Tornáu

Pa ver otros usos d'esti términu, Tornáu (dixebra).

Tornáu
Tipo de fenómeno meteorológico ^(es)
desastre meteorológico ^(es) , vórtiz, fenómeno meteorológico ^(es) y torbellino ^(es)

Un tornáu cerca d'Anadarko, Oklahoma, Estaos Xuníos. El tornáu en sí ye l'estrechu embudu que va de la nube al suelu. La parte inferior d'esti tornáu ta arrodiada per una nube de polvu tresllúcido, que foi llevantada polos fuertes vientos del tornáu na superficie.

Un tornáu ye un fenómeno meteorolóxicu que consiste nun embudu d'aire que rota de forma violenta; el so estremu inferior ta en contautu cola superficie de la Tierra y el superior con una nube cumulonimbus o, escepcionalmente, cola base d'una nube cúmulus.^[1] Trátase del fenómenu atmosféricu más intensu que se conoz.

Los tornaos presentar de distintos tamaños y formes pero xeneralmente tienen la forma d'una nube embudo, que'l so estremu más angostu toca'l suelu y suel tar arrodiáu per una nube de refugayes y polvu. La mayoría de los tornaos cunten con vientos que lleguen a velocidaes d'ente 65 y 180 km/h, miden aproximao 75 metros d'anchu y treslládense dellos quilómetros enantes de sumir. Los más estremos pueden tener vientos con velocidaes que pueden xirar a 450 km/h o más, midir hasta 2 km d'anchu y permanecer tocando'l suelu a lo llargo de más de 100 km de percorríu.^[2][3][4]

Ente los distintos tipos de tornaos tán les trombas terrestres, los tornaos de vórtices múltiples y les trombas marines. Éstes últimes fórmense sobre cuerpos d'agua, conectándose a cúmulus y nubes de nube de mayor tamañu, pero considérase-yos tornaos porque presenten carauterístiques similares a los que se formen en tierra, como la so corriente d'aire en rotación en forma d'embudu. Les trombas marines polo xeneral son clasificaes como tornaos non-supercelulares que se formen sobre cuerpos d'agua.^[5] Estes columnes d'aire frecuentemente xenérense n'árees intertropicales cercanes a los trópicos o nes árees continentales de les llatitúes subtropicales de les zones templaes, y son menos comunes en llatitúes mayores, cercanes a los polos o nes llatitúes baxes, próximes al ecuador terrestre.^[6] Otros fenómenos similares a los tornaos qu'esisten na naturaleza inclúin al gustnado y los remolino de polvu, de fueu y de vapor.

Los tornaos son detectaos al traviés de radares d'impulsos Doppler, según visualmente polos cazadores de nubes. reparóse-yos en tolos continentes sacante en L'Antártida. Sicasí, la gran mayoría de los tornaos del mundu producir na rexón d'Estaos Xuníos conocida como Tornáu Alley.^[7][8] Tamién asoceden dacuando nel centru-sur y este d'Asia, norte y centru-este de Suramérica, sur d'África, noroeste y sureste d'Europa, oeste y sureste d'Australia y en Nueva Zelanda.^[9]

Esisten delles escales distintes pa clasificar la fuercia de los tornaos. La escala Fujita-Pearson evaluar según el dañu causáu, y foi reemplazada en dellos países pola escala Fujita ameyorada, una versión actualizada de l'anterior. Un tornáu F0 ó EF0, la categoría más débil, causa dañu a árboles pero non a estructures. Un tornáu F5 ó EF5, la categoría más fuerte, arrinca edificios de los sos cimientos y puede producir deformaciones estructurales significatives en rascacielos.^[10] La escala TORRO va del T0 para tornaos desaxeradamente débiles al T11 pa los tornaos más fuertes que se conocen.^[11] Tamién pueden analizase datos llograos de radares Doppler y patrones de circulación dexaos nel suelu (marques cicloidales) y usase fotogrametría pa determinar la so intensidá y asignar un rangu.^[12]

Etimoloxía

La pallabra tornáu» ye un représtamo del inglés, al que llegó a partir del español tronada», que, según la RAE, referir a una torbonada de truenos».^[13] La metátesis débese de xuru a una reinterpretación de la pallabra so la influencia de «tornar».^[14][15]

Definiciones

Un tornáu cerca de Seymour, Texas.

Un tornáu definir nel Glossary of Meteorology como «una columna d'aire que xira violentamente, tando en contautu col suelu, yá sía colgando d'o debaxo d'una nube cumuliforme, y frecuentemente (pero non siempres) visible como una nube embudo...».^[16] Na práutica, por que un vórtice sía clasificáu como un tornáu, tien de tener contautu tantu col suelu como cola base de la nube. Sicasí, los científicos entá nun formularon una definición completa del términu; por casu, hai desalcuerdos al respeutive de si múltiples puntos de contautu col suelu provenientes del mesmu embudu constitúin distintos tornaos.^[4] El términu tornáu» refierse amás al vórtice de vientu, non a la nube de condensación.^[17][18]

Nube embudo

Artículu principal: Nube embudo

Esti tornáu nun tien nube embudo, sicasí, la nube de polvu en rotación indica qu'hai fuertes vientos na superficie, y polo tanto ye un tornáu real.

Un tornáu non necesariamente ye visible; sicasí, la baxa presión atmosférica qu'hai nel so interior y que provoca l'alta velocidá del vientu —acordies col principiu de Bernoulli—, según la so rápida rotación (debíu al equilibriu ciclostrófico) xeneralmente causen que'l vapor d'agua nel aire vuélvase visible al entestase en forma de gotes d'agua, tomando la forma d'una nube embudu o un embudu de condensación.^[19] Cuando una nube embudu estiéndese a lo menos a la metá de la distancia ente'l suelu y la base de la nube —que suel ser de menos de dos quilómetros—,^[1] considérase-y un tornáu.^[20]

Hai ciertos desalcuerdos sobre la definición de «nube embudo» y «embudu de condensación». Acordies col Glossary of Meteorology, una nube embudu ye cualquier nube en rotación que cuelga d'una cúmulus o una cumulonimbus, y polo tanto la mayor parte de los tornaos queden incluyíos so esta definición.^[21] Ente munchos meteorólogos, una nube embudu defínese puramente como una nube en rotación ensin acomuñóse con fuertes vientos na superficie, y un embudu de condensación» ye un términu utilizáu pa cualquier nube que tea xirando debaxo d'una nube cumuliforme.^[4]

Los tornaos con frecuencia empiecen siendo nubes embudo ensin fuertes vientos na superficie, sicasí, non toes elles terminen convirtiendo nun tornáu. Comoquier, munchos tornaos son precedíos per una nube embudu. La mayor parte d'ellos producen fuertes vientos na superficie, mientres l'embudu visible sigue tando estremáu del suelu, polo que ye difícil estremar la diferencia ente una nube embudu y un tornáu a la distancia.^[4]

Families y folaes

Artículos principales: Familia de tornaos, Folada de tornaos, y Secuencia de folaes de tornaos

Dacuando, una mesma nube produz más d'un tornáu, yá sía simultáneamente o en socesión. Múltiples tornaos producíos pola mesma nube son conocíos en xunto como una familia de tornaos.^[22].

N'ocasiones, dellos tornaos xenerar a partir del mesmu sistema de nubes. Si la so actividá nun s'ataya, esto considérase una folada de tornaos, anque esisten delles definiciones. Un periodu que tome dellos díes consecutivos con folaes de tornaos nel mesmu área (xeneraes por múltiples sistemes climáticos) ye una secuencia de folaes de tornaos, tamién conocida como folada de tornaos estendida.^[16][23][24]

Carauterístiques

Forma y dimensiones

Un tornáu en cuña d'alredor de 1,5 km d'anchu en Binger, Oklahoma.

La mayoría de los tornaos adopten la forma d'un estrechu embudu, d'unos pocos cientos de metros d'anchu, con una pequeña nube de refugayes cerca del suelu. Los tornaos pueden quedar afoscaos dafechu por agua o polvu, y si ye asina, son particularmente peligrosos, yá que inclusive los meteorólogos esperimentaos podríen nun velos.^[25]

Los tornaos, sicasí, pueden manifestase de munches formes y tamaños. Les pequeñes y relativamente débiles trombas terrestres, por casu, nun pueden trate más que como un pequeñu torbolín de polvu sobre'l suelu. Anque l'embudu de condensación puede nun estendese dende'l suelu, si los vientos acomuñaos na superficie superen los 64 km/h, la circulación ye considerada un tornáu.^[17] Un tornáu con una forma casi cilíndrica y altor relativamente baxa n'ocasiones ye llamáu n'inglés stovepipe tornáu (lliteralmente, «tornáu conductu d'estufa»).^[26] Tornaos grandes con un solu vórtice pueden trate como enormes cuñas soterraes na tierra, y polo tanto conózse-yos como «tornaos en cuña».^[27] Unu d'estos tornaos pue ser tan anchu que paeza ser un grupu de nubes escures, siendo inclusive más anchu que la distancia ente la base de la nube y el suelu. Entá observadores de nubes esperimentaos pueden tener dificultaes pa estremar un tornáu en cuña y una nube baxa a la distancia. Munchos de los tornaos más grandes, anque non toos, son en cuña.^[28]

Un tornáu en cuerda na so fase de disipación en Tecumseh, Oklahoma.

Los tornaos na so etapa de disipación pueden paecer tubos estrechos o cuerdes, y con frecuencia rícense o tuercen en formes complexes. Dizse qu'estos tornaos tán na so «fase de cuerda», o convirtiéndose nun «tornáu en cuerda». Cuando tomen esta forma, el llargor del so embudu amóntase, lo que fuercia a los vientos dientro del mesmu a debilitase por cuenta del caltenimientu del momentu angular.^[29] Los tornaos con múltiples vórtices, pela so parte, pueden paecer una familia de remolinos xirando alredor d'un centru común, o pueden quedar dafechu escurecíos pola condensación, el polvu y les refugayes, aparentando ser un solu embudu.^[30]

Nos Estaos Xuníos, en permediu los tornaos miden cerca de 150 m d'anchu y percuerren unos 8 km en contautu col suelu.^[25] Comoquier, hai un ampliu rangu de tamaños de tornaos. Los tornaos débiles, o los tornaos fuertes en fase de disipación, pueden ser por demás estrechos, dacuando apenes con unos cuantos metros d'anchu. Una vegada reportóse un tornáu que tenía una zona de destrucción de solamente 2 m de llargor.^[25] Per otru llau, los tornaos en cuña pueden tener una zona de destrucción de 1,5 km d'anchu, o inclusive más. Un tornáu qu'afectó Hallam, Nebraska, el 22 de mayu de 2004, llegó nun puntu a midir 4 km d'anchu al nivel del suelu.^[3]

En términos de llargor del so percorríu, el Tornáu Triestatal (Tri-State Tornáu), qu'afectó partes de Missouri, Illinois ya Indiana el 18 de marzu de 1925, oficialmente caltúvose en contautu col suelu de cutio por 352 km.^[31] Munchos tornaos qu'aparenten tener percorríos de 160 km o más en realidá son una familia de tornaos formaos rápido de forma socesiva; sicasí, nun hai pruebes concretes de qu'esto asocediera nel casu del Tornáu Triestatal.^[23]

Apariencia

Los tornaos pueden ser d'una gran variedá de colores, dependiendo del ambiente nel que se formen. Aquellos que se desenvuelven nuna redolada seca pueden ser práuticamente invisibles, apenes estremables namái gracies a les refugayes en circulación na base del embudu. Los embudos de condensación que llevanten poques refugayes o nun los llevanten pueden ser grises o blancos. Al viaxar percima d'un cuerpu d'agua, como lo faen les trombas marines, pueden volvese bien blancos o hasta azules. Los embudos que se mueven amodo, consumiendo grandes cantidaes de refugayes y tierra, xeneralmente son más escuros, tomando'l color de les refugayes. Pela so parte, los tornaos nes Grandes Llanures pueden volvese coloraos debíu al tinte acoloratáu de la tierra, y los tornaos en zones montascoses pueden viaxar sobre terrenales cubiertos de nieve, volviéndose d'un blancu brillosu.^[25]

Fotografía del tornáu de Waurika, Oklahoma del 30 de mayu de 1976, tomaes casi coles mesmes por dos fotógrafos. Na semeya cimera, el tornáu ta allumáu de frente, col sol detrás de la cámara, polo que l'embudu vese casi blancu. Na imaxe inferior, onde la cámara ta viendo escontra la direición opuesta, el tornáu queda allumáu pela so parte trasera, col sol detrás de les nubes, dándo-y un aspeutu escuru.^[32]

Un factor importante que determina l'apariencia d'un tornáu son les condiciones de llume. Un tornáu que tea siendo allumáu pela so parte posterior (vistu col sol detrás d'él) vese bien escuru. El mesmu tornáu, vistu col sol de llombu del observador, puede trate gris o blancu brillosu. Los tornaos que se formen mientres l'aséu pueden ser de munchos colores distintos, presentando tonos de mariellu, anaranxáu y rosa.^[33]

Dellos factores que pueden amenorgar la visibilidá de los tornaos son el polvu llevantáu polos vientos de la nube, fuerte agua o xarazo y l'escuridá de la nueche. Los tornaos qu'asoceden so estes condiciones son particularmente peligrosos, yá que solamente observaciones d'un radar meteorolóxicu, o posiblemente'l ruiu que producen al averase, sirven como alvertencia p'aquellos que s'atopen nel so camín. Comoquier, la mayoría de los tornaos fuertes fórmense baxo la base de la corriente ascendente de la nube, que ta llibre d'agua,^[34] dexando que sían visibles.^[35] Amás, la mayoría de los tornaos asoceden mientres la tarde, cuando'l sol puede enfusar inclusive les nubes más trupes.^[23] Otramiente, los tornaos nocherniegos xeneralmente son allumaos por cuenta de la frecuente apaición de rayos.

Hai evidencies, incluyendo imáxenes de radares móviles Doppler on Wheels ya informes de testigos, de que la mayoría de los tornaos tienen un centru esteno y calmo onde la presión ye desaxeradamente baxa, de forma asemeyada al güeyu de los ciclones tropicales. Esta área taría estenada (posiblemente enllena de polvu), con vientos relativamente calmos, y sería bien escura, una y bones la lluz sería bloquiada polos escombros xirando nel esterior del tornáu. Aquellos qu'aseguren ver l'interior d'un tornáu dicen llogralo gracies a el llume d'un rayu.^[36][37][38]

Rotación

Los tornaos tán formaos por dos tipos de movimientos verticales del aire: unu anticiclónico con xiru horariu, formáu pel aire fríu y secu que baxa menguando'l so radiu y poro, aumentando la so velocidá de xiru, y otru ascendente, que constitúi una área ciclónica, que'l so radiu d'aición va aumentando n'espiral al dir xubiendo en sentíu contrariu a les manes del reló nel hemisferiu norte, y nel sentíu de les manes del reló nel hemisferiu sur. Les superceldes y los tornaos xiren ciclónicamente en simulaciones numbériques inclusive cuando l'efeutu Coriolis ye ignoráu.^[39][40] Los tornaos y mesociclones de baxu nivel deben la so rotación a procesos complexos dientro de la supercelda y el mediu ambiente.^[41]

Los tornaos y l'efeutu Coriolis

Sicasí lo que s'indicó, tantu la rotación ascendente escontra la esquierda nel hemisferiu norte como la descendente escontra la derecha tamién nel hemisferiu norte, según la formación de los tornaos tipu cuerda y el so desplazamientu na so trayeutoria superficial débense al efeuto de Coriolis. Ello debe a la gran dimensión vertical de los tornaos, en comparanza col so anchor na superficie: la velocidá de rotación terrestre a los 30° de llatitú ye de 404 m/s como señala Antonio Gil Olcina (^[42]). Como resulta lóxicu, esta velocidá xenera un efeutu intensu na superficie, onde'l resfregón fai xirar la columna d'aire escontra la derecha (de nuevu nel hemisferiu norte) ente que n'altor, dicha velocidá ye enforma menor. Tolos tornaos empiecen xirando en direición anticiclónica y tán formaos por una corriente vertical d'aire frío y secu que baxa en forma d'una espiral que va menguando la so radio de xiru al dir baxando, colo qu'aumenta considerablemente la so velocidá de rotación y da orixe en compensación, a una espiral ascendente d'aire caliente y secu pero que forma rápido una nube embudu al esfrecese rápido esi aire xirando de manera ciclónica, esto ye, antihoraria nel hemisferiu norte. La esistencia de dos torbolinos simultáneos xirando en sentíu opuestu nel mesmu puntu ye lo qu'esplica l'asimetría d'un tornáu: siempres tien una parte abierta, ensin nube de condensación a baxu altor (por onde baxa l'aire frío y seco) y otra por onde xube l'aire caliente y húmedo que, eventualmente, puede algamar la nube formando una nube embudu pol aumentu del diámetru de xiru. Xeneralmente, namái sistemes tan débiles como les trombas terrestres y los gustnados pueden rotar anticiclónicamente, y usualmente namái lo faen aquellos que se formen nel llau anticiclónicu de la corriente descendente del lladral traseru nuna supercelda ciclónica.^[43] Sicasí, en raros casos, los tornaos anticiclónicos formar n'asociación col mesoanticiclón d'una supercélula anticiclónica —de la mesma forma qu'un típicu tornáu ciclónicu— o como un tornáu acompañante, yá sía como un tornáu satélite o acomuñáu con circulaciones anticiclóniques dientro d'una supercelda.^[44]

Soníu y sismoloxía

Los soníos producíos por un tornáu son provocaos por múltiples mecanismos. A lo llargo del tiempu reportáronse dellos soníos producíos por tornaos, frecuentemente comparaos con soníos familiares pa los testigos y xeneralmente como dalguna variación d'un estrueldu. Soníos que son reportaos con frecuencia inclúin un tren de carga, rabiones o catarates, un motor a reacción o combinaciones d'éstos. Munchos tornaos nun son oyibles a gran distancia; la naturaleza y distancia d'espardimientu del soníu depende de les condiciones atmosfériques y la topografía.

Los vientos del vórtice del tornáu y de los aturbolinaos remolinos constituyentes, según la interacción de les corrientes d'aire cola superficie y les refugayes, contribúin a la creación de soníos. Les nubes embudu tamién producen soníos. Reportóse que les nubes embudu y pequeños tornaos faen soníos como de chiflidos, aullíes, murmurios o runfíos d'innumberables abeyes, o lletricidá, ente que tamién se reporta que munchos tornaos producen un ruiu sordo grave y continuu, o un soníu irregular.^[45]

Una y bones munchos tornaos son oyibles namái cuando tán mui cerca, el ruiu nun ye una alvertencia fiable d'un tornáu. Amás, cualquier vientu fuerte, inclusive una pedriscada severa o'l continuu tronar de rayos nuna nube llétrica, pueden producir un estrueldu similar al de los tornaos.^[46]

Los tornaos tamién producen marques infrasónicas inaudibles.^[47] A diferencia de les oyibles, les marques inaudibles de los tornaos fueron aisllaes; por cuenta del espardimientu a llarga distancia de les ondes sonores de baxa frecuencia, ta intentándose desenvolver aparatos pa la predicción y detección de tornaos qu'amás sirvan pa entender la so morfoloxía, dinámica y formación.^[48] Los tornaos amás producen una marca sísmica detectable, y siguen les investigaciones p'aisllala y entender el so procesu.^[49]

Electromagnetismu, rayos y otros efeutos

Los tornaos emiten nel espectru electromagnéticu, y detectáronse emisiones de señales radio atmosfériques y de campu llétricu.^[48][50][51] Tamién se repararon correlaciones ente tornaos y patrones de l'actividá de los rayos. Les nubes tornádicas nun contienen más rayos qu'otres nubes y delles celdes tornádicas nunca los producen. Xeneralmente, l'actividá de rayos que van de la nube al suelu (cloud-to-ground, o CG) escai cuando un tornáu algama la superficie y torna al so nivel normal cuando'l tornáu esténase. En munchos casos, tornaos y nubes llétriques de gran intensidá exhiben una medría y dominancia anómala de polaridá positiva nes descargues de tipu CG.^[52] El electromagnetismu y los rayos tienen pocu o nada que ver direutamente con aquello que provoca l'apaición de tornaos (una y bones éstos son básicamente un fenómenu termodinámicu), anque posiblemente hai conexones cola nube y l'ambiente afectando a dambos fenómenos.

Nel pasáu reportóse presencia de lluminosidá, y ye probable que se deba a tracamundiu nes identificaciones con fontes lluminoses esternes como rayos, lluces urbanes y rellumos d'instalaciones llétriques estropiaes, una y bones les fontes internes escasamente son reportaes y nun se sabe que fueren documentaes. Amás de los vientos, los tornaos tamién presenten cambeos en variables atmosfériques como temperatura, mugor y presión. Por exemplu, el 24 de xunu de 2003, cerca de Manchester (Dakota del Sur), una investigación rexistró un déficit de presión de 100 mbar. La presión menguó gradualmente a midida que el vórtice averábase y depués baxó desaxeradamente rápido a 850 mbar nel centru del violentu tornáu enantes d'aumentar rápido al alloñar el vórtice, resultando nuna gráfica de la presión en forma de «V». Coles mesmes, la temperatura tiende a escayer y el conteníu de mugor a aumentar na vecindá d'un tornáu.^[53]

Ciclu de vida

Esta secuencia d'imáxenes amuesa la nacencia d'un tornáu. Primero, fórmase'l torbolín con aire seco y fríu que baxa del cantu de la nube nuna espiral con sentíu horariu. Los efeutos d'esti torbolín pueden trate na nube de polvu nel suelu na imaxe cimera. De la mesma, dichu torbolín xenera darréu una espiral ascendente en sentíu antihorario, espiral que da orixe al enfriamientu del aire y a la posterior condensación formando l'embudu nublu. Esti tornáu, formáu cerca de Dimmitt, Texas, foi unu de los tornaos violentos meyor reparaos na historia.

Rellación cola supercelda

Los tornaos xeneralmente desenvuélvense a partir d'un tipu de nubes conocíes como superceldes.^[54] Les superceldas contienen mesociclones, que son una área de rotación entamada d'aire que s'alcuentra na atmósfera, d'ente 2 a 10 km d'anchu. Amás de tornaos, son comunes en tales nubes agües intenses, rayos, fuertes rabaseres de vientu y xarazo. Magar la mayoría de los tornaos, particularmente los más fuertes (del EF3 al EF5 según la Escala Fujita-Pearson), derivar de superceldas, tamién dalgunos puédense formar a partir d'otres circulaciones d'aire, y polo tanto son denominaos tornaos non supercelulares. Esti tipu de tornaos, sicasí, suelen ser de menor intensidá.^[55]

Formación

La mayor parte de los tornaos aniciaos en superceldas siguen un ciclu de vida reconocible. Ésti empieza col orixe de la mesma supercelda, que se da cuando una corriente d'aire frío y secu atopar con otra d'aire templao y húmedu y muévese percima d'ella. Al ser más pesáu l'aire frío, prodúcense capes d'aire inestable onde l'aire frío baxa y obliga al aire caliente a xubir, creando la nube. Si esiste una capa d'aire templao y secu qu'actúe como aislante, y si les diferencies de temperatura son lo suficientemente grandes, el descensu del aire frío puede dase en forma de remolín. Esti aire que baxa, llamáu corriente descendente del lladral traseru (RFD, poles sos sigles n'inglés), acelera al dise averando al suelu, y abasna consigo al mesociclón de la supercelda escontra él.^[17] Les corrientes ascendentes, pela so parte, atraen l'aire al so alredor, aumentando la rotación y convirtiéndose nuna columna estrecha, conocida como nube embudo.^[55]

Al averase'l mesociclón al suelu, un embudu de condensación visible aparenta baxar de la base de la nube, con frecuencia a partir d'una nube paré en rotación. Al dir baxando l'embudu, la RFD tamién llega al suelu, creando un frente de rabaseres que puede causar daños a una bona distancia del tornáu. Usualmente, la nube embudu convertir nun tornáu pocos minutos dempués de que la RFD toque'l suelu.^[17]

Maduror

Primeramente, el tornáu cuenta con una bona fonte d'aire caliente y húmedu qu'ingresa nél pa da-y enerxía, polo que crez hasta qu'algama la so etapa madura. Esto puede durar unos pocos minutos o más d'una hora, y ye mientres esti tiempu que'l tornáu xeneralmente causa'l mayor dañu y les sos dimensiones lleguen al máximu, pudiendo llegar a midir en dellos casos más de 1,5 km d'anchu. Mentanto, la RFD, que nesta etapa ye una área de vientos superficiales fríos, empieza a asitiase alredor del tornáu, atayando'l fluxu d'aire caliente que lo alimenta.^[17]

Disipación

Vista llateral d'una supercelda.

Cuando la RFD envolubra dafechu al tornáu y córta-y el suministru d'aire, el vórtice empieza a debilitase, y vuélvese delgáu, asemeyáu a una cuerda. Esta ye la fase de disipación, mesma que de normal nun dura más d'unos pocos minutos, y tres la cual el tornáu esmuzse. Mientres esta etapa la forma del tornáu depende en gran midida de los vientos de la nube principal, lo que puede faer que tome formes inusuales.^[23][32][33] A pesar de que'l tornáu ta sumiendo, inda ye capaz de causar dañu. Al convertise nun tubu delgáu, de la mesma forma qu'un patinador recueye los brazos pa xirar más rápidu, los vientos pueden amontar la so velocidá nesti puntu.^[17]

Entrando'l tornáu na so etapa de disipación, la so mesociclón acomuñáu polo xeneral tamién se debilita, debíu igualmente a que la RFD corta'l fluxu d'aire que lo alimenta. Al estenase'l primera mesociclón y el so tornáu acomuñáu, el fluxu de la nube puede concentrase nuna nueva área más cerca del so centru. Si un nuevu mesociclón fórmase, el ciclu puede repitise, produciendo unu o más tornaos nuevos. Dacuando, el vieyu mesociclón y el nuevu producen tornaos coles mesmes.

Anque esta teoría alrodiu de cómo surden, desenvuélvense y sumen los tornaos ye llargamente aceptada, nun esplica la formación de tornaos más pequeños, como les trombas terrestres o los tornaos con múltiples vórtices. Toos ellos tienen distintos mecanismos qu'inflúin el so desenvolvimientu, sicasí, la mayoría siguen un patrón similar al equí descritu.^[56]

Tipos

Tornaos verdaderos

Tornáu de vórtices múltiples

Artículu principal: Tornáu de vórtices múltiples

Un tornáu de vórtices múltiples nes contornes de Dallas, Texas, el 2 d'abril de 1957.

Un tornáu de vórtices múltiples o tornáu multivórtice ye un tipu de tornáu nel cual dos o más columnes d'aire en movimientu xiren alredor d'un centru común. Les estructures multivórtices pueden presentase en casi cualquier circulación d'aire, pero reparar frecuentemente en tornaos intensos. Estos vórtices xeneralmente crean pequeñes árees que causen mayor dañu a lo llargo de la trayeutoria del tornáu principal.^[4][17] Esti fenómenu ye distintu al tornáu satélite, que ye un tornáu más débil que se forma mui cerca d'otru tornáu más grande y fuerte, conteníu dientro del mesmu mesociclón. El tornáu satélite aparenta «orbitar» alredor del tornáu mayor (d'ende'l nome), asemeyándose a un tornáu multivórtice. Sicasí, el tornáu satélite ye una circulación distinta, y ye muncho más pequeñu que l'embudu principal.^[4]

Tromba marina

Artículu principal: Tromba marina

Una tromba marina cerca de los cayos de la Florida.

La tromba marina o manga d'agua ye a cencielles un tornáu que s'atopa sobre l'agua. Sicasí, los investigadores xeneralmente estremen les trombas marines tornádicas de les non tornádicas. Les trombas marines non tornádicas son menos fuertes pero muncho más comunes, y son similares nel so dinámica a los llamaos remolino de polvu y a les trombas terrestres. Formar nes bases de nubes cumulus congestus n'agües tropicales y subtropicales. Tienen vientos relativamente débiles, parés llises con fluxu llaminar y xeneralmente viaxen bien amodo, si ye que lo faen. Comúnmente asoceden nos cayos de la Florida y al norte del mar Adriáticu.^[57][58][59] En contraste, les trombas marines tornádicas son lliteralmente "tornaos sobre l'agua". Fórmense sobre ella de manera similar a los tornaos mesociclónicos, o bien son tornaos terrestres que lleguen a l'agua. Yá que se formen a partir de nubes fuertes y pueden ser muncho más intenses, rápides y de mayor duración que les trombas non tornádicas, considérase-yos más peligroses.^[60]

Tromba terrestre

Artículu principal: Tromba terrestre

Una tromba terrestre, tamién llamada tornáu non supercelular, tornáu o embudu nublu o, pol so nome n'inglés, landspout, ye un tornáu que nun ta acomuñáu con un mesociclón. El so nome provién de la so denominación como una «tromba marina non tornádica sobre tierra». Les trombas marines y les terrestres comparten delles carauterístiques distintives, incluyendo la so relativa debilidá, curtia duración y un embudu de condensación llisu y de pequeñes dimensiones que con frecuencia nun toca'l suelu. Estos tornaos tamién crean una distintiva nube llaminar de polvu cuando faen contautu col suelu, por cuenta de que la so mecánica ye distinta a la de los tornaos mesoformes. Anque xeneralmente son más débiles que los tornaos clásicos, pueden producir fuertes vientos qu'igualmente son capaces de causar graves daños.^[4][17]

Circulaciones asemeyaes a tornaos

Gustnado

Artículu principal: Gustnado

Un gustnado (términu que provién de gust front tornáu, esto ye, «tornáu de frente de rabaseres») ye un pequeñu remolín vertical acomuñáu con un frente de rabaseres o una rabasera descendente. Yá que téunicamente nun tán coneutaos cola base d'una nube, esiste ciertu alderique sobre si los gustnados son tornaos. Fórmense cuando un fluxu d'aire frío, secu y rápidu proveniente d'una nube atopar con una masa d'aire caliente, húmedu y estacionariu cerca de la llende del fluxu, resultando nun efeutu de "redondeamiento" (ejemplificado al traviés d'una nube en rodiellu). Si la cizalladura del vientu nos niveles inferiores ye lo suficientemente fuerte, la rotación puede volvese horizontal o diagonal y faer contautu col suelu. La resultancia ye un gustnado.^[4][61] Ye dignu de mentar que por cuenta de que tán llibres de cualquier influencia d'efeutu Coriolis a partir d'un mesociclón, aparentemente son ciclónicos y anticiclónicos de forma alterna ensin preferencia dalguna.

Remolín de polvu

Artículu principal: Remolín de polvu

Un remolín de polvu.

Un remolín de polvu o remolín de sable, conocíu n'inglés como dust devil (lliteralmente «demoniu de polvu») paecer a un tornáu en que ye una columna d'aire vertical en rotación. Sicasí, fórmense baxu cielos estenos y escasamente algamen la fuercia de los tornaos más débiles. Desenvuélvense cuando una fuerte corriente ascendente convectiva fórmase cerca del suelu mientres un día calorosu. Si hai abondu cizalladura del vientu nos niveles inferiores, la columna d'aire caliente que ta n'ascensu puede desenvolver un pequeñu movimientu ciclónicu que puede estremase cerca del suelu. A estos fenómenos nun se-yos considera tornaos porque se formen cuando hai bon clima y nun s'acomuñar con nube dalguna. Pueden, sicasí, causar dacuando daños de considerancia, especialmente en zones grebes.^[25][62]

Remolín de fueu

Artículu principal: Remolín de fueu

Aquelles circulaciones que se desenvuelven cerca de quemes forestales reciben el nome de remolinos o torbolinos de fueu. Nun se-yos considera tornaos salvu nel raru casu de que se conecten a una nube pyrocumulus o a otra nube cumuliforme sobre ellos. Los remolinos de fueu polo xeneral nun son tan fuertes como los tornaos rellacionaos con nubes. Sicasí, pueden causar daños considerables.^[23]

Remolín de vapor

Artículu principal: Remolín de vapor

Un remolín de vapor, n'inglés llamáu steam devil («diañu de vapor») ye un términu que s'utiliza pa describir a una corriente ascendente en rotación qu'implica vapor o fumu. Un remolín de vapor ye bien raru, pero fórmase principalmente a partir de fumu emitíu poles chimenees d'una central d'enerxía. Les agües termales y los desiertos tamién pueden ser zones aptes pa la formación d'un remolín de vapor. Esti fenómenu puede asoceder sobre l'agua, cuando'l fríu aire ártico atopar con agua relativamente templao.^[25]

Intensidá y dañu

Ficheru:EF1 tornáu damage example.jpg

Un exemplu del dañu causáu por un tornáu de tipu EF1. Equí, el techu sufrió daños sustanciales, y la puerta del garaxe foi arrincada escontra fuera, pero les parés y les estructures de soporte siguen intactes.

La escala Fujita-Pearson y la llamada Escala Fujita ameyorada clasifiquen a los tornaos según el dañu causáu. La escala ameyorada (EF poles sos sigles n'inglés) foi un perfeccionamiento de la vieya escala Fujita, usando estimaciones de vientos y meyor descripción de los daños; sicasí, foi diseñada por que un tornáu clasificáu según la escala Fujita recibiera'l mesmu rangu numbéricu, y foi implementada empezando nos Estaos Xuníos en 2007. Un tornáu EF0, el más débil según la escala, posiblemente estropie árboles pero non estructures, ente que un tornáu EF5, el más fuerte, puede arrincar edificios de los sos cimientos dexándolos descubiertos ya inclusive deformar rascacielos. La similar escala TORRO va de T0 para tornaos desaxeradamente débiles a T11 pa los tornaos más poderosos que se conocen. Datos llograos d'un radar d'impulsos Doppler, la fotogrametría y los patrones nel suelu (marques cicloidales) igualmente pueden ser analizaos pa determinar la intensidá y otorgar un rangu.^[4][63][64]

Ficheru:FEMA - 30070 - Greensburg High School tornáu damage in Kansas.jpg

Una escuela fuertemente estropiada dempués de qu'un tornáu de categoría EF5 (la más alta de la so escala) pasara pela ciudá de Greensburg, Kansas, mientres la folada de tornaos de mayu de 2007.

Los tornaos varien n'intensidá ensin importar la so forma, tamañu y llocalización, anque los tornaos fuertes xeneralmente son más grandes que los débiles. La rellación col llargor del so percorríu y duración tamién varia, anque los tornaos con mayor percorríu tienden a ser más fuertes.^[65] Nel casu de tornaos violentos, namái presenten gran intensidá nuna porción del percorríu, bona parte d'esta intensidá proviniendo de subvórtices.^[23]

Nos Estaos Xuníos, el 80% de los tornaos son clasificaos como EF0 y EF1 (de T0 a T3). Cuanto mayor sía la intensidá d'un rangu, menor ye la so tasa d'incidencia, pos menos de 1% son tornaos violentos (EF4, T8 o más fuerte).^[66] Fora del Tornáu Alley, y de Norteamérica polo xeneral, los tornaos violentos son desaxeradamente raros. Aparentemente esto debe más que nada al menor númberu de tornaos polo xeneral qu'hai fora de dicha rexón, una y bones les investigaciones amuesen que la distribución de los tornaos según la so intensidá ye abondo similar a nivel mundial. Unos cuantos tornaos d'importancia asoceden cada añu n'Europa, árees del centro-sur d'Asia, porciones del sureste de Suramérica y el sur d'África.^[67]

Climatoloxía

Zones alredor del mundu onde ye más probable l'apaición de tornaos.

Nos Estaos Xuníos preséntense más tornaos qu'en cualesquier otru país: unos cuatro vegaes más que los que s'envalora que se formen en toa Europa, ensin incluyir trombas marines.^[68] Esto debe principalmente a la xeografía única del continente americanu. América del Norte ye relativamente grande y estiéndese dende la zona intertropical hasta les árees ártiques, y nun cunta con una cadena montascosa importante que vaya d'este a oeste y que bloquie'l fluxu d'aire ente estos dos zones. Nes llatitúes centrales, onde asoceden la mayor parte de los tornaos, los montes Rocosos bloquien el mugor y el fluxu atmosférico, dexando qu'esista aire más seco nos niveles entemedios de la troposfera, y causando la formación d'una área con presión baxa al este de diches montes. Una medría nel fluxu d'aire dende les Predreses favorez la formación d'una llinia seca cuando'l fluxu ye fuerte nos niveles cimeros,^[69] mientres el golfu de Méxicu, al este, apurre abondosu mugor nos niveles baxos de l'atmósfera. Esta topografía única provoca munchos choques d'aire templao con aire frío, que son les condiciones que crean nubes fuertes y duraderes. Una gran parte d'estos tornaos formar en dicha área del centru de los Estaos Xuníos ente les Predreses y el golfu, conocida como Tornáu Alley («caleyón de los tornaos»).^[7] Esta área toma tamién partes de Canadá, principalmente en Ontario y les praderíes canadienses, anque'l sureste de Quebec, l'interior de Columbia Británica y l'occidente de Nueva Brunswick tamién son propensos a tornaos.^[70] N'ocasiones tamién se presenten tornaos fuertes nel nordeste de Méxicu.

En permediu, nos Estaos Xuníos asoceden unos 1.200 tornaos per añu. Los Países Baxos presenten el mayor númberu de tornaos per área de cualquier país al rexistrase ellí más de 20 tornaos, lo qu'equival a 0,00048 tornaos per km² añalmente, siguíos pol Reinu Xuníu que presenta añalmente unos 33, esto ye, 0,00013 per km²;^[71][72] comoquier, la mayoría son pequeños y causen bien pocu dañu. En númberos absolutos, ensin importar la estensión territorial, el Reinu Xuníu esperimenta más tornaos que cualquier país européu, escluyendo trombas marines.^[68]

Actividá de los tornaos nos Estaos Xuníos. Les zones más escures denotan l'área comúnmente conocida como Tornáu Alley.

Los tornaos maten un permediu de 179 persones per añu en Bangladex, por enforma la mayor cantidá dientro d'un país nel mundu. Esto debe a la so elevada densidá de población, deficiente calidá de les construcciones, falta de conocencies alrodiu de midíes de seguridá pa combatir a los tornaos y otros factores.^[73][74] Otros países del mundu que cunten con tornaos frecuentemente inclúin a Sudáfrica, Arxentina, el sur de Brasil, Australia y Nueva Zelanda, según porciones d'Europa y Asia.^[9][75]

Los tornaos son más frecuentes mientres la primavera y menos mientres el iviernu.^[23] Una y bones la primavera y el seronda son periodos de transición (de clima templáu a fríu y viceversa) hai más posibilidaes de que l'aire frío atopar con aire templao, lo que provoca que mientres eses estaciones esperimenten picos d'actividá.^[76] Sicasí, les condiciones fayadices pa la so formación pueden presentase en cualquier dómina del añu. Los tornaos tamién pueden xenerase a partir del güeyu de los ciclones tropicales que toquen tierra,^[77] lo cual suel asoceder na seronda y a fines del branu.

La incidencia de los tornaos depende altamente de la hora del día, por cuenta de la radiación solar.^[78] A nivel mundial, la mayoría de los tornaos asoceden mientres la tarde, ente les 3:00 pm y les 7:00 pm del tiempu local, siendo'l puntu más altu a les 5:00 pm.^{[79][80][81][82]} Sicasí, los tornaos destructivos pueden asoceder a cualquier hora del día. El tornáu de Gainesville de 1936, unu de los tornaos más devastadores de la historia, asocedió a les 8:30 am tiempu local.^[23]

Asociación col clima

Esisten zones como'l mar Mediterraneu qu'aumenta de la mesma el volume de mugor na atmósfera. La medría de mugor puede provocar una crecedera na apaición de tornaos, particularmente mientres la temporada fría.^[83]

Delles evidencies suxeren que'l fenómenu d'Oscilación del Sur d'El Neñu (ENSO, poles sos sigles n'inglés) alcuéntrase llixeramente rellacionáu con cambeos na actividá de los tornaos; esto varia según la temporada y la rexón según dependiendo de si'l fenómenu ENSO correspuende al d'El Neñu o La Neña.^[84]

Los cambeos climáticos pueden afectar a los tornaos al traviés de teleconexiones como asocede cuando camuda una corriente en remexu y otru patrones climáticos d'importancia. Anque ye posible que el calentamientu global pueda afectar l'actividá de los tornaos,^[85] tal efeutu entá nun puede ser identificable por cuenta de la so complexidá, a la naturaleza de les nubes y a cuestiones rellacionaes cola calidá de les bases de datos. Amás, cualquier efeutu variaría según la rexón.^[86]

Predicción

Mapes probabilísticos del Storm Prediction Center mientres la puxanza de la folada de tornaos del 6 al 8 d'abril de 2006. El primer mapa indica'l riesgu de tiempu severu polo xeneral (incluyendo xarazo fuerte, vientos peligrosos y tornaos), ente que'l segundu mapa específicamente amuesa'l porcentaxe de probabilidá de qu'un tornáu formar a non más de 40 km de cualquier puntu dientro del área zarrada. L'área rayada nel mapa inferior indica un riesgu de 10% o más de qu'un tornáu F2 o más fuerte formar a 40 km de cualquier puntu del área señalada.

El pronósticu del tiempu ye lleváu a cabu regionalmente por munches axencies nacionales ya internacionales. Na mayor parte, elles tamién s'encarguen de la predicción de les condiciones que favorecen el desenvolvimientu de los tornaos.

N'Australia, numberoses alvertencies de nubes son apurríes pol Bureau of Meteorology («Axencia de Meteoroloxía») de dicha nación. El país alcuéntrase en procesu d'actualizase pa usar sistemes de radares d'impulsos Doppler, algamando la so primer meta d'instalar seis radares nuevos en xunetu de 2006.^[87]

Per otru llau, nel Reinu Xuníu la TORRO (Tornáu and Storm Research Organisation, o Organización pa la Investigación de Tornaos y Nubes) lleva a cabo predicciones esperimentales.^[88] La Met Office aprove pronósticos oficiales pa esti país, ente que nel restu d'Europa el proyeutu ESTOFEX (European Storm Forecast Experiment, o Esperimentu Européu de Predicción de Nubes) apurre pronósticos del tiempu alrodiu de la probabilidá de qu'haya mal clima,^[89] y el ESSL (European Severe Storms Laboratory, o Llaboratoriu Européu de Nubes Severes) caltién una base de datos de los eventos.^[90]

Igualmente, nos Estaos Xuníos les predicciones climátiques xeneralizaes son realizaes pol Storm Prediction Center (Centru de Predicción de Nubes), con sede en Norman, Oklahoma.^[91] Nesti centru realicen predicciones probabilísticas y categóriques pa los próximos trés díes en rellación al clima severu, incluyendo tornaos. Tamién hai un pronósticu más xeneral que toma'l periodu del cuartu al octavu día. Xustu enantes del momentu en que s'espera que se presente una amenaza climática severa, como un tornáu, el SPC unvia delles alertes referentes al fenómenu, en collaboración coles oficines locales del Serviciu Meteorolóxicu Nacional d'esi país.

De la mesma, en Xapón la predicción y l'estudiu de los tornaos tán al cargu de l'Axencia Meteorolóxica de Xapón,^[92] ente qu'en Canadá les alertes y los pronósticos climáticos, incluyendo los de los tornaos, son apurríos por siete oficines rexonales del Serviciu Meteorolóxicu de Canadá, una subdivisión d'Environment Canada.^[93]

Detección

Rigorosos intentos pa poder alvertir los tornaos empezaron nos Estaos Xuníos a mediaos del sieglu XX. Enantes de los años 1950, l'únicu métodu pa detectar un tornáu yera que daquién lo viera. Xeneralmente, la noticia d'un tornáu nun llegaría a una estación climática local hasta dempués de la nube. Sicasí, col advenimiento del radar meteorolóxicu, les zones cercanes a les estaciones climátiques tendríen avisos con tiempu del mal clima. Los primeros avisos públicos de tornaos apaecieron en 1950 y les primeres alertes de tornaos, en 1952. En 1953 confirmóse que los eco en cadena atópense acomuñaos colos tornaos.^[94] Al reconocer esti patrones, los meteorólogos, tando a dellos quilómetros de distancia, pudieron detectar nubes que probablemente produciríen tornaos.^[95]

Radar

Anguaño, la mayoría de los países desenvueltos cunten con una rede de radares meteorolóxicos, siendo inda ésti'l principal métodu de detección de posibles tornaos. Nos Estaos Xuníos y dellos otros países utilícense estaciones con radares d'impulsos Doppler. Estos aparatos miden la velocidá y direición radial (si tán averándose o alloñando del radar) de los vientos d'una nube, y asina pueden detectar evidencies de rotación en nubes que tán a más de 150 km de distancia. Cuando les nubes tán lloñe d'un radar, namái les partes altes de la nube son reparaes y les importantes árees baxes nun son rexistraes.^[96] La resolución de los datos tamién escai en razón de la distancia ente la nube y el radar. Delles condiciones meteorolóxiques que lleven a la tornadogénesis nun son detectables de momentu al traviés de radar y n'ocasiones el desenvolvimientu de tornaos puede asoceder más rápido de lo qu'un radar puede completar un escanio y unviar la información. Amás, la mayoría de les rexones poblaes de la Tierra agora son visibles dende'l Satélite Geoestacionario Operacional Ambiental (GOES, poles sos sigles n'inglés), que ayuda nel pronósticu de nubes tornádicas.^[97]

Una secuencia de radar de Doppler on Wheels d'un ecu en cadena y un mesociclón acomuñáu nel condáu de Goshen, Wyoming el 5 de xunu de 2009. Los mesociclones fuertes apaecen como árees axacentes de mariellu y azul (n'otros radares, colloráu brillosu y verde brillosu), y xeneralmente indiquen la esistencia d'un tornáu o la so inminente apaición.

Llocalización de nubes

A mediaos de la década de 1970, el Serviciu Meteorolóxicu Nacional d'Estaos Xuníos (NWS) amontó los sos esfuercios pa entrenar individuos que columbraren nubes ya identificaren les sos carauterístiques principales, como fuerte xarazo, vientos devastadores y tornaos, según el dañu que causen. El programa foi llamáu Skywarn, y los que participaron nél fueron asistentes de xérif locales, policías estatales, bomberos, conductores d'ambulancies, operadores de radio, trabayadores de proteición civil, cazadores de nubes y ciudadanos comunes. Cuando s'espera mal clima, les estaciones climátiques locales soliciten qu'esti localizadores de nubes faigan les busques necesaries y reporten cualesquier tornáu darréu, por que la oficina pueda unviar un avisu oportunu a la población.

Polo xeneral el localizadores son entrenaos pol NWS en representación de les sos respeutives organizaciones, y repórten-yos a elles. Les organizaciones activen sistemes públicos d'alarma como serenes y el Emergency Alert System, y dirixen el so reporte al NWS.^[98] Hai más de 230.000 localizadores climáticos entrenaos al traviés del Skywarn nos Estaos Xuníos.^[99]

En Canadá, una rede similar de localizadores voluntarios del clima, llamada Canwarn, ayuda a alcontrar el mal clima, cuntando con más de 1000 voluntarios.^[97] N'Europa, delles naciones atópense entamando redes de localizadores sol auspicio de Skywarn Europe,^[100] y la Tornáu and Storm Research Organisation (TORRO) caltuvo una rede de localizadores nel Reinu Xuníu dende 1974.^[101]

El localizadores de nubes son necesarios porque los sistemes de radar como'l NEXRAD nun pueden detectar un tornáu, namái indicaciones que suxeren la so presencia.^[102] Los radares pueden dar un avisu primero qu'haya evidencia visual d'un tornáu, pero la información d'un observador puede ratificar l'amenaza o determinar que la llegada d'un tornáu nun ye inminente.^[103] L'habilidá d'un localizador pa ver lo qu'un radar nun puede ye especialmente importante al aumentar la distancia dende'l sitiu del radar, porque la señal del radar, al viaxar en llinia recta, va aumentando progresivamente la so altitú respeuto al suelu al dise alloñando del radar por cuenta de la combadura de la Tierra, amás de que la señal tamién s'esvalixa.^[96]

Evidencia visual

Una nube paré en rotación con una evidente corriente descendente del lladral traseru nel so estremu esquierdu.

El localizadores de nubes son entrenaos pa discernir si una nube vista a cierta distancia ye o non una supercelda. Xeneralmente miren la so parte trasera, la principal rexón de corrientes ascendentes y fluxu d'entrada. Debaxo de la corriente ascendente hai una base ensin agua, y nel siguiente pasu de la tornadogénesis fórmase una nube paré en rotación. La gran mayoría de los tornaos intensos asoceden con una nube paré detrás d'una supercelda.^[66]

La evidencia de que se trata d'una supercelda provién de la forma y la estructura de la nube, y otres carauterístiques de les cumulonimbus como pueden ser una brengosa columna de corrientes ascendentes, un visu emerxente sobre la base de la nube que persiste llargu tiempu, una base firme y una apariencia de sacacorchos. So la nube y más cerca d'onde la mayoría de los tornaos atópense, evidencies d'una supercelda y de la posibilidá d'un tornáu inclúin bandes d'entrada (particularmente curves), la fuercia del fluxu d'entrada, la temperatura y mugor del aire qu'entra, cómo ye la proporción del aire qu'entra y del que sale de la nube, y qué tan lloñe tán el nucleu de precipitación del lladral delanteru y la nube paré unu del otru. La tornadogénesis ye más probable na interfase de la corriente ascendente y de la corriente descendente del lladral traseru, y rique un balance ente'l fluxu d'entrada y el de salida.^[17]

Les nubes paré que rotan, mesmes que xeneren tornaos, xeneralmente precieden a éstos ente cinco y trenta minutos. Les nubes paré en rotación son la manifestación visual d'un mesociclón. Nun siendo que se dea a un nivel baxu, la tornadogénesis ye altamente improbable nun siendo qu'asoceda una corriente descendente del lladral traseru, que xeneralmente ye evidenciada visiblemente pola evaporación d'una nube axacente a la esquina d'una nube paré. Un tornáu xeneralmente asocede cuando pasa esto o pocu tiempu dempués; primero, una nube embudu baxa a la superficie y en casi tolos casos, pa cuando va a metá de camín, un remolín superficial yá se desenvolvió, lo que significa qu'un tornáu ta nel suelu primero que la condensación conecte la circulación de la superficie cola nube. Los tornaos tamién pueden asoceder ensin nubes pared, so llinies de flanqueo. El localizadores reparen toles partes d'una nube, según la base de la nube y la superficie.^[104]

Récores

Mapa coles rutes de los tornaos na Súper Folada.

El tornáu más estremu del que se tien rexistru foi'l Tornáu Tri-Estatal (Tri-State Tornáu), que travesó partes de Missouri, Illinois ya Indiana el 18 de marzu de 1925. Posiblemente fuera clasificáu como un tornáu F5, anque los tornaos nun yeren clasificaos nesa dómina. Caltién los récores por percorrer la mayor distancia (352 km), la mayor duración (unes 3,5 hores) y la mayor velocidá de desplazamientu escontra'l frente pa un tornáu d'importancia (117 km/h) en tol mundu. Amás, ye'l tornáu más mortíferu na historia de los Estaos Xuníos (695 muertos).^[23] Tamién foi nel so momentu'l segundu tornáu más costosu de la historia, pero yá foi superáu por munchos otros ensin normalizar. Cuando los costos son normalizaos según la riqueza y l'inflación, sigue siendo anguaño'l tercer tornáu más costosu.^[105] El tornáu más mortíferu a nivel mundial foi'l tornáu de Daultipur-Salturia en Bangladex el 26 d'abril de 1989, que mató aproximao a 1.300 persones.^[73] Bangladesh tuvo siquier 19 tornaos na so historia que mataron a más de 100 persones, lo que representa siquier la metá del total nel restu del mundu.

La mayoría de los récores establecíos para folaes de tornaos correspuenden al llamáu Super Outbreak (Súper Folada), qu'afectó una gran parte del centru de los Estaos Xuníos y una pequeña zona del sur d'Ontario en Canadá ente'l 3 y el 4 d'abril de 1974. Non yá presentó esta folada la increíble cantidá de 148 tornaos en namái 18 hores, sinón que tamién dellos d'ellos yeren violentos; seis yeren d'intensidá F5 y venticuatro yeren F4. Esta folada llegó a tener dieciséis tornaos na superficie coles mesmes nel so puntu más fuerte. Más de 300 persones, posiblemente hasta 330, morrieron por causa de los tornaos d'esta folada.^[106]

Anque ye casi imposible midir direutamente la velocidá del vientu del tornáu más violentu (los anemómetros convencionales seríen destruyíos polos fuertes vientos), dellos tornaos fueron escaniaos por unidaes móviles de radares Doppler, que pueden apurrir un envaloráu certeru de la velocidá de los vientos d'un tornáu. La mayor velocidá midida nun tornáu, que ye igualmente la mayor velocidá d'un vientu enxamás midida nel planeta, ye de 484 ± 32 km/h nel tornáu F5 de Moore, Oklahoma. Anque la midida foi tomada a unos 30 m sobre la superficie, demuestra'l poder que tienen los tornaos más fuertes.^[2]

Les nubes que producen tornaos pueden presentar intenses corrientes ascendentes, dacuando devasando los 240 km/h. Les refugayes que llevanta un tornáu pueden llegar hasta la nube principal y ser abasnaos una gran distancia. Un tornáu qu'afectó a Great Bend, Kansas en payares de 1915 foi un casu estremu, onde una agua de refugayes» asocedió a 130 km del pueblu, un sacu de farina foi topáu a 177 km y un cheque canceláu del Bancu de Great Bend foi atopáu nun campu a dir de Palmyra, Nebraska 491 km al nordeste.^[107] Les trombas marines y tornaos fueron utilizaos como una posible esplicación pa ocasiones en que llovieron peces y otros animales.^[108]

Seguridá

A pesar de que los tornaos pueden atacar en cualquier intre, esisten procuros y midíes preventives que la xente puede adoptar p'aumentar les sos posibilidaes de sobrevivir a un tornáu. Autoridaes como'l Storm Prediction Center aconseyen cuntar con un plan contra tornaos. Cuando una alerta de tornáu ye unviada, abellugase nun suétanu o una habitación alcontrada na parte más interna d'una casa resistente aumenta en gran midida les posibilidaes de sobrevivir.^[109] N'árees propenses a tornaos, munchos edificios cunten con abellugos especiales pa nubes. Estes habitaciones soterrañes ayudaron a salvar miles de vides.^[110]

Dellos países cunten con axencies meteorolóxiques qu'apurren predicciones de tornaos y amonten el nivel d'alerta pa un posible tornáu (de la mesma forma que lo faen los avisos y alertes de tornaos n'Estaos Xuníos y Canadá). Les estaciones climatolóxiques de radio tamién apurren alarmes cuando se lliberar una alvertencia por clima severu pa la so área llocal, anque esti tipu d'estaciones de radio atópense xeneralmente namái nos Estaos Xuníos.

Nun siendo que el tornáu tea a gran distancia y sía visible, los meteorólogos aconseyen a los conductores qu'aparquen los sos vehículos fuera del camín (para nun bloquiar al tráficu d'emerxencia), y buscar un abellugu seguru. Si nun hai unu nes cercaníes, asitiase no fondo d'una cabiana ye la siguiente meyor opción.

Mitos ya idees equivocaes

Unu de los mitos más persistentes acomuñaos con tornaos consiste en qu'abrir les ventanes va amenorgar el dañu causáu pol tornáu. Anque esiste un marcáu descensu na presión atmosférica nel interior d'un tornáu fuerte, ye improbable que l'amenorgamientu de presión fuera abonda pa causar que l'inmueble esplote. Delles investigaciones amuesen qu'abrir les ventanes puede en realidá amontar la severidá de los daños del tornáu. Ensin importar la validez d'esta teoría de la esplosión, ye meyor invertir el tiempu buscando abellugu y nun abrir ventanes. Un tornáu violentu, comoquier, puede destruyir una casa ensin importar si les sos ventanes tán abiertes o zarraes.^[111][112]

Otra creencia común ye que los pasos elevaos nuna autopista son un abellugu fayadizu pa protexese de los tornaos. Otra manera, un pasu eleváu ye un llugar peligrosu p'abellugase.^[113] Na folada de tornaos d'Oklahoma de 1999 del 3 de mayu de 1999, tres pasos elevaos d'autopistes fueron cutíos por tornaos, y en caúna d'esos trés llocalizaciones hubo una muerte, xunto con munchos mancaos de gravedá. Créese que l'área debaxo de los pasos elevaos causa un efeutu de túnel de vientu, onde s'amonta la velocidá del vientu del tornáu y de les refugayes qu'acarreta y que pasen perhí.^[114] En comparanza, mientres la mesma folada de tornaos, más de 2.000 llares fueron dafechu destruyíos, con otros 7.000 estropiaos, y entá asina solamente unes poques docenes de persones morrieron nos sos llares.^[113]

Una vieya creencia ye que la esquina d'un suétanu que tea más cerca del suroeste apurre la mayor proteición mientres un tornáu. El llugar más seguru, en realidá, ye l'estremu o esquina d'una habitación soterraña opuestu a la direición en que se mueve'l tornáu (xeneralmente la esquina nordés), o una habitación que nun sía soterraña pero que tea lo más internamente posible nel so inmueble. Abellugase debaxo d'una mesa resistente, nun suétanu o debaxo d'una escalera amonta les posibilidaes de sobrevivir entá más.^[111][112]

Finalmente, hai árees onde la xente cree tar protexida de los tornaos, yá sía per un ríu, llomba o monte de gran tamañu, o inclusive por fuercies sobrenaturales.^[115] Súpose de tornaos que cruciaron grandes ríos, esguiláu montes y afeutáu valles.^[116] Como regla xeneral, nun hai área que tea "a salvo" de los tornaos, anque hai árees que son más susceptibles qu'otres, anque ye la esceición en llugares arrodiaos de montes.^{[25][111][112]}

Investigación

Una unidá Doppler On Wheels reparando un tornáu cerca d'Attica, Kansas.

La meteoroloxía ye una ciencia relativamente nueva y entá más l'estudiu de los tornaos. Anque fueron estudiaos dende'l sieglu XIX y con mayor énfasis dende mediaos del sieglu XX, inda hai aspeutos d'ellos que son un misteriu.^[117] Los científicos tienen una idea bastante precisa del desenvolvimientu de nubes y mesociclones,^[118][119] y de les condiciones meteorolóxiques que conducen a la so formación; sicasí, el pasu de supercelda (o otros procesos formativos) a tornadogénesis y la diferenciación de mesociclones tornádicos y non tornádicos son aspeutos qu'inda non s'entienden del tou y son l'enfoque de gran parte de les investigaciones.^[76]

Tamién tán siendo estudiaos los mesociclones nos niveles baxos de l'atmósfera y l'enanche de la vorticidad nos niveles baxos que se convierte nel tornáu,^[76] principalmente cuálos son los procesos y cuál ye la rellación del mediu y la nube convectiva. Reparóse a tornaos intensos formándose simultáneamente con un mesociclón enriba (en llugar de la socesiva mesociclogénesis) y a dellos tornaos intensos qu'asocedieron ensin un mesociclón nos niveles medios. En particular, el papel de les corrientes descendentes, principalmente la corriente descendente del lladral traseru, y el papel de les llendes baroclínicos, son importantes temes d'estudiu.^[120]

Predicir con fiabilidá la intensidá d'un tornáu y la so llonxevidá sigue siendo un problema, según los detalles tocantes a les carauterístiques d'un tornáu mientres el so ciclu de vida y tornadolisis. Otres temes d'investigación de trescendencia son los tornaos acomuñaos con mesovórtices dientro d'estructures de nube lliniares y dientro de ciclones tropicales.^[121]

Los científicos entá desconocen los mecanismos exactos al traviés de los cualos fórmense la mayoría de los tornaos, y dacuando dalgunos inda apaecen ensin una alerta de tornáu previa.^[122] Los analises de les observaciones a partir de preseos tanto estacionarios como móviles, superficiales y aéreos, y remotos y in situ, xeneren nueves idees y perfeccionen les nociones esistentes. L'usu de modelos matemáticos tamién apurre mayor entendimientu una y bones les nueves observaciones y descubrimientos son integraos al nuesu entendimientu físicu y dempués puestos a prueba al traviés de simulaciones d'ordenador que validen les nueves nociones coles mesmes que producen descubrimientos teóricos dafechu nuevos, munchos de los cualos seríen d'otra forma casi indeducibles. Igualmente, el desenvolvimientu de nueves formes d'observación y la instalación de redes d'observación espaciales y temporales más fines ayudaron a tener un mayor entendimientu y meyores predicciones.^[123]

Programes d'investigación, incluyendo proyeutos d'estudiu como'l proyeutu VOTEX, l'esplegue del TOTO, el Doppler On Wheels (DOW) y docenes de programes más, esperen contestar munches de les interrogantes qu'inda invaden a los meteorólogos.^[48] Universidaes, axencies gubernamentales como'l National Severe Storms Laboratory, meteorólogos del sector priváu y el Centru Nacional d'Investigación Atmosférica son dalgunes de les organizaciones n'investigación activa, mesmes que cunten con delles fontes provisores de fondos, tanto quitaes como públiques, destacando nesti sentíu la National Science Foundation.^[102][124]

Ver tamién

• Ciclón
• Desastre natural
• Tiempu severu
• Torbolín (meteoroloxía)
• Tornáu de Córdoba

Bibliografía

• (1999) Tornáu Alley: Monster Storms of the Great Plains (n'inglés). Nueva York, NY: Oxford University Press. ISBN 0-19-510552-4.
• (2001) Scanning the Skies: a History of Tornáu Forecasting (n'inglés). University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-3302-3.
• (xineru de 1997) Significant Tornadoes Update, 1992–1995 (n'inglés). St. Johnsbury, VT: Environmental Films. ISBN 1-879362-04-X.

Referencies

1. «Tornaos y Trombas». PortalCiencia. Consultáu'l 6 d'abril de 2010.
2. Wurman, Joshua. «Doppler On Wheels» (inglés). Center for Severe Weather Research. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
3. «Hallam Nebraska Tornáu» (inglés). Serviciu Meteorolóxicu Nacional. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica (2 d'ochobre de 2005). Consultáu'l 15 de payares de 2009.
4. «The Online Tornáu FAQ» (inglés). Serviciu Meteorolóxicu Nacional. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica (4 d'abril de 2006). Consultáu'l 8 de setiembre de 2006.
5. Glossary of Meteorology (2000). «Waterspout» (inglés). American Meteorological Society. Consultáu'l 15 de payares de 2009.
6. Serviciu Meteorolóxicu Nacional (3 de febreru de 2009). «15 January 2009: Lake Champlain Sía Smoke, Steam Devils, and Waterspout: Chapters IV and V» (inglés). Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica.
7. «Tornáu Alley, USA» (inglés). Science News páxs. 296–298 (11 de mayu de 2002). Archiváu dende l'orixinal, el 25 d'agostu de 2006. Consultáu'l 20 de setiembre de 2006.
8. «Afayando tornaos en Méxicu». Diccionariu Temáticu CIESAS. Consultáu'l 22 de xunu de 2010.
9. «Tornáu: Global occurrence» (inglés). Encyclopædia Britannica Online (2009). Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
10. «High rise building: greater than 20 stories (HROB)» (inglés). Consultáu'l 14 de xunu de 2010.
11. Meaden, Terrance (2004). «Wind Scales: Beaufort, T — Scale, and Fujita's Scale» (inglés). Tornáu and Storm Research Organisation. Archiváu dende l'orixinal, el 2010-04-30. Consultáu'l 11 de setiembre de 2009.
12. «Enhanced F Scale for Tornáu Damage» (inglés). Storm Prediction Center. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica (1 de febreru de 2007). Consultáu'l 21 de xunu de 2009.
13. Real Academia Española. «Tronada». Diccionario de la lengua española. Consultáu'l 6 d'abril de 2010.
14. «Tornáu» (inglés). Online Etimology Dictionary (payares de 2001). Archiváu dende l'orixinal, el 2016-03-04. Consultáu'l 31 d'agostu de 2009.
15. Mish, Frederick C (1996). Merriam Webster's Collegiate Dictionary, 10ª (n'inglés), Merriam-Webster, Incorporated. ISBN 0-87779-709-9.
16. «Section T» (inglés). Glossary of Meteorology. American Meteorological Society (2000). Consultáu'l 31 d'agostu de 2009.
17. Doswell, Moller, Anderson et a la fecha = 2005. «Advanced Spotters' Field Guide» (inglés). Departamentu de Comerciu de los Estaos Xuníos. Consultáu'l 31 d'agostu de 2009.
18. «What is a tornáu?» (inglés). Institutu Cooperativu d'Estudios Meteorolóxicos de Mesoescala (1 d'ochobre de 2001). Consultáu'l 1 de setiembre de 2009.
19. Renno, Nilton O. (2008). «A thermodynamically general theory for convective vortices» (n'inglés). Tellus A 60 (4):  páxs. 688-699. doi:10.1111/j.1600-0870.2008.00331.x.. http://vortexengine.ca/misc/Renno_2008.pdf. Consultáu'l 1 de setiembre de 2009. 
20. «Frequently Asked Questions regarding tornadic activity» (inglés). East Tennessee Skywarn (28 de setiembre de 2006). Archiváu dende l'orixinal, el 2013-12-02. Consultáu'l 15 de payares de 2009.
21. «Funnel cloud» (inglés). Glossary of Meteorology. American Meteorological Society (2000). Consultáu'l 1 de setiembre de 2009.
22. Sollerta Tierra. «Los Tornaos-Entrugues y Respuestes». Consultáu'l 2 d'abril de 2010.
23. Grazulis, Thomas P. (xunetu de 1993). Significant Tornadoes 1680–1991 (n'inglés). St. Johnsbury, VT: The Tornáu Project of Environmental Films. ISBN 1-879362-03-1.
24. Schneider, Russell S.; Brooks, Harold Y. y Schaefer, Joseph T. (2004). «Tornáu Outbreak Day Sequences: Historic Events and Climatology (1875–2003)» (inglés). Consultáu'l 1 de setiembre de 2009.
25. (1997) «Tornadoes», The Handy Weather Answer Book, 2ª (n'inglés), Detroit: Visible Ink press, páx. 175–200. ISBN 0-7876-1034-8.
26. «Stovepipe Tornáu» (inglés). SkyPix (2004). Consultáu'l 3 de mayu de 2010.
27. «Término de la S a la Z». Diccionariu de Términos Meteorolóxicos. Cazatormentas.net (27 de xineru de 2010). Consultáu'l 3 de mayu de 2010.
28. «Wedge Tornáu» (inglés). Serviciu Meteorolóxicu Nacional. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica. Consultáu'l 28 de febreru de 2007.
29. Singer, Oscar (mayu-xunetu de 1985). «27.0.0 Xeneral Laws Influencing the Creation of Bands of Strong Bands» (n'inglés). Bible of Weather Forecasting (Singer Press) 1 (4):  p. 57–58. ISSN 0749-3584. 
30. «renu.htm Rope Tornáu» (inglés). Serviciu Meteorolóxicu Nacional. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica. Consultáu'l 28 de febreru de 2007.
31. «Tri-State Tornáu: Missouri, Illinois, Indiana, March 1925» (inglés). Popular Mechanics (31 de xunetu de 2007). Archiváu dende l'orixinal, el 2010-02-12. Consultáu'l 2 d'abril de 2010.
32. «Public Domain Tornáu Images» (inglés). National Severe Storms Laboratory. Consultáu'l 6 d'ochobre de 2009.
33. «Tornadoes - Many Are Different From What Dorothy Saw» (inglés). Chase Day. Consultáu'l 2 d'abril de 2010.
34. «The Basics of Storm Spotting» (inglés). Serviciu Meteorolóxicu Nacional. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica (15 de xineru de 2009). Archiváu dende l'orixinal, el 2003-10-11.
35. «Tornáu Factory — Giant Simulator Probes Killer Twisters» (n'inglés). Popular Science 213 (1):  p. 77. 1978. ISSN 0161-7370. https://books.google.com/books?id=YwEAAAAAMBAJ&pg=PA77&lpg=PA77&dq=tornadoes+visible+location+within+updraft&source=bl&ots=zHE61NmGME&sig=ZMreLcKjWG7knLhEGJgLAyP4LWU&hl=en&ei=N6cCS5bDGYTbnAfQqd1w&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CCAQ6AEwBg#v=onepage&q=tornadoes%20visible%20location%20within%20updraft&f=false. Consultáu'l 17 de payares de 2009. 
36. Monastersky, R. (15 de mayu de 1999). «Oklahoma Tornáu Sets Wind Record» (n'inglés). Science News 155 (20):  páxs. 308. Archivado del original el 2013-04-30. https://web.archive.org/web/20130430015716/http://www.sciencenews.org/pages/sn_arc99/5_15_99/fob1.htm. Consultáu'l 6 d'ochobre de 2009. 
37. Justice, Alonzo A. (mayu de 1930). «Seeing the Inside of a Tornáu» (n'inglés). Monthly Weather Review (American Meteorological Society):  páxs. 205-206. http://docs.lib.noaa.gov/rescue/mwr/058/mwr-058-05-0205.pdf. Consultáu'l 6 d'ochobre de 2009. 
38. Hall, Roy S. (2003). «Inside a Texas Tornáu», Tornadoes (n'inglés). Farmington Hills, MI: Greenhaven Press, páx. 59–65. ISBN 0-7377-1473-5.
39. Davies-Jones, Robert (ochobre de 1984). «Streamwise Vorticity: The Origin of Updraft Rotation in Supercell Storms» (n'inglés). Journal of the Atmospheric Sciences (American Meteorological Society) 41 (20):  páxs. 2991-3006. doi:10.1175/1520-0469(1984)041<2991:SVTOOU>2.0.CO;2. http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&doi=10.1175%2F1520-0469(1984)041%3C2991%3ASVTOOU%3Y2.0.CO%3B2&ct=1. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009. 
40. Rotunno, Richard; Klemp, Joseph (febreru de 1985). «On the Rotation and Propagation of Simulated Supercell Thunderstorms» (n'inglés). Journal of the Atmospheric Sciences (American Meteorological Society) 42 (3):  páxs. 271-292. doi:10.1175/1520-0469(1985)042<0271:OTRAPO>2.0.CO;2. http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&doi=10.1175%2F1520-0469(1985)042%3C0271%3AOTRAPO%3Y2.0.CO%3B2. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009. 
41. Wicker, Louis J.; Wilhelmson, Robert B. (agostu de 1995). «Simulation and Analysis of Tornáu Development and Decay within a Three-Dimensional Supercell Thunderstorm» (n'inglés). Journal of the Atmospheric Sciences (American Meteorological Society) 52 (15):  páxs. 2675–2703. doi:10.1175/1520-0469(1995)052<2675:SAAOTD>2.0.CO;2. http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&doi=10.1175%2F1520-0469(1995)052%3C2675%3ASAAOTD%3Y2.0.CO%3B2. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009. 
42. Antonio Gil Olcina: Climatoloxía. En: Vicente Bielza de Ory, Editor. Xeografía Xeneral I. Introducción y Xeografía física. Madrid: Taurus Ediciones, 1984, 3a edición, 1993, p. 219
43. «Anticyclonic Tornáu at El Renu, OK» (inglés). Weather.com (26 d'abril de 2006). Archiváu dende l'orixinal, el 2013-06-19. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009.
44. «Sunnyvale and Los Altos, CA Tornadoes» (inglés). Universidá Estatal de San Francisco, Departamentu de Geociencias, Gráfiques Climátiques y Llaboratoriu de Simulación (25 de xineru de 2003). Archiváu dende l'orixinal, el 2013-06-13. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009.
45. Abdullah, Abdul (abril de 1966). «The "Musical" Sound Emitted by a Tornáu...» (n'inglés). Monthly Weather Review (American Meteorological Society) 94 (4):  páxs. 213-220. doi:10.1175/1520-0493(1966)094<0213:TMSEBA>2.3.CO;2. http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&doi=10.1175%2F1520-0493(1966)094%3C0213%3ATMSEBA%3Y2.3.CO%3B2. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009. 
46. Hoadley, David (31 de marzu de 1983). «Tornáu Sound Experiences» (n'inglés). Storm Track 6 (3):  páxs. 5-9. Archivado del original el 2012-06-19. https://web.archive.org/web/20120619210634/http://www.stormtrack.org/archive/0636.htm. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009. 
47. Bedard, A. J. (xineru de 2005). «Low-Frequency Atmospheric Acoustic Energy Associated with Vortices Produced by Thunderstorms» (n'inglés). Monthly Weather Review (American Meteorological Society) 133 (1):  páxs. 241-263. doi:10.1175/MWR-2851.1. Archivado del original el 2019-09-18. https://web.archive.org/web/20190918234433/https://journals.ametsoc.org/doi/full/10.1175/MWR-2851.1. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009. 
48. «A History of Severe-Storm-Intercept Field Programs» (n'inglés). Weather and Forecasting (American Meteorological Society) 14 (4):  páxs. 558–577. 27 d'ochobre de 1998. doi:10.1175/1520-0434(1999)014<0558:AHOSSI>2.0.CO;2. http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&issn=1520-0434&volume=014&issue=04&page=0558. 
49. Tatom, Frank; Knupp, Kevin R. y Vitto, Stanley J. (febreru de 1995). «Tornáu Detection Based on Seismic Signal» (n'inglés). Journal of Applied Meteorology (American Meteorological Society) 34 (2):  páxs. 572–582. doi:10.1175/1520-0450(1995)034<0572:TDBOSS>2.0.CO;2. http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&doi=10.1175%2F1520-0450(1995)034%3C0572%3ATDBOSS%3Y2.0.CO%3B2. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009. 
50. Leeman, John R.; Schmitter, Y.D. (abril de 2009). «Electric signals generated by tornaos» (n'inglés). Atmospheric Research (ScienceDirect) 92 (2):  páxs. 277–279. doi:10.1016/j.atmosres.2008.10.029. http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6V95-4TVJ3GJ-1&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&_docanchor=&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=ff9f86f5cd71d63y70579926243a10d5. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009. 
51. «A historical perspective of In-Situ observations within Tornáu Cores» (inglés). American Meteorological Society (7 d'ochobre de 2004). Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009.
52. Perez, Antony H.; Wicker, Louis J. y Orville, Richard E. (setiembre de 1997). «Characteristics of Cloud-to-Ground Lightning Associated with Violent Tornadoes» (n'inglés). Weather and Forecasting (American Meteorological Society) 12 (3):  páxs. 428–437. doi::10.1175/1520-0434(1997)012<0428:COCTGL>2.0.CO;2. http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&doi=10.1175%2F1520-0434(1997)012%3C0428%3ACOCTGL%3Y2.0.CO%3B2. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009. 
53. «Pressure measurements at the ground in an F-4 tornáu» (inglés). American Meteorological Society (7 d'ochobre de 2004). Consultáu'l 10 d'ochobre de 2009.
54. Ventanes al Universu (setiembre de 2000). «Cómo se forma un Tornáu». University Corporation for Atmospheric Research. Consultáu'l 8 d'abril de 2010.
55. «¿Tornaos en Méxicu?». ERN Inxenieros Consultores. Consultáu'l 8 d'abril de 2010.
56. Markowski, Straka y Rasmussen (marzu de 2003). «Tornadogenesis Resulting from the Transport of Circulation by a Downdraft: Idealized Numerical Simulations» (n'inglés). Journal of the Atmospheric Sciences (American Meteorological Society) 60 (6):  páxs. 795–823. doi:10.1175/1520-0469(2003)060<0795:TRFTTO>2.0.CO;2. http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-document&doi=10.1175%2F1520-0469(2003)060%3C0795:TRFTTO%3Y2.0.CO%3B2. Consultáu'l 13 d'ochobre de 2009. 
57. «Tornáu Chase 2000» (inglés). USA Today (4 de mayu de 2000). Consultáu'l 1 de setiembre de 2009.
58. «Waterspouts are tornadoes over water» (inglés). USA Today. Consultáu'l 1 de setiembre de 2009.
59. Grazulis, Thomas P.; Flores, Dan (2003). The Tornáu: Nature's Ultimate Windstorm (n'inglés). Norman, OK: University of Oklahoma Press, páx. p. 256. ISBN 0-8061-3538-7.
60. «About Waterspouts» (inglés). Oficina de Predicción del Clima del Serviciu Meteorolóxicu Nacional (11 d'avientu de 2008). Consultáu'l 7 de setiembre de 2009.
61. «Gustnado» (inglés). Glossary of Meteorology. American Meteorological Society (2000). Consultáu'l 7 de setiembre de 2009.
62. Jones, Charles H.; Liles, Charles A. (1999). «Severe Weather Climatology for New Mexico» (inglés). Weather Forecast Office. Consultáu'l 7 de setiembre de 2009.
63. «Goshen County Tornáu Given Official Rating of EF2» (inglés). Serviciu Meteorolóxicu Nacional. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica. Archiváu dende l'orixinal, el 2016-01-01. Consultáu'l 21 de payares de 2009.
64. Bulletin of the American Meteorological Society, ed. «Using Simulated Tornáu Surface Marks to Decipher Near-Ground Winds» (n'inglés). 
65. Brooks, Harold Y. (abril de 2004). «On the Relationship of Tornáu Path Length and Width to Intensity» (n'inglés). Weather and Forecasting (American Meteorological Society) 19 (2):  páxs. 310–319. doi:10.1175/1520-0434(2004)019<0310:OTROTP>2.0.CO;2. http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&doi=10.1175%2F1520-0434(2004)019%3C0310%3AOTROTP%3Y2.0.CO%3B2. Consultáu'l 13 d'ochobre de 2009. 
66. Edwards, Moller, Purpura et al. (31 de marzu de 1998). «Basic Spotters' Field Guide» (inglés). Serviciu Meteorolóxicu Nacional. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica. Consultáu'l 1 de payares de 2006.
67. Dotzek, Nikolai, Jürgen Grieser y Brooks, Harold Y. (1 de marzu de 2003). «Statistical modeling of tornáu intensity distributions» (inglés). Atmospheric Research Vol. 67–68 páxs. 163–187. Archiváu dende l'orixinal, el 2007-06-14. Consultáu'l 6 d'abril de 2007.
68. «An updated estimate of tornáu occurrence in Europe» (n'inglés). Atmospheric Research. 20 de marzu de 2003. Archivado del original el 2007-06-14. https://wayback.archive-it.org/all/20070614014358/http://www.essl.org/people/dotzek/pdf/ecss02s.pdf. Consultáu'l 2012-05-16. 
69. «Dryline cross section» (inglés). Universidá de California en Los Angeles. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
70. «Tornadoes» (inglés). Prairie Storm Prediction Centre. Environment Canada (7 d'ochobre de 2007). Archiváu dende l'orixinal, el 2001-03-09. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
71. «UK tornáu climatology and the development of simple prediction tools» (n'inglés). Quarterly Journal of the Meteorological Society (Royal Meteorological Society) 130:  páxs. 1009–1021. 13 de marzu de 2003. doi:10.1256/qj.03.45. Archivado del original el 2007-08-24. https://web.archive.org/web/20070824151103/http://www.geog.leeds.ac.uk/people/j.holden/paper80.pdf. Consultáu'l 2024-06-17. 
72. Staff (28 de marzu de 2002). «Natural Disasters: Tornadoes» (inglés). BBC Science and Nature. BBC. Archiváu dende l'orixinal, el 2002-10-14. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
73. Bimal Kanti, Paul; Rejuan Hossain, Bhuiyan (18 de xineru de 2005). «The April 2004 Tornáu in North-Central Bangladesh: A Case for Introducing Tornáu Forecasting and Warning Systems» (inglés). Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
74. «Bangladesh and East India Tornadoes Background Information» (inglés) (2 d'abril de 2008). Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
75. «Synoptical and mesoscale weather situations associated with tornadoes in Europe» (inglés) (28 de xunu de 2008). Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
76. «Structure and Dynamics of Supercell Thunderstorms» (inglés). Serviciu Meteorolóxicu Nacional. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica (28 d'agostu de 2008). Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
77. «Frequently Asked Questions: Are TC tornadoes weaker than midlatitude tornadoes?» (inglés). Atlantic Oceanographic and Meteorological Laboratory, Hurricane Research Division. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica (4 d'ochobre de 2006). Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
78. Kelly, Schaefer, McNulty et al. (10 d'abril de 1978). «An Augmented Tornáu Climatology» (inglés). Monthly Weather Review páxs. 12. American Meteorological Society. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
79. «Tornáu: Diurnal patterns» (inglés). Encyclopædia Britannica Online páxs. G.6. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
80. «Tornáu Climatology of Austria» (n'inglés). Atmospheric Research (56):  páxs. 203–211. 2000. http://tordach.org/at/Tornáu_climatology_of_Austria.html. 
81. «Tornadoes in Germany» (n'inglés). Atmospheric Research. 16 de mayu de 2000. Archivado del original el 2006-11-01. https://wayback.archive-it.org/all/20061101232514/http://essl.org/people/dotzek/pdf/etss_1p.pdf. Consultáu'l 2012-05-16. 
82. «Bangladesh Tornáu Climatology» (inglés) (23 de mayu de 2007). Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
83. American Meteorological Society, ed. «Comparisons between Gulf of Mexico Sea Surface Temperature Anomalies and Southern U.S. Severe Thunderstorm Frequency in the Cool Season» (n'inglés). 
84. American Meteorological Society, ed. «The Relation of El Nino Southern Oscillation (ENSO) to Winter Tornáu Outbreaks» (n'inglés). 
85. «Changes in severe thunderstorm environment frequency during the 21st century caused by anthropogenically enhanced global radiative forcing» (n'inglés). Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (50):  páxs. 19719–23. 12 d'avientu de 2007. doi:10.1073/pnas.0705494104. http://www.pnas.org/content/104/50/19719.abstract. 
86. Solomon, Susan et al. (2007). Climate Change 2007 - The Physical Science Basis (n'inglés). Cambridge, Reinu Xuníu y Nueva York, Estaos Xuníos: Cambridge University Press pal Panel Intergubernamental del Cambéu Climáticu. ISBN 9780521880091.
87. «Bureau of Meteorology - Home Page» (inglés). Australian Bureau of Meteorology. Consultáu'l 4 de mayu de 2010.
88. «The Tornáu and Storm Research Organisation» (inglés). TORRO. Archiváu dende l'orixinal, el 2015-08-29. Consultáu'l 4 de mayu de 2010.
89. «Forecasts» (inglés). ESTOFEX. Consultáu'l 4 de mayu de 2010.
90. «European Severe Storms Laboratory, ESSL» (inglés). ESSL. Consultáu'l 4 de mayu de 2010.
91. «Storm Prediction Center» (inglés). Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica. Consultáu'l 4 de mayu de 2010.
92. «Japan Meteorologial Agency» (inglés). Japan Meteorologial Agency. Consultáu'l 4 de mayu de 2010.
93. «Meteorological Service of Canada» (inglés y francés). MSC. Consultáu'l 4 de mayu de 2010.
94. «The First Tornadic Hook Echo Weather Radar Observations» (inglés). Universidá Estatal de Coloráu. Consultáu'l 30 de xineru de 2008.
95. «Hook Echoes and Rear-Flank Downdrafts: A Review» (n'inglés). Monthly Weather Review 130 (4):  páxs. 852–876. abril de 2002. doi:10.1175/1520-0493(2002)130<0852:HEARFD>2.0.CO;2. http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&doi=10.1175%2F1520-0493(2002)130%3C0852:HEARFD%3Y2.0.CO%3B2. 
96. Airbus (14 de marzu de 2007). «Flight Briefing Notes: Adverse Weather Operations Optimum Use of Weather Radar» (inglés) páx. 2. SKYbrary. Consultáu'l 19 de payares de 2009.
97. «Tornáu Detection at Environment Canada» (inglés). Environment Canada (2 de xunu de 2004). Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
98. «Storm Spotting and Public Awareness since the First Tornáu Forecasts of 1948» (n'inglés). Weather and Forecasting 14 (4):  páxs. 544–557. 2 d'agostu de 1999. doi:10.1175/1520-0434(1999)014<0544:SSAPAS>2.0.CO;2. http://ams.allenpress.com/perlserv/?request=get-abstract&doi=10.1175%2F1520-0434%281999%29014%3C0544%3ASSAPAS%3Y2.0.CO%3B2. 
99. Serviciu Meteorolóxicu Nacional (6 de febreru de 2009). «What is SKYWARN?» (inglés). Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
100. Xunión Europea (31 de mayu de 2009). «Skywarn Europe» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 2009-09-17. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
101. «A Brief History» (inglés). Tornáu and Storm Research Organisation (1985). Archiváu dende l'orixinal, el 2015-06-26. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
102. National Severe Storms Laboratory (15 de payares de 2006). «Detecting Tornadoes: What Does a Tornáu Look Like?» (inglés). Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
103. «Proposals For Changes in Severe Local Storm Warnings, Warning Criteria and Verification» (inglés). Roger and Elke Edwards (2003). Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
104. «Questions and Answers about Tornadoes» (inglés). A Severe Weather Primer. National Severe Storms Laboratory (15 de payares de 2006). Consultáu'l 5 de xunetu de 2007.
105. «Normalized Damage from Major Tornadoes in the United States: 1890–1999» (inglés) (1 d'ochobre de 2000). Consultáu'l 28 de febreru de 2007.
106. «Tornáu Outbreak of April 3–4, 1974; Synoptic Analysis» (inglés). Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica (1 de payares de 1975). Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
107. «Tornáu Oddities» (inglés) (20 de setiembre de 2005). Archiváu dende l'orixinal, el 2009-05-07. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
108. «Q: You've probably heard the expression, "it's raining cats and dogs." Has it ever rained animals?» (inglés). Answers archive: Tornáu history, climatology. USA Today (21 de febreru de 2006). Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
109. «Tornáu Safety» (inglés). Serviciu Meteorolóxicu Nacional. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica (16 de xunetu de 2008). Consultáu'l 17 de payares de 2009.
110. «Storm Shelters» (inglés). Serviciu Meteorolóxicu Nacional. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica (26 d'agostu de 2002). Archiváu dende l'orixinal, el 2006-02-23. Consultáu'l 13 d'avientu de 2009.
111. (2001) «Tornáu Myths», The Tornáu: Nature's Ultimate Windstorm (n'inglés). University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-3258-2.
112. «Myths and Misconceptions about Tornadoes» (inglés). The Tornáu Project (15 de marzu de 2005). Archiváu dende l'orixinal, el 2005-11-14. Consultáu'l 28 de febreru de 2007.
113. «Highway Overpasses as Tornáu Shelters» (inglés). Serviciu Meteorolóxicu Nacional. Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica (1 de marzu de 2000). Archiváu dende l'orixinal, el 2000-06-16. Consultáu'l 28 de febreru de 2007.
114. «Overpasses are tornáu death traps» (inglés). USA Today (17 de mayu de 2005). Consultáu'l 28 de febreru de 2007.
115. «Tornáu Myths & Tornáu Reality» (inglés). High Plains Rexonal Climate Center y Universidá de Nebraska-Lincoln (11 de xunetu de 2002). Consultáu'l 17 de payares de 2009.
116. «Tornáu, Rockwell Pass, Sequoia National Park, 2004-07-07» (inglés) (13 de setiembre de 2006). Archiváu dende l'orixinal, el 2015-08-19. Consultáu'l 19 de payares de 2009.
117. National Severe Storms Laboratory (30 d'ochobre de 2006). «VORTEX: Unraveling the Secrets» (inglés). Alministración Nacional Oceánica y Atmosférica. Archiváu dende l'orixinal, el 2012-11-03. Consultáu'l 28 de febreru de 2007.
118. (2007) Estreme Weather (n'inglés). Nueva York: Black Dog & Leventhal Publisher, páx. 210–211. ISBN 978-1-57912-743-5.
119. «Mesocyclone Climatology Project» (inglés). Universidá d'Oklahoma (5 de payares de 1998). Archiváu dende l'orixinal, el 2010-07-09. Consultáu'l 19 de payares de 2009.
120. (2001) The tornáu: nature's ultimate windstorm (n'inglés). University of Oklahoma Press, páx. 63–65. ISBN 9780806132587. Consultáu'l 20 de payares de 2009.
121. «Tornáu Forecasts» (inglés). Windows to the Universe (setiembre de 2000). Consultáu'l 2 d'abril de 2010.
122. United States Environmental Protection Agency (30 de setiembre de 2009). «Tornadoes» (inglés). Consultáu'l 20 de payares de 2009.
123. Grazulis, Thomas P. (2001). The tornáu: nature's ultimate windstorm (n'inglés). University of Oklahoma Press, páx. 65–69. ISBN 9780806132587. Consultáu'l 20 de payares de 2009.
124. National Center for Atmospheric Research (2008). «Tornadoes» (inglés). University Corporation for Atmospheric Research. Archiváu dende l'orixinal, el 2010-04-23. Consultáu'l 20 de payares de 2009.

Enllaces esternos

{{commonscat}

• Wikcionariu tien definiciones y otra información tocante a tornáu.
• Base de datos de fenómenos meteorologicos severos n'Europa
• Base de datos de nubes de NOAA 1950-Presente (n'inglés)
• Guía preventiva para tornaos de NOAA Archiváu 2008-06-24 en Wayback Machine (n'inglés)