Lunfardo

La mio nueche murnia

El lunfardo ye una xíriga aniciada y desenvuelta na ciudá de Buenos Aires, capital de la República Arxentina, y la so conurbación;^[1][2] tamién otres ciudaes cercanes como Rosario (na provincia de Santa Fe) y Montevidéu (Uruguái) contribuyeron dende'l principiu al so desenvolvimientu. Estos trés ciudaes vivíen una situación sociocultural bien similar debíu en gran midida a l'actividá portuaria y a la enorme inmigración de distintes partes d'Europa, principalmente italiana y española, asocedida a fines del sieglu XIX y principios del XX na zona del Ríu de la Plata y contorna onde, a última hora, concentraríase la riqueza económica de dambos países. Dempués de señalar la dificultá qu'esiste en precisar el conceutu de lunfardo, Mario Teruggi inclinar a dicir que ye un "fala popular arxentina compuesta de pallabres y espresiones que nun tán rexistraes nos diccionarios castellanos corrientes"^[3]pa esclariar más palantre que "los lunfardismos son propios de la fala subestándar popular y que de nenguna manera los cultismos y otros términos elevaos pueden incluyise nesa categoría".^[4]

En 1878, un artículu del diariu La Prensa tituláu "El dialeutu de los lladrones" señalaba qu'en Buenos Aires había una nueva manera de falar, y numberábense ventinueve pallabres ente les cualos taba lunfardo como sinónimu de lladrón. En 1879 el comisariu Benigno Lugones publicó un artículu^[5] nel diariu La Nación nel que tamién se daben exemplos del léxicu, ente ellos el primer versu lunfardo que se conoz:

Tando nel bolín polizando
presentóse'l mayorengo
a portalo en cana vengo
el so mina haber delatáu.^{[n. 1]}

Orixinariamente esta xíriga foi emplegada polos delincuentes y llueu lo foi pola xente de les clases baxo y medio baxa. Parte de los sos vocablos y llocuciones introduciéronse darréu na llingua popular y espublizáronse nel castellán de l'Arxentina y l'Uruguái. Sicasí, yá a entamos del sieglu xx el lunfardo empezó a espublizase ente tolos estratos y clases sociales, yá sía pola habitualidad del so usu, porque yera común nes lletres de tangu, o dambos motivos. La poesía en lunfardo supo tener un bon nivel artísticu nes manes de Felipe Fernández "Yacaré", Carlos de la Púa, Bartolomé Rodolfo Aprile, José Betinotti, Antonio Caggiano, Julián Centeya, Roberto Cayol, Iván Diez, Daniel Giribaldi, Alberto Vacarezza, el lletrista de tangu Pascual Contursi, Dante A. Linyera, Héctor Gagliardi, Enrique Cadícamo o Horacio Ferrer.

Col intre del tiempu, delles de les sos pallabres pasaron a países estremeros como Chile, Paraguay y Bolivia, onde güei ye frecuente l'usu de lunfardismos en delles árees urbanes del país. Tamién, y muncho más apocayá (dende la década de 1990), en Perú usen delles pallabres lunfardas. Toa esta "esportación" de lunfardismos d'Arxentina ye debida a los munchos inmigrantes de dichos países aniciaos ellí; y, sobremanera, al espardimientu del tangu y del rock arxentín, estilos musicales nos que frecuentemente s'utilicen términos del lunfardo.

En Funes el memorioso, Jorge Luis Borges cavilgó que'l lunfardo nun ye una auténtica xíriga: «Yo albidro de que'l lunfardo ye artificial. Que ye una invención de Gobello... y de Vacarezza».

Historia

Etimoloxía

La pallabra «lunfardo» ye d'orixe lombardu, idioma faláu principalmente en Lombardía (rexón allugada nel norte d'Italia). Hasta principios del sieglu xx yera frecuente ente les poblaciones italianes llamar lombardi (‘lombardos') a los hampones, quiciabes recordando a les invasiones lombardes d'entamos de la Edá Media. Pa otros la pallabra "lunfardo" nun provién direutamente d'Italia sinón d'Occitania (la mafia marsellesa yera abondo activa nel Ríu de la Plata a fines del sieglu XIX) y en Occitania, dizse, los migrantes procedentes de la Lombardía yeren trataos de delincuentes; según Otilia Da Veiga, la vicepresidenta nel 2011 de l'Academia Porteña del Lunfardo, como nes ciudaes de Lombardía había munchos emprestadores y banqueros, la xente humilde d'Italia dicía que los lumbardi (lombardos) yeren lladronos.^[6][7]

Oríxenes

El lunfardo, abreviadamente lunfa, surdió en Buenos Aires y la so contorna mientres la segunda metá del sieglu xix col gran apurra de les distintes inmigraciones, sobremanera la italiana; y con pallabres d'orixe indíxena, africanu, y gauchesco, que yá había na Arxentina.

El lunfardo más zarráu empezó como llinguaxe carcelario de los presos, por que los guardias nun los entendieren, a fines del sieglu xix. Munches de les sos espresiones llegaron colos inmigrantes europeos; en tal casu, cuando asocede un amiestu de llingües españoles ya italianes nel área rioplatense, produzse'l cocoliche, del que deriven bien de pallabres lunfardas. Otres pallabres llegaron del llinguaxe típicu gauchesco (por casu: piola). Tamién ye frecuente l'amiestu del lunfardo col vesre, modalidá que dexa la xeneración de nueves pallabres alteriando l'orde de les sílabes (por casu: mionca, por camión, o pa más comunes exemplos, «tangu» ye gotán, «pantalón» ye lompa). Nel idioma francés esiste un xuegu de pallabres similar, llamáu verlan (vesre fonéticu de l'envers [lanvér]). Nos sos oríxenes, el lunfardo tamién tuvo apurras provenientes de Francia, especialmente del xíriga francés (por casu, les pallabres brema, franelear, griseta, macró)^[8] según del idioma occitanu, del inglés (por casu, les pallabres jailái, jailaife, de high life o espiche de speech o escrachar de scratch, anque nel postreru de los exemplos la etimoloxía inglesa ye dudosa yá que esiste nel napolitanu la pallabra scracciato [pronunciar en lunfardo: escrachato] col significáu de bien foliáu o abolláu y qu'equival a la italiana normativa schiacciato), del gallegu, portugués y asturianu,^[9] ente otros. La xíriga tamién inclúi pallabres aboríxenes, cuantimás de los idiomes quechua, guaraní y mapuche; y tamién, pallabres d'orixe africanu, sobremanera del África Bantú por ex: quilombo, mucama, mondongu, candombe, etc.

Morfoloxía y llingüística

Polo xeneral apréciase un consensu ente distintos autores a que'l lunfardo surde como una fala gremial, o xíriga de malvivientes; delincuentes que lu utilicen como mecanismu de cifráu pa cometer delitos o entamar fugues de les prisiones, polo qu'en principiu s'aprecia la so finalidá utilitaria.

Borges argumenta esti llinguaxe cuando afirma que «El lunfardo ye un llinguaxe gremial (...) ye la teunoloxía de la furca y la ganzúa como tantos otros.^{[n. 2]}»^[10]

Según Jaime Mercado,^[10] dende'l puntu de vista llingüísticu el lunfardo nun ye una llingua en sí, sinón un léxicu qu'actúa n'estrecha simbiosis col idioma español faláu en determináu momentu, yá que «por que un sistema de comunicación sía llingua, ye menester que contenga toles partes de la oración».

Anque verdaderamente'l lunfardo nun ye una llingua (por más que dalgunos lunfardistas intentaren que lo fora) nin menos entá un idioma y nin siquier un dialeutu, lo evidente ye qu'a lo llargo de fines del sieglu XIX, tol sieglu XX, y lo que va del presente sieglu, resulta ser unu de les traces llingüístiques del dialeutu rioplatense.
El lunfardo, per otru llau, tien trés partes importantes: el sustantivu, el axetivu y el verbu; pero escarez d'artículus, pronomes, preposiciones y conxunciones; como resultancia, pueden espresase frases en lunfardo puru pero non oraciones.

Por casu: Home bacán ye una frase, pero Home bacán que me acamala ye una oración que nun se puede espresar en forma direuta nel lunfardo; el castellán apurre'l relativu que y el complementariu me.

Conde cunta que esiste un dialeutu rioplatense o porteño de la llingua española pero que'l lunfardo nun ye un dialeutu^[11] y tampoco un léxicu esclusivu de la delincuencia porque les pallabres que la componen entepasen esi ámbitu y munches nun tán venceyaes al delitu. ^[12]Conde resume:

”Ye una manera d'espresión popular o, pa dicilo más claramente, un vocabulariu de la fala popular de Buenos Aires…que s'estendió primero a tola rexón del Ríu de la Plata y depués al país enteru.^[13]…l'usu d'esti léxicu recuérda-yos a los sos usuarios quién son, pero tamién d'ónde vienen…el lunfardo ye posiblemente l'únicu que nel so orixe se formó, y nun altu porcentaxe, con términos inmigraos.” ^[14]

Conde afirma que tou lunfardismo ye argentinismo, pero nun ye fácil establecer la diferencia ente dambos y asina nun pertenecen al lunfardo “bombacha (prinda interior femenina), campear, corpiño, factura, feta, milanesa, empanada, coleutivu, pedregullo, yuyo” porque “nun revelen, como suel asoceder nel lunfardo, una actitú nin lúdica nin tresgresora” ^[15]Tamién diz que podría cuestionase la inclusión nel lunfardo de pallabres de la fala popular como “abrochar, aguantadera, bagarto, bardear, canutu, canyengue, curtir, fisura, xoya, mocu, partusa o psicopatear”.^[16]

Fonoloxía

Los soníos del lunfardo nútrense principalmente de les llingües d'Italia, especialmente les septentrionales, por cuenta de qu'en Buenos Aires la colonia italiana ye bien estensa y dexó un importante heriedu léxicu. Amás, el lunfardo tomó pallabres, xiros, o maneres de falar, mesmos (préstamos) de diversos idiomes como'l francés, el portugués, un pocu d'inglés, y al traviés del heriedu gaucha del quechua.

Según un estudiu sobre l'elementu llingüísticu nel tangu, realizáu pol Coloque Internacional Sur de Toulouse (Coloquiu Internacional Sur de Toulouse),^[17] realizáu sobre una muestra de 2000 tangos, clasificáronse los préstamos según el so orixe: nuna única llista atópense los italianismos y pan-italianu (esto ye, les pallabres comunes a delles llingües d'Italia) que resultaron ser 38  % del total. Los genovesismos y otros septentrionalismos, que resultaron ser 24 %, fueron arrexuntaos xuntos, yá sía porque la mayor parte d'italianismu d'esti grupu procede del xenovés -o zeneize (ligur), o porque delles pallabres son, al empar, xenoveses, piamonteses, lombardes y hasta vénetes, siendo difícil de cutiu establecer si'l vehículu foi'l xenovés o otru dialeutu septentrional. Les pallabres tomaes de dialeutos meridionales, que son el 11  %, arrexuntáronse toes nun mesmu grupu de meridionalismos, yá que dacuando ye trabayosu establecer si proceden del napolitanu, del calabrés, del sicilianu o d'otres fales locales, dada la so afinidá. A lo último, les voces de procedencia jergal que representen una porción considerable dientro del conxuntu: son 24  %.

Exemplos:

• Procedentes del italianu y d'otres llingües d'Italia :
• Laburo: Trabayu, de la pallabra lavoro que significa tamién trabayu.

• Bacán: persona bien adinerada, elegante y amistosa. Provién del xenovés bacàn, que significa patrón.
• Engrupir: engañar. Del xenovés gróppo: nuedu, atáu, envoltoriu, posiblemente por irradiación semántica de los demás italianismos del lunfardo que, del significáu orixinariu de paquete, pasó a significar estafa, engañu.

• Procedentes del francés.

Según Rendón: «Les voces lunfardas provenientes del francés úsense especialmente pa mentar lo prohibío, el placer que se rellacionaba col comerciu sexual. (...) Tamién col francés desígnase la elegancia, la gracia y la cortesía.»^[18]

• Cana: cárcel. Provién de canne: Cayáu, pol cayáu de los policías, yera tamién el términu utilizáu polos rufianes franceses pa nomar al policía, pasó depués a ser cana como sinónimu d'autoridá y, más tarde, cárcel.
• Reculié: día escontra tras. De reculé: reculada.

• Procedentes del portugués.

El portugués llega primeramente al traviés de los comerciantes portugueses qu'exercíen el contrabandu nes riberes de Buenos Aires y la Banda Oriental, actual Uruguái. Depués, gracies a la influencia brasilana na zona rioplatense.

• Tamango: bolsu. Vien de tamanco: zuecu.
• Vichar: mirar de revisgu, espiar. De vixilar: vixilar.

• Procedentes del inglés.

• Jai, jaife, jalaife: persona elegante, adinerada. Provién de high life (altu nivel de vida).
• Sharap: callate. De shut up.
• Bichicome: vagamundu. De beach-comber (el que recueye na sablera cuesas pa vender).

• Procedentes del quechua.

• Pucho: restu de daqué, colilla de pitu. De puchu: lo que sobra.

• De procedencia jergal

• Tira: policía tapáu o policía. Probablemente provién de les cintes de tela (tira = cinta) que representen los graos de cada escalafón de la policía. Al respeutu ye interesante destacar tamién un xestu típicu que se fai cutiendo col furabollos y mediu nel costazu y que s'utiliza pa remarcar l'autoridá (sía real o imaxinaria) d'una persona, ilustrando los galones qu'esta tien.

Connotación

El principal recursu del lunfardo consiste n'emplegar pallabres movíes semánticamente de lo que signifiquen n'español. La connotación inspirar nuna rellación, que puede ser física o espiritual, polo que munches vegaes puede ser deducida del contestu, anque nun se repare unanimidá nel so usu per parte de tolos falantes. Toa connotación produz al empar una metáfora. La pallabra botón significa vixilante, axente de policía, en referencia a los botones del uniforme a fines del sieglu XIX,^[19] n'efeutu, tamién se llamaba "botones" a los rapazos emplegaos como asistentes n'hoteles d'alta categoría yá que-yos obligaben a usar un uniforme de llibrea nel que se destacar los sos botones doraos. La espresión ¡Hai más botones que ojales! yera frecuentemente emplegada cuando había presencia policial en númberu desproporcionáu.

Exemplos

Pallabra	Connotación habitual	Connotación en lunfardo
Sociedá d'aprendizaje | Oportunidad d'abrir una puerta (con ganzúa)
Que come homes	Formes insultantes pa referise a un home homosexual
Instrumento buecu de metal que suena, suelse utilizar pa dar avisu d'un acontecimientu.	Espía, ayudante del delincuente principal, el -o la- "campana" asitiar nun llugar estratéxicu pa sollertar o distrayer ante cualquier inconveniente, llámase-y "campana" porque "campanea" esto ye: da señal d'alarma ("avisa") ante cualquier peligru o imprevistu que pueda reparar.

Polisemia

El recursu llingüísticu nel cual una mesma pallabra tien dellos significaos tamién ye utilizáu con frecuencia pol lunfardo. Por casu

• Acamalar tien les siguientes acepciones: aforrar y caltener una muyer.
• Amurado puede significar abandonáu, arrestáu, empeñáu poles deldes, estafáu na compra de daqué, por metáfora-metonimia puede referise tamién a daquién absolutamente namoráu, una y bones el namoráu o la namorada tán prisioneros "de la so" pasión.

Refraneru

Ye bien común escuchar nel lunfardo espresiones fixes, oraciones d'usu común nes que coinciden l'español y el lunfardo. “Alborotar l'aviesperu”, “a pode”, “a otru perru con esi güesu”, “baillar na cuerda fluexa”, “de baldre”, “de gorra”, “de poques pulgues”, “del cueru salen les correes”, “el palu nun ta pa cuyares”, etc.

Llocuciones alverbiales

Una llocución alverbial ye una espresión qu'indica la manera de faer daqué. Dellos exemplos:

• A la marchanta: como venga, ensin planes nin preparaciones, al azar.
• A la perllonga: ensin percuru, como sala.
• Al volio: al debalu fixu, eleición ensin selección detenida, indiscriminada.
• A la romana (deriváu del equilibriu señaláu pol "fiel" -aguya- de la llibra o balanza romana) : per partes iguales.
• A guardar: al per mayor, en gran escala.
• Al divín botón: ensin motivu.
• Al cuete (cohete): de baldre, en devanéu.
• A los ponchazos: en forma desordenada.
• Al contao rabiosu: n'efectivu.
• A la violeta: sacupáu.
• Al bardu: en devanéu, ensin orde, ensin razón.
• De cotelete (reparar como al mirar disimuladamente de banda, ye dicir non de frente nun dando explícitamente la espresión ).
• De queruza o dequerusa ("semblanteo" [perceición de los calteres humanos por aciu la visión o poles sos voces que ye "albidrada" preconscientemente pol celebru del dequeruzante] esto fai casi siempres d'una manera rápida anque bien experimenteado al reparar disimuladamente a la redolada humana en cada situación pa "cachar" o "manyar" en tolo posible los calteres de la xente que al o a la "dequeruzante" arródienlu).

Interxeiciones

Como interjección suelse nomar a aquellos soníos o exclamaciones coles que s'espresen los cambeos súbitos d'ánimu.

En lunfardo tenemos los exemplos:

• ¡Yse!: Sirve pa sollertar.
• ¡Ancún!: Tamién voz d'alerta.
• ¡Araca!: Voz de prevención.
• ¡Ecu!: Ye asina, aprobación.
• ¡Canejo!: ¡Anda!, eufemismu de coyona, nel Ríu de la Plata tamién ye bien común el italianismu cazzo.

Verbos

Nel lunfardo namái s'apuerten y conxuguen los verbos en ar, a diferencia del español, onde se conxuguen y apuerten en ar, er, dir.

Exemplu:

• Enfotar (robar): Enfoto, enfotes, enfota, enfotamos, enfoten.

Sustentu léxicu

El lunfardo inspirar nes siguientes modalidaes léxiques:

a) La metonimia: Tropu que consiste en designar daqué col nome d'otra cosa tomando l'efectu pola causa o viceversa, l'autor poles sos obres, el signu pola cosa significada. Una muestra del usu de la metonimia ye la pallabra atorrante (vagu, malviviente) y el respeutivu verbu atorrantear como asina tamién el verbu torrar (dormir), una versión ye que los indixentes solíen vivir y dormir en tubos de desaguadoriu en desusu abandonaos en terrenales baldíos de Buenos Aires que teníen el nome del fabricante, la empresa A. Torrant. Sicasí lo más probable ye que la pallabra venga de formes dialeutales antigües usaes tantu n'España como n'Italia onde significa «pescar con tranquilidá».^[20]

b) Inventu d'acepciones y pallabres per derivación: amurar, amurado: Individuu aislláu de la sociedá polos murios de la cárcel. Depués la pallabra amurar pasó a tener más significaciones: bien namoráu, casáu o xuníu en matrimoniu o (como se repara nel tangu La mio nueche murnia) abandonáu.

c) Acuñar pallabres provenientes del italianu: morfar vien de morfa, que significa boca. Laburar que provién del verbu italianu lavorare (trabayar).

d) Mutación de pallabra por apócope (supresión de dalgún soníu a la fin d'un vocablu), aféresis (supresión de dalgún soníu de primeres d'un vocablu.) o hibridación (combinación de delles pallabres) por casu:

• Colifa, apócope de colifato que significa llocu.
• Rula, apócope de ruleta.
• Estaro, apócope de estaribel o cárcel.
• Camanbuses, que significa zapatos; y ye un híbridu de caminante y autobuses.

y) Seique la modalidá más usada ye'l vesre, que ye una modalidá llingüística que se constrúi por transposición de les sílabes d'una pallabra.

• Un feca con chele: Un café con lleche
• Gotán: tangu
• Camuñe: muñeca
• Mionca: camión (anque de primeres aplícase al vehículu, depués viense aplicando a la muyer de cuerpu opulento bien curiosa sexualmente)
• Colo: llocu

Pa ilustrar d'una manera fonda los variaos usos gramáticos, léxicos, y les distintes modalidaes llingüístiques a les qu'allega'l lunfardo amuésase de siguío a manera d'exemplu, una carta escrita dende la cárcel (en lunfa: gayola), qu'amuesa'l llinguaxe crípticu del hampa porteña (el "nome" y el "apellíu" del que infrascribe la misiva son tamién parte d'una seudonimia lunfarda: Conrado = honráu, Chantapufi = chanta (daquién pícaru o de pallabra pocu creíble) :

Gayola Real 12/9/915

Congrepa Drope: -y refilo por diome d'esta zarrada, el cartabón del bacán de quien -y chamuyé nel bulín del so minushia.
Porque me batieron la cana, yo atopo amurado, pos fui mancando por un rati puercu nun bondi, nel momentu que-y tiraba la llanza a un grongui. Según el vigil del mio bellompa dientro d'una mesada y dempués de pasar el calor del manyamiento na mayorenguería, van dame'l enaje, pos el sario d'onde me encuajaron foi llimpiu, y non me cartaboneó.
Tenezasos á el so paica y á los güevos de la patota, y agora pasu a bate-y el xustu. Con qu'asina manye el potiem De V.d aff.

Conrado Chantapufi^[21]

En castellán habitual la misiva tendría'l siguiente significáu:

Gayola Real

Compadre Pedro: Doi-y por mediu d'esta carta'l prontuario del suxetu de quien-y parolé na habitación de la so quería. Porque me delataron, yo atopo presu, pos fui sorprendíu nel autobús por un detective insobornable, nel momentu que intentaba roba-y a un italianu. Según el guardián del mio pabellón dientro d'un mes y dempués de pasar reseñar nel Departamentu de Policía van poneme en llibertá, pos el comisariu d'onde me prindaron foi bonu y non me sumarió. Apertones de manes a la so muyer y a los compañeros del grupu, y agora pasu a dici-y la verdá. Con qu'asina afítese bien lo que-y digo De V.d aff.

Conrado Chantapufi.

El lunfardo na actualidá

Anguaño, dalgunos los términos lunfardo formen parte del llinguaxe natural de casi tola Arxentina, Uruguái y en menor midida Paraguay. Magar delles pallabres del vieyu lunfardo d'empiezos del sieglu XX modificáronse, tamién s'amestaron nueves. Por casu, la pallabra "lleones", pa referise a los pantalones, mutó - al traviés de "leoncios"- en liensos.^{[ensin referencies]}

El términu lunfardo convirtióse en sinónimu de «fala del porteño» —principalmente habitantes de les márxenes del Ríu de la Plata: Buenos Aires, Uruguái y les provincies d'Ente Ríos y Santa fé en menor grau. Tou neoloxismu qu'algamara un mínimu grau d'aceptación ye consideráu un términu lunfardo.

El lunfardo na música rioplatense

El lunfardo vieyu quedó inmortalizado en numberoses lletres de tangu na forma típica del momentu de composición de la mesma.
El lunfardo actual haya fuerte presencia na música Uruguaya, con artistes contemporáneos como Utres y Tabaré Cardozo utilizando'l lunfardo de forma estensiva nes sos lletres. N'Arxentina'l Lunfardo ye tamién utilizáu profusamente por artistes de Rock Nacional y en menor grau tamién por compositores de Cumbia Villera.

Nel 2011 considerábase que'l lunfardo constaba yá d'alredor de 6000 pallabres según la yá citada Otilia Da Veiga.
Dende'l 2000 n'Arxentina celebra'l Día del Lunfardo el 5 de setiembre.

Ver tamién

• Academia Arxentina de Lletres
• Academia Porteña del Lunfardo
• Cocoliche
• Español rioplatense
• Germanía
• Italianismu
• José Gobello
• Mario Teruggi
• Tangu#Llinguaxe
• Tumbero
• Vesre

Referencies

1. Hestoria del Lunfardo, con reseñes en periódicos del sieglu XIX.
2. Definición de la pallabra "Lunfardo" según la RAE.
3. Teruggi (1974), p. 26
4. Teruggi (1974), p. 28
5. Llugones.
6. "El porteñísimo lunfardo anovar con pallabres del rock y la cumbia", artículu de Nora Sánchez, diariu Clarín, domingu 21 d'agostu de 2011, páx. 56.
7. «El porteñísimo lunfardo anovar con pallabres del rock y de la cumbia». Consultáu'l 6 de xineru de 2016.
8. Sorbet, Piotr: "Contribución al estudiu de la influencia francesa nel español d'Arxentina: los galicismos lunfardescos", [en:] Variación, contraste, circulación. Perspectives llingüístiques nel hispanismo actual, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2014, páxs. 29-37.
9. Pablo Suárez García "¿Dormir él? Dormiriola.Delles notes sobro'l sufixu verbal -iola n'asturianu". RFA 13 (2013) páx. 127-142
10. Mercado, Jaime. Cinco tarrezas tangueros. Medellín: Club amigos del tangu, 1996 páxs. 7-8.
11. Oscar Conde: Lunfardo. Un estudiu sobre la fala popular de los arxentinos páx. 43. Ediciones Taurus. Buenos Aires 2011|isbn 978.987-04-1762-0
12. Conde, 2011, p. 55/6.
13. Conde, 2011, p. 56.
14. Conde, 2011, p. 109.
15. Conde, 2011, p. 138.
16. Conde, 2011, p. 128.
17. Coloque Internacional Sur de Toulouse. -y tangu: Hommage a Carlos Gardel. Toulouse: Eché Editeur, 1984. p. 108.
18. Rendón Uribe, Omar. Medellín, llinguaxe caleyeru y tangu. Medellín: Marín Vieco, 1995.
19. Claudio Martignoni: "Novísimo Diccionariu Lunfardo". http://martignoni.wordpress.com/2008/02/18/novisimo-diccionariu-lunfardo
20. Daniel Balmaceda: Hestoria de lletres pallabres y frases. Ed. SURAMERICANA (añu 2014) ISBN 9789500750325
21. Villamayor, Luis C y De'l Valle, Enrique. El llinguaxe del baxu fondu

Notes

1. "Bolín" depués "bulín" o "bulo" ye l'apartamentu onde daquién fuelga o se presta, polizando anguaño suelse dicir "apoliyando" y quier dicir dormiendo; mayorengo equí ye una forma despreciatible de mayor faciendo referencia a un oficial de policía, cana significa policía o prisión y que mina significa muyer.
2. "Furca" ye un lunfardismo por forca anque'l verbu furcar utilízase casi puramente como sinónimu de "agachupar" o bloquiar a daquién per mediu d'un estrangulamiento nel pescuezu -colos brazos o con un llazu- ensin que por ello'l estrangulamiento sía letal anque sí inhabilitante de la persona mientres ta "furcada" ; la ganzúa ye'l gabitu aguyáu que sirve a los delincuentes como ferramienta substitutiva d'una llave p'abrir puertes o ventanes.

Bibliografía

• Amuchástegui, Irene, y José Gobello: Vocabulariu ideolóxicu del lunfardo, Correxidor, Buenos Aires, 1998.
• Andrade, Juan Carlos y Horacio San Martín: Del debute chamuyar canero [del entamu na fala penal]. Buenos Aires: A. Peña Lillo Editor, 1967.
• Conde, Oscar: Diccionariu etimolóxicu del lunfardo, Buenos Aires: Taurus, 2003. ISBN 987-04-0003-5.
• Barcia, José. El lunfardo de Buenos Aires.
• Casaccia. Dizionario genovese-italianu 1876.
• Del Valle, Enrique. Lunfardología.
• Fastrás, Rubén (seudónimu usáu de mancomún por Juan Francisco Palermo y Antonio Saldías): Novísimo Diccionariu Lunfardo. Buenos Aires: diariu Crítica, 1912-1914.
• Frizoni. Dizionario modernu-genovese-italianu 1910.
• Gobello, José: Lunfardía.. Buenos Aires, 1953.
• Gobello, José: El lunfardo na novela. Buenos Aires: APL, 1990.
• Gobello, José: Aproximamientu al lunfardo. Buenos Aires: Universidá Católica Arxentina, 1996.
• Gobello, José: Nuevu diccionariu lunfardo. Buenos Aires: Correxidor, 1999.
• Gobello, José y Luciano Payet: Curtiu diccionariu lunfardo. Buenos Aires, 1959.
• Gobello, José, y Marcelo Oliveri: Cursu básicu de lunfardo (inclúi «El lunfardo del tercer mileniu»). Buenos Aires: APL, 2004.
• Gobello, José, y Marcelo Oliveri: Novísimo diccionariu del lunfardo (con 5.301 pallabres), añu 2004.
• Gobello, José: Blanquéu etimolóxicu del lunfardo. Buenos Aires, 2004.
• López Peña, Arturo. La fala popular de Buenos Aires.
• Martorell de Laconi, Susana: El lunfardo en Salta.
• Teruggi, Mario: Diccionariu de voces lunfardas y rioplatenses. 1998.
• Teruggi, Mario: Panorama de lunfardo (1974). 2ª edición: 1979.

Enllaces esternos

• FreeLang.net/Espanol/Diccionariu/Lunfardo.html (diccionariu Freelang lunfardo-español / español-lunfardo).
• "CheViste - Diccionariu de Lunfardo"