Web oficial
Cambiar los datos en Wikidata

La Gioconda (La Joconde en francés), tamién conocida como La Mona Lisa, ye una obra pictórica del pintor renacentista italianu Leonardo da Vinci. Foi adquirida pol rei Franciscu I de Francia a principios del sieglu XVI y dende entós ye propiedá del Estáu Francés. #Exhibir nel Muséu del Louvre de París.

El so nome, La Gioconda (l'allegre, en castellán), deriva de la tesis más aceptada alrodiu de la identidá de la modelu: la esposa de Francesco Bartolomeo de Giocondo, que realmente se llamaba Lisa Gherardini, d'onde vien el so otru nome: Mona (señora, del italianu antiguu) Lisa.

Ye un oleu sobre tabla d'álamu de 77 × 53 cm, pintáu ente 1503 y 1519, y retocáu delles vegaes pol autor.[1] Considérase l'exemplu más llográu de sfumato, téunica bien carauterística de Leonardo, magar anguaño'l so coloríu orixinal ye menos perceptible pol escurecimientu de los barnices. El cuadru ta protexíu por múltiples sistemes de seguridá y ambientáu a temperatura estable pa la so preservación óptima.[2] Ye revisáu constantemente pa verificar y prevenir el so deterioru.

Per mediu d'estudios históricos determinóse que la modelu podría ser una vecina de Leonardo, que podríen conocese los sos descendientes y que la modelu podría tar embarazada. Magar toes los camientos, les respuestes en firme a los varios interrogantes en redol a la obra d'arte resulten francamente insuficientes, lo cual xenera más interés ente los almiradores del cuadru.

La fama d'esta pintura nun se basa namái na téunica emplegada o na so guapura, sinón tamién nos misterios que lu arrodien. Amás, el robu que sufrió en 1911, les reproducciones realizaes, les múltiples obres d'arte que s'inspiraron nel cuadru y les parodies esistentes contribúin a convertir a La Gioconda nel cuadru más famosu del mundu, visitáu por millones de persones añalmente.[3]

Autor

[editar | editar la fonte]
Autorretratu de Leonardo da Vinci.

Leonardo da Vinci nació nel caserío de Anchiano del conceyu de Vinci, n'Italia. Foi frutu de la rellación illexítima del notariu ser Piero y de la so sirvienta, Catarina Vacca. A los 14 años entró nel prestixosu taller del pintor florentín Andrea Verrocchio, onde se formó como artista al pie de Sandro Botticelli y Perugino.[4] Desenvolvió l'estudiu de les matemátiques, la xeometría, l'arquiteutura, la perspeutiva y toles ciencies de la observación del mediu natural, que considerábense indispensables na dómina.[5] Como educación complementaria, tamién estudió arquiteutura ya inxeniería.[6] Leonardo foi un humanista renacentista, destacáu en múltiples disciplines.[7] Sirvió a persones tan distintes ya influyentes como a Lorenzo de Médici, al duque de Sforza, a los soberanos de Mantua y al rei Francisco I de Francia.[5]

Por cuenta de la minuciosidad de la so téunica y tamién a les sos munches otres ocupaciones como inventor y diseñador, la producción pictórica de Leonardo ye desaxeradamente escasa: los espertos amenorguen les obres d'autoría relativamente segura a apenes una ventena, y delles bien poques cunten con pruebes documentales concluyentes. Ente les sos pintures más destacaes tán La Virxe de les Roques, La dama del armiño, el mural de La última cena y, la más famosa de toes: La Gioconda.[5]

Historia

[editar | editar la fonte]
El rei Francisco I de Francia, quien tuvo'l cuadru por dalgún tiempu.

La Gioconda foi considerada como'l cuadru más famosu del mundu.[8] La so fama débese probablemente a les múltiples referencies lliteraries, a les diverses hipótesis sobre la identidá de la protagonista y al espectacular robu del que foi oxetu'l 21 d'agostu de 1911.

Ye amás la postrera gran obra de Leonardo, si #tener en cuenta que siguió retocándola hasta los sos últimos años.[9] Dempués de terminar el cuadru, Leonardo llevó la so obra a Roma y depués a Francia, onde la caltuvo hasta'l so fallecimientu.[10] Sábese que pasó a manes del rei francés Francisco I, quien la mercaría por un importe de 12.000 francos (4.000 escudos d'oru), anque nun ta claru si foi en 1517, antes de la muerte del artista, o con posterioridá al so fallecimientu en 1519.[8][11]

Tres la muerte del rei, la obra pasó a Fontainebleau, depués a París y más tarde al Palaciu de Versalles. Cola Revolución francesa llegó al Muséu del Louvre, llugar onde se treslladó en 1797. En 1800 Napoleón Bonaparte ordenó sacar el cuadru del muséu y asitialo nel so cuartu del Palaciu de les Tullerías hasta que lo devolvió al muséu en 1804.[12] Ellí agospióse definitivamente, salvo un curtiu paréntesis mientres la Segunda Guerra Mundial, cuando'l cuadru foi curiáu nel Castiellu de Amboise y darréu na Abadía de Loc-Dieu.[13]

Hasta 2005 #allugar na Sala Rosa del Louvre, y dende entós alcuéntrase nel Salón de los Estaos.[14] Ye pertinente dicir que la mayoría de datos avera del cuadru conocen gracies al trabayu biográficu del pintor Giorgio Vasari, contemporaneu de Leonardo.[15]

Téunica

[editar | editar la fonte]
San Juan Bautista de Leonardo, una de les pintures, na cual Leonardo aplicó la so téunica de sfumato.

Leonardo dibuxó l'esbozu del cuadru y dempués aplicó l'oleu esleíu n'aceite esencial. La téunica emplegada, conocida col términu italianu de sfumato, consiste en prescindir de les contornes #netu y #precisu típicos del "Quattrocento" y envolubralo tou nuna especie de borrina que difumina los perfiles y produz una impresión d'inmersión total na atmósfera, lo que da a la figura una sensación tridimensional.[16][17]

El cuadru pintó sobre una tabla de madera d'álamu recubierta por delles capes de llucíu.[18] #Caltener nuna urna de cristal de 40 mm d'espesura a prueba de bales, tratada de manera especial pa evitar los reflexos.[14][14] La cámara qu'alluga'l cuadru ta diseñada pa caltener una temperatura constante de 20 °C y 50% de mugor relativo, colo que se busca garantizar les condiciones óptimas pa la estabilidá de la pintura.[14][19]

La pintura tien un resquiebru vertical de 12 centímetros na metá cimera, seique debida a la eliminación del marcu orixinal, magar un estudiu actual con rayos infrarroxos revela que'l resquiebru puede ser tan antigua como la mesma tabla.[20] Dicha resquiebru foi reparada ente mediaos del sieglu XVIII y principios del XIX por aciu dos pieces metáliques en forma de caparina fites pol aviesu.[21] D'elles, una soltóse darréu. Na actualidá, determinóse que la fisura ye estable y nun empioró col tiempu.[21]

Sicasí, pa refugar #cualquier peligru, en 2004 constituyóse un equipu de curadores franceses, que vixilen permanentemente l'estáu de la pintura, previniendo #cualquier alteración provocada pol tiempu.[22]

Descripción de la obra

[editar | editar la fonte]

Nesta semeya la dama ta sentada nun sillón y posa los sos brazos nos brazos del asientu. Nes sos manes y los sos güeyos puede trate un exemplu carauterísticu del esmucíu y del xuegu que'l pintor fai cola lluz y la solombra pa dar sensación de volume.[23]

Apaez sentada nuna galería, viéndose a los llaos, cortaes, les bases d'unes columnes.[24]

Detalle del llau esquierdu del paisaxe.
Detalle del llau derechu del paisaxe.

La galería #abrir a un paisaxe seique inspiráu nes vistes que Leonardo pudo acolumbrar nos Alpes, mientres el so viaxe a Milán, anque una última investigación reveló que'l fondu ye de la ciudá de Bobbio, n'Italia.[25][26] Enantes, pensábase que'l paisaxe, que tien una atmósfera húmeda y que paez arrodiar a la modelu, taba en Arno o nuna porción del llagu de Como, ensin llegar a conclusiones definitives.[26]

Intentóse munches vegaes compaxinar los dos metaes del paisaxe qu'apaez tres la modelu, pero la discordancia ente dambos llaos ye tan grande que nun dexa diseñar una imaxe siguida.[27] El llau esquierdu paez tar más baxu que'l derechu, entrando en conflictu cola física, yá que l'agua nun puede permanecer quieta si esiste desnivel nel terrén.[28] A esti respectu l'historiador d'arte Y.H. Gombrich escribe:[27]

En mediu del paisaxe apaez una ponte, conocíu en Bobbio como Ponte Gobbo o la Ponte Vecchio, y qu'amuesa un elementu de civilización que podría tar señalando la importancia de la inxeniería y l'arquiteutura.[24] L'allugamientu xeográficu de la ponte foi posible gracies a un códiz que dexó Leonardo da Vinci, nel que s'amuesa la escena na que se pintó. Una crecida, asocedida años más tarde nel ríu Trebbia, destruyó la ponte, que darréu foi reconstruyíu.

Detalle de la mirada de la modelu.

La modelu escarez de ceyes y pestañes, posiblemente por una restauración demasiáu agresiva en sieglos pasaos, na cual esaniciaríense les veladuras o leves trazos con que se pintaron. Vasari, n'efeutu, sí fala de ceyes: «Nes ceyes apreciaba'l manera en que los pelos surden de la carne, más o menos abondoses y xiraos según los poros de la piel; nun podíen ser más reales».[29] Según otros espertos Leonardo evitó pintar les ceyes y les pestañes pa dexar la so espresión más ambigua, o seique porque nunca llegó a terminar la obra.

Sobre la cabeza lleva un velu, signu de castidá y atributu frecuente nes semeyes d'esposes.[24]

El brazu esquierdu fuelga sobre'l de la butaca. La mano derecha pósase sobre la esquierda. Esta postura tresmite una impresión de serenidá y de que'l personaxe retratáu apodera los sos sentimientos.[24]

La téunica de Leonardo da Vinci #apreciar con más facilidá gracies a la inmersión" de la modelu na atmósfera y el paisaxe que lo arrodien, potenciada amás pola meyora na perspeutiva atmosférica" del fondu, que sería'l llogru final del Barrocu, onde los colores tienden al azuláu y la tresparencia, aumentando la sensación de fondura.[30][31]

Estáu de caltenimientu

[editar | editar la fonte]
Detalle de la cara craquelado.

El caltenimientu de la obra ye mediana, con un craquelado bastante evidente en tola superficie y una fisura bastante importante que, dende'l cantu cimeru, baxa en vertical sobre la cabeza del personaxe. Esti resquiebru caltiénse estable y nun ye previsible qu'empiore, gracies a que la obra caltener nun espaciu climatizáu. El defectu de caltenimientu más criticáu ye la suciedá qu'amazcara los colores; la pintura ta tapada por capes de barniz qu'han amarilleado col tiempu, efeutu habitual nes sustancies d'orixe natural. En sieglos pasaos, cuando nun esistíen los disolventes, la opacidá de les pintures antigües desaniciábase o azorronaba aplicando nueves capes de barniz. El cuadru de Leonardo atropa delles, y los responsables del Louvre aguantar a esaniciales por mieu a alteriar l'aspeutu de la obra. La hipótesis d'una próxima restauración de La Gioconda vese agora inda más remota, tres un recién discutiniu amenáu pola llimpieza d'otra obra del artista nel Louvre, La Virxe, el Neñu Jesús y Santa Ana, una intervención considerada abusiva por dellos espertos y que provocó la dimisión de dos téunicos contrarios a ella.[32]

Por aciu un programa informáticu recreóse'l coloríu que tendría de tener #obrar si esaniciárense les capes de suciedá. La restauración en 2011-2012 de la copia caltenida nel Muséu del Prado (Madrid), pintada simultáneamente nel taller del maestru, puede ayudar a imaxinar l'aspeutu que orixinalmente tuvo la obra del Louvre.

Enigmes

[editar | editar la fonte]

Mientres dellos sieglos les interrogantes ensin respuesta alrodiu de la obra de Leonardo fueron creciendo, aniciando apasionaos discutinios en munchos autores ya investigadores. Frente a la gran cantidá d'entrugues, les respuestes nun suelen ser demasiáu convincentes, polo que los alderiques siguen abiertos. Especialmente mientres los sieglos XIX y XX, les teoríes avera del orixe de la modelu, la espresión de la so cara, la inspiración del autor y otres tantes, tomaron gran protagonismu y obliguen a un analís históricu y científicu fondu.

La sorrisa

[editar | editar la fonte]

Nel sieglu XVI Leonardo da Vinci pintó a Mona Lisa buscando l'efeutu de que la sorrisa sumiera al mirala direutamente y remaneciera namái cuando la vista afitar n'otres partes del cuadru.[33] El xuegu de solombres refuerza la sensación de desconciertu que produz la sorrisa. Nun se sabe si daveres sonri o si amuesa un xestu llenu d'amargura.[24] Sigmund Freud interpretó la sorrisa de la Gioconda como l'alcordanza latente qu'había en Leonardo de la sorrisa de la so madre.[34]

Detalle de Mona Lisa Smile.

Margaret Livingstone, esperta en perceición visual, desveló nel Congresu Européu de Perceición Visual que se celebró en 2005 en A Coruña, que la enigmática sorrisa ye "una ilusión qu'apaez y sume por cuenta de la peculiar manera en que'l güeyu humanu procesa les imáxenes".[33][35] Livingstone aprofia que los artistes lleven muncho más tiempu estudiando la perceición visual humana que los mesmos médicos especialistes na tema.[33]

El güeyu humanu tien una visión fotópica, retiniana o direuta, y otra escotópica o periférica. La primera sirvi cuando se trata de percibir detalles, pero nun ye apta pa estremar solombres, que ye la especialidá de la segunda.[36] Leonardo pintó la sorrisa de Mona Lisa usando unes solombres que se ven meyor cola visión periférica.[33] Como exemplu pa ilustrar l'efeutu, unu puede concentrar la mirada nuna sola lletra sobre una páxina impresa y comprobar lo difícil que-y resulta reconocer el restu de les lletres.[37]

N'otru orde de coses bien distinta, y tratando de pescudar l'estáu d'ánimu de la modelu mientres el posáu, utilizóse un software especializáu na midida d'emociones", que foi aplicáu a la pintura pa llograr datos relevantes alrodiu de la so espresión.[38] La conclusión alcanzada pol programa, ye que Mona Lisa ta un 83 % feliz, un 9 % disgustada, un 6% medrosa y un 2 % enoxada.[39] El software trabaya sobre la base d'analizar traces tales como la combadura de los llabios o les arrugues producíes alredor de los güeyos. En llogrando les midíes, #comparar con una base de datos d'espresiones faciales femenines, de la que llogra una espresión permediu.[39]

Supuestu embaranzu y condición física

[editar | editar la fonte]
Detalle de les manes.

Un grupu d'investigadores del Conseyu Nacional d'Investigaciones de Canadá qu'esaminó la obra en 2004 utilizó un escáner d'infrarroxos en tres dimensiones, que los sos resultancies, d'escasa entidá, fueron publicaos el 26 de setiembre de 2006.[21][40][41]

L'usu de felicidá téunica, que dexa una resolución 10 vegaes más fina que'l pelo humano, dexó a los investigadores apreciar detalles hasta agora desconocíos. Cuntaron que el velu de gasa fina y tresparente, agabitáu al pescuezu de la blusa, yera una prenda que solíen llevar les muyeres embarazaes o que parieren apocayá.[21][42] Ente les sos peculiares conclusiones, l'estudiu consideró que'l pesu de la modelu yera de 63 quilos y la so estatura de 1,68 metros según que llevaba'l pelo recoyíu nun moñu cubiertu por un bonete detrás de la cabeza, y que nun apaez nengún mensaxe secretu en nenguna de les capes de la pintura, como se cuntaba na novela El códigu Da Vinci.[20]

Pela so parte, el doctor Julio Cruz Hermida, de la Universidá Complutense de Madrid, afirma que la modelu carecía bruxismo (rechinar de los dientes), alopecia (cayida del pelo) y principios de la enfermedá de Parkinson.[3]

Identidá de la modelu

[editar | editar la fonte]

Diverses hipótesis xeneráronse en redol a la identidá de la modelu.

El pintor y biógrafu Giorgio Vasari escribió en 1550:

En 1625, Cassiano dal Pozzo vio la obra en Fontainebleau y escribió sobre ella:

Tomando como base estos testimonios identificóse a la modelu con Lisa Gherardini, la esposa del fanegueru comerciante Francesco del Giocondo.

Sicasí, en 1517, antes del escritu de Vasari, Antonio de Beatis visitó a Leonardo nel Castiellu de Cloux y mentó tres cuadros sos, unu d'ellos d'una dama florentina fechu del natural a pidimientu de Xulianu II de Médicis.

Anque Antonio de Beatis podría ver una tabla distinta, esti testimoniu paez discrepar colos de Vasari y Cassiano del Pozzo, polo que dalgunos supunxeron que la modelu foi en realidá una amiga o amiga de Xulianu II de Médicis.[8]

Ver tamién

[editar | editar la fonte]
  • La Gioconda (copia del Muséu del Prado)
  • Mona Lisa de Isleworth
  • Cuadros de Leonardo da Vinci
  • Pintura renacentista
  • Pintura renacentista italiana
  • Renacimientu italianu
  • Arte n'Italia
  • Pintura n'Italia
  • L.H.O.O.Q.

Referencies

[editar | editar la fonte]
  1. ↑ El País. «'La Gioconda' o 'Mona Lisa'». Consultáu'l 30 de marzu de 2012.
  2. ↑ Widerko, Kasia. «'La Gioconda' tiene nuevo hogar». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de payares de 2015. Consultáu'l 10 de xunu de 2007.
  3. ↑ 3,0 3,1 Bioportal. «La historia de una sonrisa». Archiváu dende l'orixinal, el 2004-02-12. Consultáu'l 29 de mayu de 2007.
  4. ↑ navego.com. «Leonardo da Vinci». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de payares de 2015. Consultáu'l 10 de xunu de 2007.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Romano, Eileen (2005). "Leonardo", Los grandes genios del arte. Unidad Editorial. 84-89780-69-2.
  6. ↑ Calvimontes, Carlos. «Leonardo da Vinci y la cuadratura humana». Archiváu dende l'orixinal, el 2009-02-27. Consultáu'l 10 de xunu de 2007.
  7. ↑ Artehistoria. «Leonardo di ser Piero da Vinci». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de payares de 2015. Consultáu'l 10 de xunu de 2007.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Coleición Maestros de la Pintura (1993). La obra completa de Leonardo 1452- 1519. Barcelona: Ed. Planeta. ISBN 84-395-1142-6.
  9. ↑ «'Mona' irresistible». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-03-05. Consultáu'l 1 de xunetu de 2015.
  10. ↑ arteespana.com. «Leonardo da Vinci, Biografía y Obra». Consultáu'l 10 de xunu de 2007.
  11. ↑ Rachlin, Harvey (2008). Tras las obras maestras. Barcelona: Robinbook, páx. 27. ISBN 978-84-96924-18-5.
  12. ↑ Donald Sassoon, Mona Lisa: historia de la pintura más famosa del mundo, p.57, Barcelona: Ares y Mares (2007), ISBN 978-84-8432-922-0.
  13. ↑ Parsimony.net. «Divine Feminine». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de payares de 2015. Consultáu'l 10 de xunu de 2007.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Entelchile. «Muy bien cuidada». Consultáu'l 9 de xunu de 2007.
  15. ↑ grupoelron. «Da Vinci y 'La Gioconda'». Consultáu'l 4 de xunu de 2007.
  16. ↑ El País.com. «'La Gioconda' era vecina de Leonardo». Consultáu'l 14 de mayu de 2007.
  17. ↑ Muntz, Eugenio (2005). Leonardo da Vinci, el sabio, el artista, el pensador. Madrid: Ed. Círculo Latino. ISBN 8496129624.
  18. ↑ Chacón Soto, Raúl. «La Mona Lisa cumple 500 años». Consultáu'l 10 de xunu de 2007.
  19. ↑ E-Global.es. «El Museo del Louvre de París y la Mona Lisa de Leonardo Da Vinci». Consultáu'l 9 de xunu de 2007.
  20. ↑ 20,0 20,1 Amón, Rubén. «La verdad de 'La Gioconda'». Consultáu'l 2 de xunetu de 2007.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 Entel Chile.net. «Mona Lisa fue vecina de Leonardo Da Vinci». Archiváu dende l'orixinal, el 2007-05-03. Consultáu'l 14 de mayu de 2007.
  22. ↑ BBC Mundo.com. «La Mona Lisa también envejece». Consultáu'l 14 de mayu de 2007.
  23. ↑ Turotti, Felice (1857). Leonardo y su Escuela (Leonardo da Vinci e la sua scuola). Boston: Ed. Adamant. 0543972259.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 L. Cirlot (dir.
  25. ↑ [1]
  26. ↑ 26,0 26,1 Castaños Alés, Enrique. «Ecos de la dama submarina del Louvre en el arte». Consultáu'l 9 de xunu de 2007.
  27. ↑ 27,0 27,1 Pedretti, Carlo (1998). Leonardo: el retrato (Leonardo: il ritratto). Roma: Ed. Giunti. 8809762754.
  28. ↑ Palamitonews. «'La Gioconda' de Leonardo da Vinci: Figura y fondo». Archiváu dende l'orixinal, el 2007-06-29. Consultáu'l 25 de xunu de 2007.
  29. ↑ Giorgio Vasari, Las vidas de los más excelentes arquiteutos, pintores y escultores italianos desde Cimabue a nuestros tiempos (Antología), Estudio, seleición y traducción de María Teresa Méndez Baiges y Juan María Montijano García, Editorial Tecnos (Grupo Anaya, S.A.), 2006, ISBN 84-309-4118-5
  30. ↑ Carrasco de Jaime, Daniel. «Leonardo da Vinci». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de payares de 2015. Consultáu'l 9 de xunu de 2007..
  31. ↑ Prieto, Ana. «Cómo se analiza una pintura». Consultáu'l 9 de xunu de 2007..
  32. ↑ «Crisis en el Louvre por la agresiva restauración de un 'leonardo'». El País (8 de xineru de 2012). Consultáu'l 2 de xunetu de 2015.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 El Mundo.es. «¿Es la misteriosa sonrisa de Mona Lisa una ilusión óptica?». Consultáu'l 14 de mayu de 2007.
  34. ↑ Donald Sassoon, Mona Lisa: historia de la pintura más famosa del mundo, p.177.
  35. ↑ Suárez, José María. «¿Qué se esconde tras la sonrisa de Mona Lisa?». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de payares de 2015. Consultáu'l 4 de xunu de 2007..
  36. ↑ Emol. «Sonrisa de 'La Gioconda' es una ilusión óptica, fruto de la visión periférica». Consultáu'l 14 de mayu de 2007..
  37. ↑ Avendaño, Bárbara. «¿Fin de un enigma?». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de payares de 2015. Consultáu'l 14 de mayu de 2007..
  38. ↑ Welborn, Amy (2004). Descodificando a da Vinci: : los hechos reales ocultos en el Código Da Vinci. Madrid: Ed. Pallabra. 8482398725.
  39. ↑ 39,0 39,1 Rodríguez, V.. «Un ordenador descifra la sonrisa de Mona Lisa». Consultáu'l 14 de mayu de 2007..
  40. ↑ Blais, François. «Examen tridimensionnel de La Joconde». Archiváu dende l'orixinal, el 10 de febreru de 2009.
  41. ↑ Periódico El País. «La Mona Lisa, ¿embarazada?». Consultáu'l 14 de mayu de 2007.
  42. ↑ laflecha.net. «¿Estaba embarazada Mona Lisa cuando posó para da Vinci?». Archiváu dende l'orixinal, el 13 d'avientu de 2012.

Bibliografía

[editar | editar la fonte]