Verdá

Verdá
	type of value (en)
	proposición (es)

La verdá^[1] abarca dende la honestidá, la bona fe y la sinceridá humana polo xeneral, hasta l'alcuerdu de los conocencies coles coses que s'afirmen como realidáes: los fechos o la cosa en particular; según la rellación de los fechos o les coses na so totalidá na constitución del TOU, l'Universu.

Pal hebréu clásicu'l términu `emuná significa primariamente «enfotu», «fidelidá». Les coses son verdaderes cuando son «fiables», fieles porque cumplen lo qu'ufierten.^[2]^[3]

El términu nun tien una única definición na que tean d'alcuerdu la mayoría de los estudiosos y les teoríes sobre la verdá siguen siendo llargamente aldericaes. Hai posiciones distintes alrodiu de cuestiones como:

Qué ye lo que constitúi la verdá.
Con qué criteriu podemos identificala y definila.
Si'l ser humanu ten conocimiento innatos o namái puede adquirilos.
Si esisten les revelaciones o la verdá puede algamar tan solo per aciu la esperiencia, l'entendimientu y la razón.
Si la verdá ye suxetivo o oxetivo.
Si la verdá ye relativo o absoluto.
Y hasta qué grau pueden afirmase caúna de diches propiedaes.

Esti artículu procura introducir les principales interpretaciones y perspectives, tanto históriques como actuales, alrodiu de esti conceutu.

La entruga pola verdá ye y foi oxetu de bancia ente teólogos, filósofos y lóxicos a lo llargo de los sieglos considerándose una tema tocante a l'alma y al estudiu d'una llamada psicoloxía racional dientro del campu de la filosofía.

Na actualidá ye una tema d'investigación científica lo mesmo que de fundamentación filosófica:^[4]

La investigación científica de la función cognitiva^[5] introduz nueves perspectives avera del conocencia basáu na evidencia como creencia epistemológicamente verdadera con xustificación válida.^[6]
- - Interesa a la Llingüística pos el llinguaxe ye espresión de la mesma verdá.
  - Interesa a l'Antropoloxía filosófica, pos paez evidente que los seres humanos prefieren la verdá a la falsedá al error o la mentira y prefieren la certidume a la dulda.
  - Interesa a la Socioloxía, por cuanto l'apreciu escontra la verdá y la condena de la mentira o del error varia n'intensidá según les dómines y les cultures, pos tanto'l conceutu de verdá como la so valoración non siempres ye'l mesmu a lo llargo de la Historia y de la cultura.
  - Interesa a la Ciencia en cuanto tal^[7] na so pretensión de conocencia válidu.
  - Etc.

La importancia que tien esti conceutu ye que ta enraigonáu nel corazón de cualquier supuestu personal, social y cultural. D'ende la so complexidá.

El portadores de verdá

Cuando dicimos que daqué «ye verdá», ¿qué tipu d'entidá ye esi daqué? Esto ye: ¿qué tipu d'entidaes son el portadores de verdá?

Suelen considerase como tales:^[8]

los fechos y les coses
les creencies
les oraciones-caso
les proposiciones.

Caúna coles sos ventayes y los sos problemes.

La postura adoptada a favor d'una o otra va depender, dacuando, d'enclinos filosóficos más xenerales:

Los que refuguen la posibilidá d'una conocencia verdadera van tender a refugar cualquier sentíu de verdá que nun sía la esperiencia en sí mesma y pa sigo mesmu.^[9]
Los que refuguen la esistencia d'entidaes mentales van tender a refugar a les creencies como portadores de verdá;
Los que simpatizan col nominalismu van tender a simpatizar coles oraciones-caso como portadores de verdá;^[10]
Los que refuguen la esistencia d'entidaes astractes van tender a refugar a les proposiciones como portadores de verdá.
Los que valoren la verdá moral sobre la mentira, tienden a considerar la verdá como exerciciu de virtúes tales como la fidelidá, la honestidá, la sinceridá nel dicir, etc.; una persona ye veraz en cuantes qu'amuesa la so autenticidá na coherencia de la so modo d'esistir nel mundu y el so interpretación histórica cultural.

Cuando falamos de coses, de realidaes, falamos fundamentalmente d'ontoloxía. Y el nuesu criteriu tendrá de ser la verdá ontolóxica.^[11]

Cuando falamos de proposiciones, falamos fundamentalmente de lóxica. Y el nuesu criteriu tendrá de ser la verdá formal.

Cuando falamos de creencies, falamos fundamentalmente d'epistemoloxía y el nuesu criteriu tendrá de ser la verdá lóxica o semántica como verdá epistemolóxica.

Cuando falamos de moralidad falamos de la veracidá d'una persona. Falamos d'una virtú moral. La verdá como xera d'un faer individual como tamién social y históricu.

Cuando falamos d'oraciones-caso, falamos fundamentalmente d'afirmaciones de creencies espresaes per mediu del llinguaxe cultural y social y el nuesu criteriu tendrá d'incluyir, amás de tolo anterior, les normes de la gramática: de la sintaxis en cuanto al sentíu lóxicu; de la semántica en cuanto al sentíu epistemolóxicu; y de la pragmática en cuanto al sentíu antropolóxicu, cultural y social y aplicación al casu concretu.^[12]

La verdá acaballa ente toos estos campos de la conocencia y per mediu de toles sos posibles rellaciones; lo que fai comprensible la enorme dificultá de definir un conceutu unívocu.

Como suel asoceder colos grandes conceutos y les pallabres que los espresen, toos sabemos lo que son y sabemos usar los términos que los signifiquen, con tal nun tengamos qu'esplicalo. El conceutu de verdá ye nesti sentíu paradigmáticu.

Una distinción fundamental

Cuando falamos de la realidá dicimos d'ella que ye verdadera frente a ser aparente, ser inesistente,... etc.^[2]^[13] como predicáu que pretende espresar una propiedá de la realidá de referencia, como verdá ontolóxica^[14]^[15]

Nos demás casos dicimos d'una creencia, d'una proposición, d'un enunciáu, que ye verdaderu. L'atribución y referencia ye la posesión d'una propiedá, como predicáu de la creencia, proposición o enunciáu, non de lo real. Predicamos que la creencia, proposición o enunciáu ye conforme o correspondiente o....(?) en rellación a la realidá conocida.^[16]

Con éses ¿ye la noción de verdá múltiplemente ambigua, o hai una noción primaria na que ta amestada xustamente a una d'estes clases d'elementos? Les opiniones difieren, pero cabo establecer una amplia división ente aquelles teoríes que consideren a la verdá como una propiedá de representaciones de dalgún tipu (sían estes llingüístiques o mentales) -y qu'inclúin por tanto a oraciones, enunciaos y proposiciones-, y aquelles teoríes que consideren a la verad como una propiedá de les proposiciones, concebíes éstes como elementos representaos o espresaos nel pensamientu o na fala. Les disputes ente los teóricos de la verdá queden dacuando escurecíes pola so incapacidá de discernir esta cuestión.

Enciclopedia Oxford de Filosofía. op. cit. Cursives nel orixinal

Coles mesmes considérense o pueden considerase portadores de verdá:

l'home
el consensu
la Ciencia
la Cultura
la Civilización
la Historia, la Revolución
el Ser, el Universu o Dios
la Revelación
la tradición
la maxa
los astro
etc.

Lo qu'apurre a tou lo anterior una variedá de perspectives y valores alrodiu de la Verdá.

Teoríes de la verdá

L'Antigüedá y Edá Media

Configúrense tres orientaciones fundamentales alrodiu de la verdá:^[17]

La verdá como seguridá y enfotu nel mundu hebréu
La verdá como desvelamiento
La verdá como veracidá, del llatín verus qu'espresa enfotu na correspondencia ente lo que se cree y lo que se diz y lo que ye.

Pa los hebreos la verdá ('emunah), ye primero de too la seguridá o l'enfotu; verdaderu ye lo que ye fiel a sigo mesmu, y por eso dignu d'enfotu porque da seguridá.

LA VERDÁ: puerta de bronce na entrada principal de la Biblioteca del Congresu de Thomas Jefferson Building.

Dios ye por eso la Verdá, porque ye lo único verdaderu, porque ye fiel. La verdá nun ye estática porque nun se topa nel presente sinón nel futuru onde Dios manifiesta la so promesa. Por eso'l sentíu de la verdá ye dicir amén, asina sía. La verdá ye productu de la voluntá de ser fiel a la promesa.^[2]

Pa los griegos, sicasí, la verdá ye idéntica a la realidá, y esta postrera yera considerada como identidá que consiste en lo que permanez per debaxo de les apariencies que camuden.

Tal ye l'arché (ἀρχή) entendíu de diverses formes: la materia,^[18] los númberos,^[19] los átomos,^[20] idees^[21] etc. que permanecen per debaxo de lo sensible de la esperiencia concreta, polo que namái ye conocíu pol pensamientu como función o facultá de l'alma: l'entendimientu.^[2]

La verdá ye concebida como άλήθεια o descubrimientu del ser que s'atopa ocultu pol velu de l'apariencia.

Pero los griegos tamién tuvieron la considerancia alrodiu de la verdá como propiedá de los enunciaos.

Dicir de lo que ye que nun ye, o que nun ye que ye, ye lo falso; dicir de lo que ye que ye, y de lo que nun ye que nun ye, ye lo verdadero

Aristóteles. Met., T, 7, 1011 b 26-8

Coles mesmes los griegos tamién consideraron la verdá como convención na conxunción o separación de signos (pallabres, llinguaxe) que tienen el so fundamentu na esperiencia y na convención social del discursu n'orde a lo práctico: la comunicación y la persuasión, sobremanera nel discursu político y educativo y l'arte de la retórica.

Pa los escolásticos verum (verdaderu), lo mesmo que unum (unu-identidá) y bonum (bien-bonu), ye una propiedá trascendental del ente, de tala forma que son perfectamente convertibles como equivalentes col ente, en cuantes que la conocencia verdadera supón la verdá ontolóxica como verdá metafísica na adecuación del ente col entendimientu^[22]

Por eso l'ente ye ser intelixible lo que supón la adecuación del entendimientu cola cosa, Adaequatio rei et intellectus^[23] lo que se llamó impropiamente verdá lóxica que güei llamaríamos verdá semántica o verdá epistemolóxica.^[24]

La lóxica siloxística, entá siendo formal, nun ye formalista,^[25] porque'l conteníu significativo de los sos términos corresponder cola intuición esencial de lo real como άλήθεια; y les sos rellaciones correspuenden a un orde dialécticu d'esencies tal como lo concibió Platón; o un movimientu causado y ordeado de formes, el Mundu, movides por un primer motor, como concibió'l so discípulu Aristóteles; y, finalmente, nel cristianismu ya islamismu, ye desvelamiento de Dios Creador, Ordenador y Providente, el Ser Verdaderu, fundamentu últimu d'esi orde y verdá como Causa Primer, y IPSUM ESSE SUBSISTENS.^[26]

Sicasí nel senu de la escolástica a partir del sieglu XI tuvo siempres presente la problemática alrodiu de los conceutos universales y la so rellación con lo real.

Los nominalistes tienden a considerar la verdá como veritas sermonis^[27] yá que los Universales son consideraos flatus vocis, un soplíu de voz.^[2]

Edá Moderna

El planteamientu de Descartes alteria fondamente la cuestión de la intuición como evidencia de verdá.

Magar los racionalistes caltienen tocantes a la lóxica los fundamentos escolásticos,^[28]el so desenvolvimientu sicasí trai a una concepción de la verdá de tipu idealista.^[2]

El fechu fundamental de toa reflexón filosófica moderna (sieglos XVII-XIX) parte de la conciencia yá que la evidencia primaria y fundamental constituyir nel famosu: Piensu depués esisto de Descartes.

El criteriu de la verdá ye la evidencia y el so conteníu ye la sabiduría como ciencia^[29] que se manifiesta nes rellaciones lóxiques que, como lleis del pensar, conducen o allumen al pensamientu cuando se somete a un método, como analís, onde apaecen ordeada y socesivamente les evidencies con certidume.^[30]

Baruch Spinoza entá va dir más lloñe: L'orde y conexón de les idees ye'l mesmu que l'orde y conexón de les coses.^[31]

Si'l pensamientu ye pensamientu de la realidá, la verdá del pensamientu va ser la mesma que la verdá de la realidá, pero tamién la verdá de la realidá va ser la mesma que la del pensamientu -l'orde y conexón de les idees van ser, como dicía Spinoza, los mesmos que l'orde y conexón de les coses-. Agora bien, cuando nun se caltién con completu radicalismu esta concepción al empar «lóxica» y «ontolóxica» el problema pa los autores racionalistes ye cómo conxugar les verdaes racionales» coles verdaes empíriques».

Ferrater Mora, op. cit.

Lo que da llugar a nuevos conceutos de verdá:

Verdaes de fechu
Verdaes de razón

El racionalismu xustifica l'ésitu incuestionable de la nueva Física, como nacencia d'una nueva manera d'entender la ciencia, según un métodu d'analís:

De la cantidá y la midida, frente a la ciencia cualitativa tradicional.
De les rellaciones funcionales matemátiques^[32] ente midíes y cantidaes establecíes según una hipótesis, y una comprobación, l'esperimentu.^[33]
Ciencia de lleis que describen y predicen los fechos del mundu y del cosmos y que remata con una Teoría eficaz na descripción llegal del mundu: Philosophia naturalis Principia mathematica (1687), de Newton.
El trunfu del mecanicismu,^[34] plantega crudamente el problema qu'esixe dalgún tipu de síntesis ente les radicales diferencies ente racionalistes y empiristas.

Asina, pos, pa los racionalistes, les verdaes lóxiques son coles mesmes ontolóxiques; la garantía ye la esistencia de Dios, como idea innata y principiu del pensar mesmu, cuidao qu'Él nun puede ser llaín y engañador.^[35]Polo que,a última hora, en realidá toles verdaes son verdaes de razón pa Dios; les verdaes de fechu ser tales poles llimitaciones de la conocencia humana.^[36]

Pero los empiristas, consideren la ciencia como verdaes de fechu, y nun consideren abondo xustificada la pretensión d'universalidá y necesidá de la ciencia, porque:

La esistencia del mundu y de les coses non pueden afirmase con evidencia más allá del pensamientu y la conciencia, pos la fonte del conteníu material de la conocencia nun ye otru que la esperiencia.
Magar nun podemos negar la esistencia del mundu oxetivu, tampoco podemos afirmalo ensin solombra de dulda dalguna, cola certidume evidente qu'esixen los racionalistes.
Nun son aceptables, por falta d'evidencia, les idees innates
La esistencia de Dios nun puede ser afirmada pola razón, sinón pola fe

Lo qu'amena la necesidá d'una síntesis ente los dos postures. Problema qu'intenta resolver Kant cola considerancia de nuevos aspeutos y conceutos alrodiu de la verdá:

La verdá de la conocencia espresada en proposiciones (xuicios), como pensaba Kant:

VERDÁ	CONDICIÓN	ORIXE	XUICIU	EXEMPLU
Verdá de fechu	Contingente y particular	A posteriori; depende de la esperiencia Sintéticu: amplía la conocencia. El predicáu nun ta conteníu na noción del suxetu	Tengo un llibru ente les manes
Verdá de Razón Necesaria y Universal	A priori; nun depende de la esperiencia Analíticu: El predicáu atópase na noción del suxetu	Tolos mamíferos son animales
Verdá científica	Universal y necesaria	A priori; nun depende de la esperiencia, pero namái aplícase a la esperiencia Sintéticu a priori: amplía la conocencia. Solo aplicable a los fenómenos	Los cuerpos atraer en razón direuta de les sos mases y en razón inversa al cuadráu de les sos distancies

Lo que da llugar a nueves nociones alrodiu de nuevos conceutos de verdá:

verdá analítica: verdá de razón. El so fundamentu anicia na estructura mesma de la conocencia humana, en cuanto depende de les sos propies estructures a priori, ye dicir independientes de la esperiencia.^[37] Estes verdaes son formales, universales y necesaries, pero non amplíen la conocencia; y cuando s'apliquen a conteníos al marxe de la esperiencia conducen a paralogismos y antinomies.^[38]
verdá sintética: verdá de fechu. El so orixe ye un conteníu d'esperiencia sensible, como materia que ye formalizada poles formes y categoríes del entendimientu. Por eso la so verdá ye una síntesis de lo material y de lo formal.
verdá a priori: Polo dicho enantes, les verdaes analítiques nun dependen de la experiecia, por ello son a priori.
verdá a posteriori: Polo dicho enantes, les verdaes sintétiques dependen de la esperiencia, por ello son a posteriori.
Verdá sintética a priori, síntesis de la mesma de les anteriores, constitúin, según Kant, les verdaes propies de la ciencia.^[39]
verdá trascendental: En cuantes que les estructures a priori del conocer son trascendentales, son verdaes que tescienden la esperiencia suxetiva del individuu, al ser comunes al xéneru humanu. Pero coles mesmes que nun pueden trescender dicha condición, nun pueden ser trascendentes.

La llende de la conocencia científica pola razón el ye mundu fenoménicu entendiendo como tal, el campu de la esperiencia posible. Lo real, como tal ye pensable, noúmeno, pero nun lu podemos conocer en cuanto tal, sinón como realidá conocida (o cognoscible), ye dicir condicionada a les condiciones de la esperiencia fenoménica.

Les lleis de la ciencia nun pueden ser analítiques, o «a priori»

Non cabo dulda de que les lleis científiques nun son analítiques y amplíen la conocencia. Rescampla que del conceutu de «cuerpu» como ser material y perceptible polos sentíos nun se sigue por analís del conceutu, ensin más considerancia, la llei: "Tolos cuerpos atraer en razón direuta de les sos mases y en razón inversa al cuadráu de les sos distancies"

Les lleis de la ciencia nun pueden ser sintétiques o «a posteriori»

Pero la esperiencia o esperimentu, por ser siempres individual y sometíu a condiciones, nun puede sirvir de fundamentu que nos dexe asegurar que dicha esperiencia, o resultancia del esperimentu, ye consecuencia d'una llei de la Naturaleza.

EL PROBLEMA DE LES RELLACIONES ENTE LA CIENCIA Y LA ESPERIENCIA

Nin el racionalismu nin l'empirismu dan respuesta de manera convincente.

El problema alrodiu de les llendes de la conocencia.

Los xuicios sintéticos apriori, ye dicir la ciencia, namái son posibles na so referencia a lo fenoménicu, esto ye, al campu de la esperiencia posible. Lo real, como noúmeno, namái puede ser pensáu, non conocíu.

La evidencia dar na conciencia al respective de la so perceición o idea o conceutu.^[40] Pero nun paez evidente la rellación de dicha perceición, idea o conceutu colo lo real.^[41]

Sieglos XIX y XX

La filosofía kantiana marca un finxu na manera de valorar la verdá y el sentíu de la conocencia.

La verdá ye entós primordialmente verdá de la conocencia, coincidente cola verdá del ser conocíu. Pos si hai efeutivamente coses en sí, éstes son inaccesibles y, poro, nun puede falase d'otru conocencia verdadera que de la conocencia de dicha conformidá trascendental. La dependencia en que se topa la verdá con al respective de la síntesis categorial ye lo que dexa pasar de la lóxica xeneral a la lóxica trascendental o lóxica de la verdá.

Ferrater Mora. op. cit.

Desque la verdá metafísica ye considerada como inalcanzable ye la razón la que constrúi les verdaes, les xustifica y facer reales. Ye'l momentu del Idealismu: suxetivu, oxetivu y Absolutu, siendo Hegel el so máximu esponente.^[42]

Verdá filosófica, Verdá como sistema, Verdá Absoluta

Hegel apurre nuevos horizontes de sentíu de la verdá: la verdá filosófica, la verdá como sistema, la verdá absoluta.

La dixebra materia-forma, concencia-estensión, suxetu-oxetu, puesta n'escena por Descartes como res cogitans-res estensu, y definitivamente consagrada como fenómenu-noúmeno por Kant, atopa'l so resolución y superación na filosofía de Hegel nel fundamentu que les unifica: l'Absolutu.^[43]

La verdá nun s'atopa na cosa. La cosa, como resultancia, nun ye sinón el cadabre que queda del procesu dialécticu de la enclín que lu hai xeneráu: el aportar; procesu dialécticu onde apaecen y resuélvense les contradicciones na unidá del Tou como Suxetu Absolutu.^[44]

La verdá absoluta ye la filosofía mesma; la Verdá como Sistema^[2]

La verdá definitiva pa Hegel consiste na articulación que cada cosa concreta tien col Espíritu Absolutu, como realidá fundamental nel so desenvolvimientu como procesu dialécticu. A esa articulación ye lo que Hegel llapada sistema. La verdá filosófica apaez articulada como sistema.

Sistema nun significa un conxuntu de proposiciones ordenaes, sinón esa interna articulación que cada cosa, ella na so ser, tien col ser absolutu del universu.^[45]

Tal ye coles mesmes el sentíu de la verdá marxista, magar interpretada dende'l puntu de vista materialista. La verdá ye un desenvolvimientu de la historia movida pola dialéutica de la llucha de clases. La so manifestación como verdá va venir de la mano de la Revolución.

La filosofía alemana ye l'allongamientu de la historia d'Alemaña, ../..l'arma de la crítica nun puede sustituyir a la crítica de les armes, que la fuercia material tien que derrocase per aciu la fuercia material, pero tamién la teoría convertir en poder material asina apodérase de les mases. Y la teoría ye capaz d'apoderase de les mases cuando argumenta y demuestra ad hominem y argumenta y demuestra ad hominem cuando se fai realidá, ser radical ye atacar el problema pol raigañu. Y el raigañu pal home ye l'home mesmu.

Marx. Contribución a la crítica de la filosofía del derechu de Hegel. Añales francu alemanes. 1970. Barcelona. Ed. Martínez-Roca, p 103

Verdá como coherencia y consistencia

La manifestación de la verdá nun xuiciu hai de selo en rellación con tolos demás xuicios verdaderos na unidá del Tou, lo que-y fai consistente al nun entrar en contradicción con ellos. Cada unu nun dexa de ser una verdá parcial, un aspeutu o momentu de la verdá del Tou. Apaez, pos un nuevu sentíu de la verdá, la verdá como coherencia.^[46]^[47]

Teoría de la verdá, principalmente caltenida nes ciencies formales y nos sistemes axomáticos, según la cual una proposición o enunciáu ye verdaderu cuando ye compatible con un conxuntu coherente de proposiciones o enunciaos, o deducible de los axomes. Asina, por casu, la verdá del teorema de Pitágores mora en primer términu, non nel so aplicabilidad a la realidá, sinón nel fechu de ser una consecuencia deductiva de los axomes y postulaos de Euclides; referíu a otru conxuntu d'axomes podría ser falsu o vacíu de significáu. Trátase d'un casu concretu d'aplicación de les propiedaes de consistencia (el conxuntu d'axomes nun lleva lóxicamente a una contradicción) y completud (toa proposición o teorema del sistema ye deducible de los sos axomes), qu'exhiben paradigmáticamente los sistemes axomáticos. Cuando esti criteriu de verdá aplícase a otros ámbitos, non puramente formales, el conxuntu d'enunciaos aludíu ye'l conxuntu de los enunciaos que se consideren verdaderos.

Verdá fenomenológica

Husserl considera que la verdá zarra cuatro aspectos:^[48]

La plena concordanza ente lo mentao (significáu) y lo dao $\rightarrow$ estáu de fechu
La forma d'un actu de conocencia: actu empíricu y contingente d'evidencia $\rightarrow$ procesu cognitivu
L'oxetu dau en cuantes que ye mentáu (significáu) $\rightarrow$ oxetu que fai posible la evidencia
La xustedá de la intención, como xustedá del xuiciu $\rightarrow$ intención significativa

Como l'actu de significar nun ye, o nun ye primariamente, un actu empíricu, y lo significao, o mentáu, nun ye necesariamente una cosa, la correspondencia en cuestión queda confinada a una rexón pura». Trátase d'una rellación ideal y esencial, que reinstaura una intuición d'esencia d'un "yo trascendental", nun idealismu fenomenolóxicu-trascendental.^[49]

La evidencia nun ye otra cosa que la vivencia» de la verdá.

Husserl, Y. Investigaciones Lóxiques. 1976. Madrid. Revista d'Occidente. p. 162

Heidegger considera que la verdá nun ye primariamente adecuación del intelectu y xúntase al sentíu primitivu griegu de la verdá como desvelamiento del ser. Pero eso produzse na esistencia nel so estáu de autenticidá.^[50]

Pos la verdá solo faise patente na midida na que el xuiciu fai presente la cosa y dexa espresala como ye na situación radical d'una conformidá cola manera de tar abiertu l'home (Dasein), un comportamientu al respective de un horizonte y un proyeutu nel mundu, una llibertá que tien al home y por eso ye ex-sistencia y tien historia. El diálogu ente'l Ser y l'home ye la historia, onde se produz la apaición o'l ocultamiento de la verdá. El ocultamiento ye lo contrario de la aletheia; el ocultamiento puede paecer un estáu natural al home pol usu de los entes que lu sirven y condúcenlu al error. De xemes en cuando l'home se decide a desvelar al ente en cuanto tal y propónse la cuestión del ser y de la verdá. Ye entós cuando apaez la Filosofía.^[51]

Vitalismo

Nietzsche considera que lo verdadero ye tolo que contribúi a fomentar la vida de la especie y falsu lo que ye una torga pal so desenvolvimientu.^[2]^[52]

Ortega y Gasset considera la verdá como «la coincidencia del home consigo mesmu», la idea que l'home tien nel so vivir racional que-y dexa saber a qué atenese: Razón vital o Raciovitalismo.

El curiosu que sobre nós tienen les filosofíes pretéritas ye del mesmu tipu. El so claru y senciellu esquematismo, la so inocente ilusión d'afayar tola verdá......./.. Lo qu'ellos interpretaben como llendes del universu, dempués de lo que nun había namás, yera namái la llinia curva con que la so perspeutiva cerraba'l so paisaxe. Toa filosofía que quiera curase d'esi inveterado primitivismu, d'esa aportunante utopía, precisa correxir esi error, evitando que lo que ye blandu y dilatable horizonte embodecar en mundu. Agora bien: l'amenorgamientu o conversión del mundu a horizonte nun resta lo más mínimo de realidá a aquél; a cencielles referir al suxetu viviente, que'l so mundu ye, dotar d'una dimensión vital, alcontrar na corriente de la vida, que va de pueblu en pueblu, de xeneración en xeneración, d'individuu n'individuu, apoderándose de la realidá universal.

Ortega y Gasset. La tema del nuesu tiempu. Capítulu X: la doctrina del puntu de vista. Obres completes. vol III. 1966. Madrid. Revista d'Occidente. páxs. 197-203

Verdá como pragmatismu

William James considera que ye verdaderu aquello qu'amuesa conformidá cola nuesa creencia, porque ye "expeditivo" n'orde a les sos consecuencies práutiques, ye dicir "prestu". Tal cosa asocede cuando la investigación llega a un destín, en cuantes que ye "verificada". Nesti sentíu verdaderu ye lo "preséu" que merez ser calteníu.

Pero nun hai d'entendese esto de manera material:

Cuando los pragmatistas falen de verdá refiérense puramente a daqué alrodiu de les idees, esto ye, a la so practicabilidad o posibilidá de funcionamientu, en cuantes que cuando los antipragmatistas falen de verdá quieren dicir frecuentemente daqué alrodiu de los oxetos.

James, W. The Meaning of Truth. 1909. Prefaciu

^[53]

Verdá como hermenéutica, diálogu y consensu

Yá dende l'antigüedá asina ye estudiada la verdá contenida na comprensión de los testos. Pero nel sieglu XIX la hermenéutica adquier un nueva dimensión a partir del sentíu de la conocencia qu'introduz Schleiermacher quien propón un sistema circular que conocemos como el círculu hermenéuticu. Cada intérprete precisa introducise na dimensión social y la dimensión individual del autor pa entendelo.^[2]

Dilthey estrema dos ámbitos de conocencia y de verdá; les ciencies del espíritu y el sentíu de la verdá histórica.

Pa Dilthey la hermenéutica dexa entender meyor a un autor que'l mesmu autor s'entendía a sigo mesmu; y a una dómina histórica meyor de lo que pudieron entendela quien vivieron nella, pos la hermenéutica basar na conciencia histórica, que conduz al fondu de la vida.^[2]

Gadamer considera que la tradición y el prexuiciu son elementos fundamentales de la conocencia y de la interpretación de los datos. La hermenéutica ye “la condición pa faese les entrugues y les cuestiones avera de la conocencia y la verdá”.^[2]

Para Ricoeur la comprensión precisa de la mediación de la interpretación. La fenomenoloxía hermenéutica sustitúi'l mundu natural del cuerpu y de la cosa pel mundu cultural del llinguaxe. D'esta miente la hermenéutica ye capaz de poner en cuestión la dicotomía científica ente comprensión y esplicación, según la dicotomía Ciencies de la Naturaleza-Ciencies del Espíritu.^[2]

Esto fai posible'l desenvolvimientu d'una hermenéutica crítica y sobre les condiciones d'ésta, lo que nos lleva a la autorreflexión que propón Habermas y la necesidá del diálogu pa la crítica de les ideoloxíes.

Tanto la hermenéutica de Gadamer como la de Habermas oponer a la idea de razón instrumental^[54] y a les tesis positivistes d'una supuesta oxetividá y neutralidá de la conocencia positiva de les Ciencies Naturales.

Habermas propón una hermenéutica en función de les nociones de comprensión, comunicación y diálogu.^[2]^[55]

El diálogu ye entós un procedimientu de prueba y contrastación na comunicación en cuanto ausencia o deformación de la comunicación pal esclarecimiento o llexitimación de la verdá.

Hai un llugar común que pon toles mires de progresu coleutivu nel desenvolvimientu d'una conocencia entendida a partir del modelu de la exactitú teunolóxica. Pero lo cierto ye que la mayor parte de los nuesos actuales alderiques nun xiren en redol a datos ya informaciones sinón sobre'l so sentíu y pertinencia, esto ye, alrodiu de cómo tenemos d'interpretalos, sobre lo que ye deseable, xusto, llexítimu o conveniente.

Daniel Inerarity.La sociedá de los intérpretes. El País. 16 nov. 2010

La verdá como interés

Siguiendo a Husserl, llamamos objetivista a una actitú que refier ingenuamente los enunciaos teóricos a estaos de coses. Esta actitú considera les rellaciones ente magnitúes empíriques, que son representaes n'enunciaos teóricos, como daqué qu'esiste en sí; y al empar sustraer al marcu trascendental, solamente dientro del cual constitúyese'l sentíu d'asemeyaos enunciaos. Deque entiéndese qu'estos enunciaos son relativos al sistema de referencia primeramente puestu con ellos, la ilusión objetivista se desmorona y dexa francu'l pasu a la mirada escontra un interés qu'empón a la conocencia. Pa tres categoríes de procesos d'investigación déxase demostrar una conexón específica de regles lóxicu-metódiques ya intereses qu'emponen a la conocencia. Esta ye la xera d'una crítica de la ciencia qu'escape a les trampes de positivismu. Nel exerciciu de les ciencies empíricu-analítiques intervién un interés téunicu de la conocencia; nel ejericicio de les ciencies históricu-hermenéutiques intervién un interés práuticu de la conocencia y nel exerciciu de les ciencies empobinaes escontra la crítica intervién aquel interés emancipatorio de la conocencia que yá, como vimos, subyacía inconfesadamente na ontoloxía tradicional.

Habermas, op. cit. páxs. 159-181. Ensin sorrayar nel orixinal

La condición posmoderna

Na posmodernidad fúndense dos tradiciones surdíes de la Ilustración como llexitimación de la verdá en metarrelatos totales^[56]:

Friedrich Heinrich Jacobi que legitima la verdá na creencia de lo trascendente en Dios y Hegel que lo legitima na Filosofía y l'Estáu; llexitimidá que se caltién como fundamentu nes ideoloxíes conservadores.
La esquierda hegeliana del marxismu occidental, el psicoanálisis, l'esistencialismu y l'estructuralismu.

Trés corrientes coinciden na declaración del "fin de la Modernidá", como trunfu de la Razón, que consideren fracasó. Aquella Razón ilustrada onde'l "suxetu" individual, al traviés de la conocencia de la verdá, desafiar del poder de la relixón, la tradición y la superstición, y algamaría la llibertá ye declarada por dambos enclinos como "superada"' y van considerar que lo que queda ye'l llinguaxe:

La declarada "muerte del suxetu" unu de los fundamentos del discursu posmoderno, faise comprensible a partir de la tradición hermenéutica del llinguaxe y la so espresión más acabada formular Heidegger: El llinguaxe ye la casa del ser y nella habita l'home.^[57] Gadamer va llevar hasta les sos últimes consecuencies que el ser ye'l ser del llinguaxe, y Derrida va considerar como definitivu que nun hai nada fuera del testu.

Pela so parte la tradición saxona de la filosofía analítica, a partir del segundu Wittgenstein, constituyir a partir de la perda del referente del neopositivismo, llevando hasta les últimes consecuencies la crítica al empirismu y lo dao como oxetu, considerando que tou resumir en l'usu del llinguaxe.

Pal estructuralismu francés que recueye l'heriedu izquierdista, el llinguaxe constitúi'l aglutinante ontolóxicu, yá anunciáu por Nietzsche y Heidegger según la disolución del suxetu nel heriedu marxista^[58] y el psicoanálisis.^[59]

Habermas nun intentu "neomodernista" intenta una reconstrucción de la razón na superación de la "razón instrumental" (Horkheimer y la crítica marxista de la Escuela de Francfort) na construcción d'un diálogu común.

Pero tal diálogu nun supón llexitimación, señala explícitamente Rorty. Pa Rorty, Wittgenstein, Heidegger, Gadamer, Foucault y Derrida, vienen coincidir nel sentíu del llinguaxe qu'en definitiva conduz a un discursu nihilista. La filosofía nun puede constituyir un fundamentu como metarrelato. Nun hai llexitimación del discursu; tratar d'una conversación.^[60]

Vattimo considera que la posmodernidad ye'l llugar onde "el nihilismu acabáu, como'l Ab-grund heideggeriano, llámanos a vivir una esperiencia fabulizada de la realidá, esperiencia que ye tamién nuesa única posibilidá de llibertá".^[61]

¿Sigui siendo la ciencia el gran argumentu d'autoridá na reconocencia de la verdá?. Esta ye la entruga a la que respuende "La condición posmoderna" de Lyotard:

La entruga, esplícita o non, plantegada pol estudiante profesionalista, pol Estáu o pola institución d'enseñanza cimera, yá nun ye ¿ye eso verdá?, sinón ¿para qué sirve? Nel contestu de la mercantilización del saber, esta última entruga, les más de les vegaes, significa: ¿puede vendese? Y, nel contestu d'argumentación del poder ¿ye eficaz? Pos la disposición d'una competencia performativa paecía que tuviera de ser la resultancia vendible nes condiciones enantes descrites, y ye eficaz por definición. Lo que dexa de selo ye la competencia según otros criterios, como verdaderu/falsu, xusto/inxustu, etc., y, evidentemente, la débil performatividad polo xeneral.

Jean François Lyotard. La condición posmoderna. op. cit. p.94

Lyotard considera que la posmodernidad supón el "fin de los metarrelatos". Ye l'arrenunciu a la fundamentación de la verdá. Nun hai fundamentu trascendente dalgunu pa la verdá: nin Dios, nin ciencia, eslleiendo la clásica creencia xustificada pola razón, tal como consideraba Platón y la tradición filosófica caltuvo.^[62]^[63]

La Razón eslleir nel so propiu discursu; la verdá queda prindada na manifestación del llinguaxe y na so efeutividá.^[64]

La "verdá" de la "Razón Moderna" eslleir na estructura del llinguaxe, que'l so uso nun riquir fundamentación dalguna. Ye'l "usu" lo qu'establez la verdá, ensin necesidá d'ulterior fundamentu.

Daniel Bell (1960), dende postures políticamente conservadores, agorara "el fin de les ideoloxíes" na "sociedá postindustrial". Señala na so obra "Les contradicciones fundamentales del capitalismu", que'l problema real de la modernidá ye la creencia. Una situación que nos lleva de vuelta al nihilismu. El procesu de la conocencia como información xenera una "meritocracia" basada na teunoloxía y les comunicaciones.

Francis Fukuyama, Jean François Revel anuncien non solo "El fin de la Historia y l'últimu home" sinón una dómina de "pensamientu únicu", consagración definitiva del trunfu del capitalismu lliberal, tres la cayida del muriu de Berlín. Samuel Phillips Huntington pela so parte considera qu'esto conduz a un choque de civilizaciones.

Dende la esquierda, per otru llau, Fredric Jameson considera que lo posmoderno significa'l final de la ideoloxía, del leninismu, de la socialdemocracia y del Estáu del Bienestar.^[65]

La cuestión asina plantegada hai que reconocer que s'atopa totalmente fuera de sitiu nel mundu actual.

Non cabo dulda de que nos contestos concretos el criteriu foi asumíu pol de competencia como "saber fayadizu a lo concreto" per parte de los espertos. La verdá nun ye una cosa, ye "munches"; nun ye daqué zarráu sinón abiertu; nun tien un métodu, sinón munchos; nun ta fecha, sinón faise; o meyor dichu, constrúyese.^[66]

Teoríes actuales alrodiu de la verdá

Una teoría tien de satisfaer dos propiedaes fundamentales:^[67]

Describir con precisión una estensa cadena d'estructures llingüístiques sobre la base d'un modelu que contenga unos pocos elementos arbitrarios.
Poder realizar predicciones concretes alrodiu de los resultaos de futures estructures llingüístiques utilizaes polos falantes.

¿Ye posible arrexuntar según calteres y propiedaes y clasificar en dalgún orde les teoríes sobre la verdá?

Teoría correspondentista

La teoría de la verdá como correspondencia ye quiciabes la teoría de la verdá más estendida.^[68] Según esta teoría, la verdá consiste nuna rellación d'adecuación o concordanza ente l'entendimientu que conoz y lo real conocíu como realidá; xunto cola espresión d'un llinguaxe (Llinguaxe apofántico que llamaba Aristóteles), llinguaxe propiu de la ciencia, qu'espresa la verdá de la conocencia.

Sicasí na actualidá, la non aceptación d'una conocencia metafísica de lo real, fai qu'esta teoría considérese referente a una oración o espresión llingüística que ye verdadera cuando lo que diz ye'l casu.^[69]

Ludwig Wittgenstein sostién nel so Tractatus logico-philosophicus que'l llinguaxe -como serie de proposiciones lóxiques- ye una figura de la realidá.^[70]

Según la versión tomista de l'adecuación, ye l'intelectu'l que tien d'afaese a la realidá (asimetría adecuacionista): tenemos de pensar les coses conforme a lo que son. Asina, la proposición "llueve" va ser verdadera si, efeutivamente, llueve nel momentu que profierse;^[71] la proposición "Dios esisti" va ser verdadera si Dios esisti, etc.^[72]

Teoría coherentista

Les teoríes coherentistas de la verdá afirmen qu'una proposición ye verdadera si ye coherente col restu de les proposiciones del sistema del que forma parte. Asina, la proposición «3 + 5 = 8» ye verdadera na midida que ye coherente coles regles de la matemática elemental. Sicasí, esti criteriu nun dexa establecer la verdá de les regles del sistema y, por tanto, namái puede aplicase a los elementos d'un sistema de regles primeramente establecíu.

Teoría del consensu

Les teoríes del consensu sostienen que la verdá rique un procedimientu o alcuerdu previu, o conocencia previa de pautes, o en delles versiones, que podría aportar a alcordáu por dalgún grupu específicu, siendo d'especial relevancia'l diálogu como aprendizaxe de les condiciones de "igualdá de fala".^[73]

Teoría pragmática

Les teoríes pragmátiques de la verdá afirmen qu'una proposición ye verdadera si resulta útil o funciona na práutica. Asina, la proposición "Pel branu fai calor" ye verdadera si constitúi una bona guía pa l'aición, esto ye, si resulta preséu pa cualesquier persona que la considere verdadera. Hai qu'entender el criteriu d'utilidá como una apelación a comprobar na práutica la verdá de les proposiciones. Si asocede tal que la proposición indica, entós ye verdadera. Con éses según la teoría de la utilidá, namái vamos poder establecer la verdá d'una proposición cuando la comprobemos na práutica. Esta esixencia nun se produz na teoría de la correspondencia, na qu'una proposición ye verdadera si corresponder colos fechos, anque éstos nun puedan comprobase. Como ye obviu, la comprobación d'una proposición ta suxeta a ciertes llimitaciones: primero hai de ser verificable; amás, la verificación nun ye infalible.,^[74]^[75]^[76]

Teoría deflacionaria

La teoría deflacionaria de la verdá ye una familia de teoríes que comparten l'afirmación de que les aseveraciones que pedriquen la verdá d'una proposición en realidá nun-y atribúin una propiedá llamada verdá a dicha proposición o enunciáu de la mesma forma que s'atribúi una propiedá a un oxetu cualesquier.^[77]

Les teoríes que sostienen que la verdá ye una propiedá de los portadores de verdá, tal como interpretar que "delles mazanes son coloraes" equival a afirmar que "el colloráu ye una propiedá de delles mazanes", llamar teoríes robustes (o inflacionarias) de la verdá.

Pa tales teoríes, la xera ye esplicar la naturaleza d'esa propiedá. Los criterios de verdá definen qué s'entiende por "verdá" y ayúdennos a decidir si una proposición ye verdadera o falsa. Hai distintos criterios de verdá, aplicables a distintos tipos de proposiciones. Tales fueron tradicionalmente les teoríes alrodiu de la verdá.

Na actualidá dellos filósofos refuguen la idea de que la verdá ye un conceutu robezu nesti sentíu. Dende esti puntu de vista, dicir «"2 + 2 = 4" ye verdá» ye nun dicir más que «2 + 2 = 4», y eso ye tou lo qu'hai pa dicir alrodiu de la verdá. Estes posiciones son llamaes teoríes deflacionistas de la verdá (porque'l conceutu perdió valor) o tamién teoríes desentrecomilladoras (pa llamar l'atención a la mera «desapaición» de les comines de citación en casos como'l del exemplu de riba). La esmolición más importante d'estes visiones ye esclariar esos casos especiales onde paez que'l conceutu de la verdá tien propiedaes peculiares ya interesantes.

Dende esti puntu de vista, la verdá nun ye'l nome de dalguna propiedá de les proposiciones — daqué sobre lo qu'unu podría tener una teoría. La creencia de que la verdá ye una propiedá ye namái una ilusión causada pol fechu de que tenemos que predicar "ye verdá" nel nuesu llinguaxe. Como la gran parte de los predicaos nomen propiedaes, nós asumimos de forma natural que "ye verdá" tamién lo ye.

Pero, acordies colos deflacionistas, les declaraciones que paecen dicir la verdá realmente nun faen más qu'indicar tar acordies cola declaración.

Otres teoríes

El constructivismo sostién que la verdá ye construyida por procesos individuales y sociales ensin correspondencia biunívoca coles rellaciones cola redolada.

La conocencia «nun se recibe pasivamente, nin al traviés de los sentíos, nin per mediu de la comunicación, sinón que ye construyíu viviegamente pol suxetu cognoscente».
«La función de la conocencia ye adaptativa, nel sentíu biolóxicu del términu, tendiente escontra l'axuste o la viabilidá».
«La cognición sirve a la organización del mundu experiencial del suxetu, non al descubrimientu d'una realidá ontolóxica oxetiva».
Esiste una esixencia de socialidad, nos términos de «una construcción conceptual de los “otros”»; nesti sentíu, les otres suxetividaes construyir a partir del campu experiencial del individuu. Según esta tesis, aniciada en Kant, la primer interacción tien de ser cola esperiencia individual.

Partiendo de la definición kantiana ente fenómenu y noúmeno la conocencia ye una construcción mental. Tolos tipos d'esperiencia son esencialmente suxetivos, y anque puedan atopase razones pa creer que la esperiencia d'una persona puede ser similar a la d'otra, nun esiste forma de saber si en realidá ye la mesma.

Conclusión

Por teoría entiéndese, en sentíu estrictu, una entidá astracta que constitúi una esplicación o descripción formal d'un conxuntu rellacionáu d'observaciones realizaes nel llinguaxe natural. Una teoría establez sobre hipótesis. Abarca, polo xeneral, determinaes regles.

Padilla Gálvez, J., op. cit. p. 74

Definiciones formales de verdá

Conceutu semánticu de verdá

Alfred Tarski

El problema: ¿Puede presentase una definición satisfactoria que sía materialmente fayadiza y formalmente correuta del términu verdaderu?^[78]

Tarski demostró que l'aplicación non paradóxica del conceutu de verdá depende de la distinción ente llinguaxe oxeto y metallinguaxe.

La condición d'adecuación material de Tarski supón que toa teoría de la verdá implica, pa cada oración P del llinguaxe oxetu X pal que se define la verdá, que 'P' (nome d'oración) ye verdadera si y solu si P (llinguaxe oxeto que fala del conteníu semántico material de 'P', bien sía la referencia a daqué del mundu, bien sía de la mesma, referente a otru llinguaxe oxeto Y).

Establecer d'esta forma, niveles de llinguaxe nel que cada nivel establez el so conteníu de verdá. Cada nivel de verdá establezse per aciu subíndices.

Tarski enuncia una teoría semántica de la verdá como teoría formal de la mesma:

**Definición formal de verdá**
Pa un llinguaxe formal dau,^[79] construyíu per aciu les operaciones comunes del cálculu de predicaos de primer orde, que llamamos llinguaxe oxeto, y asignámos-y un nivel de llinguaxe L₀: 'P' ye verdaderu si y namái si P.^[80]

La definición de "verdaderu" adopta con referencia al llinguaxe oxeto'l conceutu de "prestu".

Les oraciones abiertes^[81] son elementos del llinguaxe pal que se define la verdá. Tales funciones proposicionales nun son nin verdaderes nin falses en sí mesmes, (nun son proposiciones) sinón funciones que son satisfeches por unos oxetos y non satisfeches por otros.

Tales funciones precisen de la interpretación d'un llinguaxe qu'especifica los oxetos como argumentos de la función que satisfaen cada elementu.^[82]

Una oración zarrada, como proposición, ye una función proposicional con nomes d'oxetos nel llugar de les variables o con variables lóxicamente cuantificadas.

Como proposición lóxica dicha oración puede ser verdadera o falsa.

Tarski afirma qu'una oración ye verdadera nel so nivel de llinguaxe oxeto si y solu si ye satisfecha por tolos oxetos con que se definió una interpretación del so nivel de llinguaxe y falsa si nun ye satisfecha por nengunu. Asina, diz Tarski: 'La nieve ye blanca' ye verdaderu si y solu si la nieve ye blanca.

Reparemos que tal definición de verdá respuende al conceutu aristotélicu de verdá.^[83] Non tantu a una Teoría de “correspondencia” que tenga de xacíu la identidá ente la verdá enunciada” y la realidá oxetiva de los fechos del mundu”, que Aristóteles afirma^[84] y que Tarski nun niega sinón qu'establez les condiciones formales del llinguaxe que puede manifestala.^[85] Por ello esta definición ye formal y nun depende de nengún conteníu.

Dicir de lo que nun ye que ye, o de lo que ye que nun ye, ye falsu, y dicir de lo que ye que ye, o de lo que nun ye que nun ye, ye verdaderu.

Aristóteles. Met., T, 7, 1011 b 26-8

D'esta manera Tarski dio una solución lóxica a la famosa paradoxa del mentirosu:^[86]

“Epiménides el cretense diz que tolos cretenses son mentirosos”.

Paradoxa que dende l'antigüedá nun atopaba un posible sentíu de verdá, siendo, como ye, una oración dafechu conforme a les regles de la gramática.^[87]

Analizando la frase según l'esquema propuestu por Tarski:

Llinguaxe nivel 1: L₁ Nivel de verdá 1: V₁	'Epiménides el cretense diz que tolos cretenses son mentirosos' ye verdaderu si y solu si Epiménides el cretense diz que tolos cretenses son mentirosos
Llinguaxe nivel 0: L₀ Nivel de verdá 0: V₀	'Tolos cretenses son mentirosos' ye verdaderu si y solu si tolos cretenses son mentirosos

Lo que la llingua escrita, per otru llau, resuelve gráficamente espresándolo d'esta forma:

Epiménides el cretense diz: “Tolos cretenses son mentirosos”.

Onde apaecen claramente los dos niveles de llinguaxe y el conteníu de verdá de cada unu d'ellos:

Lo que diz Epiménides
El fechu de que tolos cretenses sían mentirosos o nun lo sían.

Saul Kripke

Kripke considera que la definición de Tarski ye bien artificiosa y emprobez descomanadamente la capacidá veritativa del llinguaxe ordinariu nel que la xente espresa los sos pensamientos. Pretende devolver al llinguaxe oxeto, nel so casu al llinguaxe natural, el so significatividad de verdaderu.

Los filosófos tuvieron suspicacias con respectu al enfoque ortodoxu en cuantes qu'analís de les nueses intuiciones. Ensin batura a duldes el nuesu llinguaxe contién una sola pallabra “verdá”, y non una secuencia d'espresiones distintes “verdá_n”, que aplícase a oraciones de niveles más altos. Un defensor de la posición ortodoxa puede responder en contra d'esta oxeción (nel casu de que nun mande a volar d'una vegada por toes al llinguaxe natural, como Tarski inclinar a faelo) que la noción ordinaria de verdá ye sistemáticamente ambigua: el so “nivel” nuna figuración particular determinar pol contestu de la proferencia y poles intenciones del que fala.

Kripke. Esbozu d'una teoría de la verdá. Edición castellana, 1984, Méxicu. UNAM. p. 12

Kripke considera que la xente na so falar diariu inevitablemente usa la pallabra verdaderu” con un signficado llenu de sentíu y que tien pocu que ver cola definición formal tarskiana.

Teniendo en cuenta la posibilidá de les verdaes necesaries a posteriori tal como les concibe Putnam, considera que se caltién el sentíu de verdá nel mesmu llinguaxe oxeto ensin necesidá de recurrir a niveles diversos de llinguaxes.^[88]

Pa ello ye abondu tener un conceutu de verdá parcialmente definida, na midida na que la referencia queda fita pola comunidá de falantes.^[89]

Lo mesmo que'l nome propiu queda fitu referencialmente pol bautismu” y les sos socesives tresmisiones referenciales, el nome común puede quedar fitu referencialmente por un conxuntu de descriptores establecíos culturalmente pola comunidá xustificando dafechu'l sentíu de verdá del llinguaxe ordinariu.^[90]

D'esta miente la significatividad d'una oración o'l calter de tar bien formada anicia nel fechu de qu'hai circunstancies especificables so les cualos danse condiciones de verdá determinada. Pa ello solo precisamos un esquema semánticu que dexe remanar predicaos nos que la referencia queda dafechu afitada ensin tener que recurrir a predicaos d'esencia.^[91]

Considero que nenguna propuesta incluyendo la qu'he de presentar equí sía definitiva nel sentíu de suministrar la interpretación del usu ordinariu de “verdaderu” o dar la solución a les paradoxes semántiques. Otra manera, dica agora nun pensé a xeitu nuna xustificación detallada de la propuesta, nin toi seguro de cuálos son les árees exactes y les llimitaciones de la so aplicabilidad. Espero que'l modelu equí suministráu tenga dos virtud: primero qu'apurra una área rica en propiedaes matemátiques y relatives a la estructura formal; segundu qu'estes propiedaes recueyan en bona midida intuiciones importantes. Asina pos el modelu hai de ser puestu a prueba pola so fertilidá téunica. Nun tien por qué recoyer toles intuiciones, pero espérase que recueya munches d'elles.

Kripke. op. cit. p. 20

Dau un dominiu non vacíu D, un predicáu monádico P(x) interpretar per aciu un par (S₁, S₂) de conxuntos de D;

S₁ = estensión de P(x);
S₂ = complementariu de S₁;
Entós P(x) hai de ser verdaderu de los oxetos en S₁ y falsu de los oxetos en S₂.
De nun ser asina P(x) sería indefiníu asumiendo la lóxica trivalente fuerte de Stephen Kleene.^[92]

Partiendo d'un P(x) elemental que nun tien el predicáu de verdaderu, considérase un dominiu D, non vacíu y significativu, nel que s'establecen les condiciones de “verdaderu”, “falsu” o “indefiníu”.

El sentíu de verdá ordinariu del llinguaxe empecipiar nun dominiu significativu del llinguaxe (ser blanca) y un conxuntu d'oxetos que faen verdadera dicha espresión llingüística, (ente ellos, la nieve). De la mesma un conxuntu d'oxetos que lu faen falsa (ente ellos los cuervos).

El significáu de la espresión “la nieve ye blanca" tien un calter significativu de verdá nel mesmu llinguaxe oxeto.

De la mesma forma, siendo P = ser verdaderu y x = la nieve ye blanca, tien significáu de verdá: "La nieve ye blanca ye verdaderu".

Pos esa esa espresión como un nuevu segmentu unitariu, P(x) constitúyese como un nuevu elementu significativu del mesmu llinguaxe. De cuenta que podemos dicir nel mesmu nivel de llinguaxe oxeto: “la nieve blanco ye verdaderu, ye verdaderu” y asina socesivamente.

Verdaderamente, como diz Kripke, l'analís llevaría a una serie infinita de segmentos, pero nel llinguaxe ordinariu nun ye necesariu.^[93]Y como diz él mesmu tampoco lo pretende col so modelu como daqué definitivu.

Los críticos de Kripke sicasí consideren que l'esquema nun acaba suprimiendo una xerarquía de niveles entá cuando sían dientro del mesmu llinguaxe oxeto.

Otros consideren que surden diverxencies de conteníu de verdá;^[94] otros que pueden apaecer paradoxes cuando se produz autorreferencia del llinguaxe.^[95]

Otres definiciones

Hai una definición de verdá qu'apaez nel Dictionnaire de Greimas-Courtés (1979) que paez fecha aposta p'agafar a quienquiera que sofite una semántica veritativo-funcional, por non falar de too partidariu d'una teoría correspondestista de la verdá:

La verdá designa al términu complexu compuestu polos términos ser y paecer asitiaos nel interior del cuadru semióticu de les modalidaes veridictorias, na exa de los contrarios. Ye útil sorrayar que lo «verdadero» ta asitiáu nel senu mesmu del discursu, pos ye la resultancia de les operaciones de veridicción, colo que s'esclúi toa rellación (o toa homologación) con un referente esternu.

Umberto Eco. op. cit. p. 297

Tipos de verdá

Suxetiva y oxetiva

Les verdaes suxetives son aquelles coles cualos tamos más íntimamente familiarizaos, yá que'l so conteníu de verdá atopa'l so fundamentu nel mesmu suxetu que conoz y formula dicha verdá. Son les verdaes de la mesma esperiencia.

El suxetivismu ye la teoría que considera que toles verdaes son suxetives, esto ye, dependen del suxetu que conoz.

Dacuando considérase impropiamente como condición suxetiva'l fechu de que'l suxetu nun sía'l suxetu individual sinón el suxetu trascendental kantianu. Pero nesi casu se xustificaría la oxetividá del conocencia con independencia de la formulación d'un suxetu individual. Nesi casu falaríamos d'un antropocentrismu gnoseológico.^[2]

En contraste, les verdaes oxetives pretenden ser independientes de les nueses creencies suxetives y gustos y el fundamentu de les mesmes independiente del fechu de ser conocida pol suxetu individual. Tal ye la pretensión de la verdá científica.

Cuando se reconoz qu'hai o puede haber otros puntos de vista o forma de conocer entós más que de suxetivismu se debe falar de perspectivismo.^[2]

Relativa y absoluta

Les verdaes relatives son aquelles idees o proposiciones que namái son verdá en rellación a dalguna norma, convención o puntu de vista. Usualmente, la norma mentada son los principios de la mesma cultura. Tol mundu alcuerda en que la veracidá o falsedá de delles idees ye relativa: Si dizse que'l tenedor alcuéntrase a la izquierda de la cuyar, ello depende de dende ónde unu tea viendo. Sicasí, el relativismu ye la doctrina que señala que toes les verdaes d'un dominiu particular(dígase moral o estética) son d'esta forma, y el Relativismu implica que toa verdá namái ye en rellación a la mesma cultura. Por exemplu, el relativismu moral ye la perspeutiva qu'apunta a que toles verdaes son socialmente inspiraes. Dellos problemes lóxicos sobre'l relativismu esplicar nel artículu falacia relativista.

Les verdaes relatives pueden ser oldeaes coles verdaes absolutes o oxetives. Estes postreres son idees o proposiciones que seríen verdaderes pa toles cultures y tiempu. Estes idees frecuentemente son atribuyíes a la mesma naturaleza del universu, de Dios, la naturaleza humana o a dalguna esencia fundamental o significación trascendente.

Lo absolutu nun dominiu particular del pensamientu ye la visión de que toles proposiciones en tal dominiu son absolutamente ciertes o absolutamente falses ensin restricción o condición dalguna.

El absolutismu moral ye la visión de que les normes y principios morales son absolutamente, ye dicir incondicionados dafechu verdaderes o falses pa toles cultures en toles eres y en toa situación dada con independencia de los individuos afeutaos.

Ontolóxica y epistemolóxica^[96]

Predicáu d'una realidá: verdá ontolóxica
Predicáu d'una conocencia, creencia, proposición, o enunciáu: verdá epistemolóxica.

Estos dos formes de considerancia de la verdá non siempres apaecen escamplaes nel usu vulgar de la pallabra.

Nel primer casu usar pa estremar una realidá como realidá verdadera n'oposición a una realidá aparente”, “ilusoria” “irreal” o “inesistente”; lo qu'asocede cuando tomamos una realidá por “otra”. Nesti sentíu afirmamos, ye “oru falso” o “falsu oru”, paez oru, pero nun lu ye.

Nel segundu casu utilizar con referencia al conocencia en cuanto conteníu d'una creencia, proposición o enunciáu que puede ser “verdaderu o falsu” según correspuéndase o non cola realidá que pretende espresar.

Nun sentíu non críticu la verdá epistemolóxica suelse tomar como correspondencia necesaria cola ontolóxica. Por ello ye'l sentíu más vulgar y corriente de lo que s'entiende por verdá.

El sentíu ontolóxicu constitúi'l fundamentu de cualquier conceutu de verdá, magar na filosofía actual esti sentíu de la verdá valorar so un supuestu de condiciones estructura-yos del procesu del conocencia y non como un conteníu concreto de realidá dafechu conocida.

Sicasí la posibilidá mesma de la conocencia de la verdá asina entendida ye refugáu polos escépticos considerando que nun ye posible pa la conocencia humana la conocencia de la realidá.

El máximu esponente d'una filosofía basada nesti sentíu de verdá ontolóxica ye Platón.^[97] Los cristianos y escolásticos atoparon la solución asitiando esa verdá na mesma conocencia divín, pos la conocencia de Dios ye un actu creador pos en Dios conocencia y realidá coinciden; sicasí los conceutos humanos son entes de razón con fundamentu na cosa.^[98]Los escolásticos afirmaben que l'ente” tenía la cualidá de la so propia verdá. Omne ens est verum,^[99] con independencia de la so ser o nun ser conocíu.^[100]

Los racionalistes y idealistes, Descartes, Spinoza, Leibniz, Hegel, y Russell o Wittgenstein nun determináu momentu del so pensamientu pensaron tamién asina:^[101] toles verdaes, a lo postrero han de ser verdaes de razón para Dios onde algamen el so calter absolutu. Bien s'entienda por Dios un Ser Trascendente, bien sía entendíu nun sentíu panteísta identificáu cola Naturaleza o'l Espíritu o la Humanidá o la Ciencia.

El empirismu puru, otra manera, piensa que toa conocencia ye verdá de fechu relativa a la realidá conocida” pola esperiencia, y nun ye posible la conocencia metafísicu como nos escépticos.

Na actualidá, dada la valoración que se tien de la posibilidá d'una conocencia metafísicu de la “realidá en cuanto tal” esti conceutu nun suel ser teníu enforma en cuenta.

La verdá lóxica, (güei día más bien denominar "epistemolóxica"), como conocencia de verdá oxetiva atopa'l so máximu esponente na verdá científica. Güei ye más propiu denominala verdá epistemolóxica, con cuenta d'evitar el tracamundiu col sentíu lóxicu-formal característicu de la lóxica formal.

La filosofía na actualidá considera la verdá científica como enclín que se dirixe a un horizonte abiertu d'esperiencia cimera a la mera conciencia; nun procesu d'acercamientu permanente escontra la conocencia de lo real.^[102]

Lo que dexa abiertu l'ámbitu de la verdá abiertu a otros tipos de conocencies verdaderes non sometíos puramente al ámbitu y al métodu científicu.^[103]

Material y formal

Ye la distinción que s'establez ente'l conteníu significativu de verdá d'una espresión llingüística concreta (o d'un discursu o d'una obra completa) y la estructura de la proposición en que se resuelve dicha espresión llingüística como llinguaxe formalizáu, considerada entós como una afirmación analizada según un sistema o cálculu lóxicu.

Consideremos el conteníu de verdá de la frase siguiente: «Si tolos elefantes tienen ales y tolos seres alaos vuelen, entós los elefantes vuelen». El conteníu de la frase como discursu, al respective de la verdá del so conteníu significativo nel mundu, ye claramente falsu. Esti discursu tocantes al so conteníu material, ye falsu. La so verdá material ye falsa.

Sicasí tocantes a la so forma o estructura lóxica, ye una verdá non solo al respective de esti discursu concretu sinón que tou discursu que caltenga la mesma forma o estructura lóxica va ser siempres y necesariamente lóxicamente verdaderu. La so forma lóxica fai verdaderu'l discursu nesti sentíu. La so verdá formal ye verdá.

Verdá Moral

Ye la concordanza ente lo que se diz y manifiesta cola pallabra o cola aición al respective de la creencia no que ye verdaderu. El so contrariu nun ye lo falso o l'error sinón la mentira.

La so manifestación ye una virtú moral, esto ye: ser veraz, dicir, usar o profesar siempres la verdá.

Verdá y historia

Ensin dala dulda ye un momentu históricu'l día que Aristarco de Samos concibió como verdá que la tierra xira alredor del sol. Por lo mesmo ye un "soceder históricu" la evolución que dicha idea como verdá percorrió a lo llargo de los sieglos hasta Copérnico y al S. XVII en que definitivamente ye "aceptada" como verdá pola comunidá científica, y más tarde como "verdá social y cultural".

Coles mesmes ye un soceder históricu la influencia cultural y los fechos que se derivaron de tal conocencia tanta nel mundu de la ciencia como nel de la cultura.

Sicasí estos dos aspeutos nun afecten al conteníu de la verdá como tal. Si dende siempres, eternamente foi verdá y siguir siendo que "la tierra xira alredor del sol", tales aconteceres mundanos^[104]nun afecten n'absolutu a la verdá como tal verdá ontolóxica. Tales son los supuestos del "realismu".

Agora bien, ¿podemos afirmar qu'esa verdá, en cuanto verdá, esistía cuando dichu conocencia verdadera nun esistía?^[105] ¿Nun tendríamos qu'afirmar que dicha verdá apaez según un momentu de desenvolvimientu históricu cultural de la racionalidá, que "fai verdaderu" non solo'l fechu del xiru de la tierra alredor del sol, sinón el nuevu conceutu de "cielos", "astros" "tierra" etc. y los cambeos qu'introducen nel mesmu conceutu d'home, conocencia, historia? Porque dichu conocencia, en cuantes que verdaderu, ye un momentu más del "aportar" de lo real en cuantes que realidá, pos en definitiva la verdá racional nun dexa de ser un momentu del aportar de lo real.

La historicidad de la verdá racional nun consiste por tantu en decurso, nin tempóreo nin temporal, d'una actualidá, sinón que consiste nuna manera de constitución de l'actualidá de lo real: en ser actualidá facer# posible, actualidá cumplida.

Zubiri. op. cit. p. 304

La verdá racional, como problema, n'alcuentru mundanal, posibilitante de posibilidaes, surde como cumplimientu, yá que ye actuación nun logos, ye lóxica; pero coles mesmes, por ello mesmu, la verdá racional ye cumplimientu, ye dicir "realización de posibilidaes". Trátase de l'actuación realizada por una potencia individual, ensin dala dulda, pero ye coles mesmes una actualización realizada de les coses, yá que dicha verdá nun ye daqué separáu del procesu en que se cumple. Nesti sentíu la verdá ye un fechu, como actuación d'una "potencia" (l'aición humana), coles mesmes que "sucesu" como realización de posibilidaes, que ye precisamente no que consiste la esencia de lo histórico.

Que la verdá racional tien historia ye una trivialidad, como vimos enantes. Ye obviu que ta condicionada nel so aportar poles condiciones materiales y culturales d'un momentu históricu.

Pero paez importante sorrayar otru aspeutu: "ser históricu" nun significa lo mesmo que "ser historia", aspeutu qu'agora queremos destacar. La verdá racional tien un calter intrínsecu y formalmente históricu en cuanto verdá.

Daqué que pal realismu clásicu resultaría absolutamente inconcebible.

Rescampla que lo real en cuanto real nun tien por qué ser históricu. Cualquier planeta descubiertu o astru por afayar en cuanto real nun tien un ser históricu en cuanto realidá.^[106]

Pero en cuanto "actualización racional" que la constitúi como verdá mundanal (y por tanto conocida) sí lo ye. En definitiva la verdá racional tien per un sitiu un calter d'alcuentru: ye verdá lóxica. Pero per otru llau tien un calter de cumplimientu: ye verdá histórica.

Verdá y valor

La realidá histórica de la verdá racional lleva implícita una consecuencia importante: La verdá racional ye la realización d'un valor a posteriori. Esto evita toa complicidá con tou historicismu que pretende establecer la verdá racional "a priori", (Popper op. cit.).

Si la verdá racional permanez na historia ser en cuantes que realiza un determináu valor: Ser siquier provisionalmente l'actualización de la conocencia en cuantes que ésti interpreta'l "verdadear"^[107] de la realidá.

N'efeutu non cabo dulda de que la "Teoría de la gravedá aristotélica" faía verdaderu la "realidá mundanal" de la cayida de los cuerpos. Ensin dala dulda la "Teoría de la gravitación universal" de Newton fixo históricamente verdaderu la mesma realidá mundanal. Como agora de fechu la "Teoría de la relatividá" fai verdadera la mesma "realidá mundanal" conforme a nuevos parámetros racionales. ¿Qué razón, esto ye, qué verdá racional, xustifica y fai posible la sustitución d'una verdá por otra en cuantes que racionales? ¿Hai más d'una "racionalidá" na verdá? ¿o son distintos "xustificaciones" racionales en cada momentu o situación histórica y cultural según nueves maneres d'interpretar la realidá percibida na esperiencia?

A estes cuestiones nun hai más alternativa que:

almitir de manera "esencial" un relativismu absolutu, lo cual llevaríanos al absurdu de la falta de xustificación racional de la mesma verdá.
almitir un relativismu racional enmarcáu pola realización de ciertos "valores racionales" o exerciciu de ciertes "virtúes doxásticas" que faigan posible construyir un saber científico que nos dexa construyir una representación del mundu que tenga determinaes carauterístiques:^[108]
- Eficacia instrumental
- Coherencia
- Algame comprensivu
- Simplicidá funcional.

Una vegada quitaos de la vieya idea realista de la "verdá como correspondencia" y de la idea positivista so que la so óptica la xustificación afitar per aciu "criterios" públicos, quedemos cola necesidá de considerar la nuesa busca de meyores concepciones de la racionalidá como una actividá intencional y humano, que, como cualquier actividá que s'alce percima del vezu y del meru siguimientu del enclín o de la obsesión, ta empobinada pola idea de lo bono.

Putnam, op. cit. p. 140

Ver tamién

Afirmación
Alétheia
Certidume
Conocencia
Creencia
Dulda
Evidencia científica
Evidencia (filosofía)
Teoría de la xustificación
Honestidá
Inorancia
Mentira
Paradoxa del mentirosu
( Media verdá ) medies verdaes
NPOV, PVN nun busca la verdá: Wikipedia nun ye una fonte primaria, polo que nun podemos decidir cómo son realmente les coses (...) cfr/fonte: Lo que nun ye neutral
Falsu amigu = falsos amigos (llingüística, comparación ente idiomes (cat.) ).
Semántica

Referencies

Notes

↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: verdá
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 Ferrater Mora. op. cit. p. 3397 y ss.
↑ Etimoloxíes ya interpretaciones de sentíu de verdá n'hebréu, griegu, llatín, xermánicu, y indioiraní, vease: Zubiri, X. Naturaleza, Historia, Dios. La nuesa situación intelectual. La verdá y la ciencia. op. cit. p.14
↑ Tema d'investigación tresversal
↑ Arrincando dende la Física hasta la Neuroloxía, pasando pol Evolucionismu y la Xenética y la Bioloxía y la Etoloxía, Psicoloxía etc.
↑ Tal como yá definió Platón la conocencia como ciencia: creencies o opiniones verdaderes y xustificaes pola razón. Teeteto, 201c-210b
↑ Epistemoloxía y Metodoloxía y Investigación
↑ Vease la seición «Truth-bearers» en Glanzberg, Michael, «Truth», en Edward N. Zalta (n'inglés), Truth (Spring 2009 Edition), http://plato.stanford.edu/archives/spr2009/entries/truth/
↑ Tal postura representaría'l escepticismu radical, si ye qu'ésti ye posible, o'l empirismu estremu. Asina lo espresa Calicles, personaxe del Gorgias, en quien Platón combate a los sofistes.
↑ Orayen, Raúl (1989). Lóxica, significáu y ontoloxía. Méxicu: UNAM.
↑ Sía posible o nun aportar a la verdá de lo real, la pretensión de la conocencia siempres va ser averase lo más posible a ello, anque sía de manera asintótica per aciu falsaciones, como diz Karl Popper. El nuesu pensamientu nes sos afirmaciones de verdá, de manera implícita, siempres va buscar la condición de ser en realidá.

El xuiciu nun afirma nin la realidá nin la verdá sinón que les supón; el xuiciu afirma lo qu'una cosa real ye en "realidá de verdá". Y esta verdá ye la verdá real.

Zubiri. Intelixencia y logos p. 269
↑ Lo que nos abrir al mundu de les ciencies sociales, según del comportamientu humanu, de les tradiciones etc. Vease Pragmática
↑ Interesante replantegamientu de la "verdá necesaria" (¿metafísica?) a posteriori na conocencia de lo real en Kripke, op. cit. conferencia 3
↑ Ontoloxía revisada:Padilla Gálvez, J. op. cit. p.65.
↑ Tal conceutu de verdá actúa como postuláu que dinamiza el progresu de la conocencia; nun se trata d'una verdá reconocida como tal de forma definitiva y eterna, d'una vegada por toes. Toa verdá conocida ser siempres referente a una realidá en cuantes que conocida. El problema de la verdá ontolóxica ye la rellación ente realidá como tal y realidá conocida. ¿Va Quedar siempres un ámbitu de realidá desconocida (Universu) al respective de la realidá conocida (Mundu)? Yá que la metafísica nun puede ser almitida como conocencia científica, por tar más allá de la ciencia, esto ye, del ámbitu de la esperiencia posible, tal verdá ye güei día pocu considerada y más bien ye refugada tal como yá estableció de manera definitiva Kant. Pero la considerancia del conocencia como productu d'un sistema complexu y evolutivu fai posible l'aceptación de la conocencia como verdá oxetiva con abonda garantía de realidá. Como diz Zubiri de los conceutos en cuantes que pueden ser consideraos verdaderos: "Nun ye conceutu de realidá" sinón "realidá en conceutu". Zubiri.Intelixencia y logos, páx.101. Vease, Teoría causal de la referencia y Designador ríxidu
↑ Por esto ye fundamental tener en cuenta qu'una oración ye una combinación de signos llingüísticos conforme a unes regles. Un enunciáu ye cuando un falante profier una oración nuna ocasión determinada y con un significáu asertórico. Una proposición ye'l conteníu lóxico del enunciáu que s'afirma como verdá o falsedá. Asina puede asoceder que dos falantes distintos o un mesmu falante en situaciones distintes pueden faer una mesma afirmación usando enunciaos distintes y oraciones distintes (por casu en llingües distintes) que son una mesma proposición. Una oración coles mesmes, como enunciáu, puede representar afirmaciones (valores de verdá distintos) como proposiciones distintes según determináu contestu de situación.
↑ Ferrater, op. cit.
↑ Bien sía l'agua, l'aire, o unos cuantos elementos. Cfr. Presocráticos
↑ Pitágores y la so escuela
↑ Demócrito y los atomistes ente los cualos habría que cuntar, referente a lo material, al mesmu Platón.
↑ Platón y tol aristotelismu en tou lo referente a lo formal a mariña del conteníu de lo material
↑ L'antecedente más importante ye Avicena. Metafísica, Llibru I, Cap. 8: Lo que correspuende nel entendimientu colo esterior. Resultancia de la reintroducción de Aristóteles n'occidente. Fai posible la interpretación de Aristóteles na filosofía cristiana escolástica medieval retomando l'analoxía aristotélica xunto a la platónica
↑ Santu Tomás, S. Th. I, 16,1
↑ Porque güei día concebimos la lóxica en sentíu puramente formal. La lóxica siloxística d'heriedu aristotélicu, considera les proposiciones como xuiciu de términos y supón que los términos tienen el so orixe na intuición de lo real pol entendimientu, onde non cabo error nel so fundamentu de realidá. Los escolásticos consideraron una simple aprehensión onde non cabo l'error, pero'l conceutu universal nun ye una intuición direuta, sinón ens rationis cum enconto in re (ente de razón con fundamentu na cosa).Cfr. problema de los universales
↑ Correia, M. Revista de Filosofía Volumen 62, (2006) 139-150. Institutu de Filosofía Pontificia Universidá Católica de Chile Santiago, Chile
↑ El juicio verdaderu ye categóricu, y por ello'l siloxismu ye tamién categóricu. Güei la validez de tales razonamientos considérase como razonamientu hipotéticu.Vease siloxismu: problemática de la lóxica aristotélica.
↑ Ensin llegar al sentíu escéptico y moral de los sofistes, pa quien el llinguaxe nun representa discursu de verdá dalguna oxetiva sinón mera comunicación retórica
↑

Omne ens est verum

Wolf.Philosophia prima sive ontologia, 497
↑

Toles diverses ciencies nun son otra cosa que la sabiduría humana, que permanez una ya idéntica, entá cuando s'aplique a oxetos diversos, y nun recibe d'ellos más distinción que la que la lluz del sol recibe de los diversos oxetos qu'alluma

Descartes, Regulae ad direutionem ingenii.
↑

De lo cual resulta poder afirmase qu'aquelles proposiciones que se siguen darréu de los primeres principiios, son conocíes tantu por intuición como por deducción; pero los primeros principios mesmu namái por intuición, ente que les conclusiones remotes nun la son sinón por deducción

Regulae. regla III
↑ Baruch Spinoza. Ethica more xeométricu demonstrata. Parte II. Proposición VII.
↑ Vease Cálculu
↑ Lo que mientres dalgún tiempu foi consideráu como El métodu por antonomasia de la ciencia: El métodu hipotéticu-deductivu. Vease Lóxica empírica
↑ Ye importante la considerancia que tuvo'l métodu escuédigu-compositivo (hipotéticu-deductivu), de Galileo.

La filosofía ta escrita nesti gran llibru de cutio abiertu ante los nuesos güeyos, refiérome al universu, pero nun puede entendese si enantes nun s'aprendió'l so llinguaxe y familiaricemos colos calteres nos que ta escritu. Ta escritu en llinguaxe matemáticu, y los calteres son triángulos, círculos y demás figures xeométriques, ensin los cualos ye humanamente imposible entender nin una sola pallabra; ensin ellos dase vueltes en devanéu por un escuru llaberintu.

Galileo. Il sagiattore.

Lleis de Kepler. Principiu de Pascal, Torricelli etc. Vease Lóxica empírica.
↑ Descartes. Discursu del Métodu, Parte cuarta.
↑ Leibniz, Teodicea, I, 44; Monadoloxía,§ 31,31
↑ Les formes a priori de la sensibilidá, (l'espaciu y el tiempu), los conceutos puros del entendimientu (les categoríes) y les idees regulativas de la razón (el yo como concencia o alma o apercepción trascendental, el mundu y Dios), que constitúin la estructura de la forma del pensar y de la Razón
↑ Tales son pa Kant les verdaes sometíes a los criterios de la lóxica, a la que consideró abondo encontada na lóxica aristotélica. (Kant. op. cit. Prólogu, p. 7). Pero cuando, aplicamos estes lleis lóxiques como regles a conteníos al marxe de la esperiencia produz una "ilusión lóxica" que conduz a "antinomies" y "paralogismos" de la Razón. (Kant. op. cit. p.297-299)
↑ Por ser a priori, universales y necesaries; y por ser sintétiques amplíen la conocencia al tener un conteníu material de la esperiencia
↑ En cuantes que son conteníos mentales
↑ Entendíu como conteníu extramental. Dellos autores, Lacan por casu, faen distinción ente lo real y la realidá.
↑ Nesti sentíu inclúyense la dialéutica marxista y el historicismu qu'establecen de dalguna forma la realidá a priori
↑ Pos el ser conocíu atopa tanto el so orixe como principiu y fundamentu como el so resultancia como proceso na Historia y coles mesmes la so patencia o desvelación nel espíritu al ser ésti, l'espíritu, entendíu como suxetu; y como Suxetu absolutu ye'l Espíritu Absolutu. Zubiri. Naturaleza, Historia, Dios. 1963. Madrid. Editoria Nacional. p.223 y ss.
↑ Aportar caricaturzado frecuentemente como la tríada o momentos dialécticos: tesis, antítesis y síntesis
↑ Zubiri, op. cit. p.233
↑ Harold Joachim, The nature of truth. (1906)
↑ Dancy, J. op. cit. páxs. 150 y ss. y 206 y ss.
↑ Investigaciones lóxiques, Investigación sesta, cap. V §§ 36-39
↑ Husserl. Epílogu a la traducción inglesa (1931) d'Escurran
↑ Al cual llégase per aciu l'analís fenomenolóxicu del Dasein como concencia; pero nun concencia de yo puru, (alma o conciencia como en Descartes), sinón del ser-en-el mundu, esto ye, del home refundiáu a la esistencia, onde s'entiende colos oxetos d'usu pa construyise'l so mesma esistencia como autenticidá: La esencia de la verdá ye la llibertá, pero una llibertá que consiste na apertura que l'home tien al mundu como descubrimientu del ente, na so referencia al horizonte del Ser que da sentíu a la mesma esistencia. Francesc Gomá. Heidegger, pensar el camín del ser: Verdá y llibertá. Los filósofos y les sos filosofíes, tomu III, p. 196 y ss.
↑ Heidegger.De la esencia de la verdá. (1943)
↑ Ludwig Klages
↑ Citáu por Ferrater Mora, op. cit.
↑ Horkheimer
↑ Cfr. Lebenswelt
↑ Lyotard. op. cit. introducción
↑ Heidegger. Carta sobre l'humanismu.
↑ Sartre, Althusser
↑ Freud
↑ . Rorty. Consecuencies del pragmatismu op. cit. p. 26-28
↑ Vicente Serrano Marín.El fin de la modernidá. Nihilismu y hermenéutica na cultura posmoderna, p. 32
↑ Teeteto, 201c-210b
↑ Vease conocencia: Conocer y saber.
↑ G. Hottois.L'inflation du langage dans la philosophie contemporaine, Bruxeles, 1979.
↑ Fredric Jameson]]. Teoría de la posmodernidad, Madrid, l996, p. 23
↑ Bachelard. op. cit.
↑ Padilla Gálvez, J. op. cit. p. 73
↑ Esto debe en parte a la influencia de Tomás d'Aquino nel pensamientu occidental. En realidá, Tomás d'Aquino ufierta hasta nueve definiciones de verdá. Cf. J.A. Izquierdo Labeaga, Nove definizioni di verità. L'aletheia nel confronto tra Heidegger y. Tommaso, in Il Cannocchiale (3/1993) 3-52.
↑ Tal ye la postura del neopositivismo
↑ Tractatus, 4, 01. Esa postura foi refugada pol mesmu Wittgenstein na so obra posterior: el llinguaxe puede llograr distintos significaos y usos alrodiu de un mesmu fechu, porque nun esiste una conexón lóxica (nun tien por qué habela, siquier) ente lo que se propón y lo que ye en realidá. El llinguaxe puede intentar representar la realidá, pero tal intentu, por perbién construyíu que tea, ye posible que nun figure al mundu.

Ye erróneu dicir qu'en filosofía consideramos un llinguaxe ideal como opuestu al nuesu llinguaxe ordinariu. Pos esto fai que paeza como si pensáramos que podríamos perfeccionar el nuesu llinguaxe ordinariu. Pero'l llinguaxe ordinariu ta perfectamente. Cuando ellaboramos "llinguaxes ideales", nun ye por que reemplacen al nuesu llinguaxe ordinariu, sinón precisamente pa esaniciar dalguna dificultá causada na mente de daquién al pensar qu'entendió l'usu exactu d'una pallabra común. Esta ye tamién la razón pola que'l nuesu métodu nun consiste a cencielles en numberar los usos actuales de les pallabres, sinón más bien n'inventar otros nuevos de manera apostada, dalgunu d'ellos por causa de la so apariencia absurda.

Wittgenstein, Ludwig. Cuadiernu azul. Traducción de F. Gracia Guillén: Los cuadiernos azul y marrón. 1968. Madrid, Tecnos
↑ Suma Teolóxica I, 84. 7
↑ Teniendo en cuenta que la proposición Dios esisti nun ye equivalente a "llueve", Santu Tomás establez sobre esta afirmación, pa evitar el ontologismo de San Anselmo y el so argumentu ontolóxicu que «anque la esistencia de Dios ye'l conteníu d'un enunciáu per se notum secundum se, evidente por sigo tocantes a sí mesmu, nun ye per se notum quoad nos, evidente con al respective de nós.» (Ferrater Mora, J. op. cit. t. 4 p. 3274). Güei nun suel aceptase'l conceutu de Dios como "evidente por sí mesmu", como verdá de razón, pero sí reconocemos que'l conceutu de Dios nun ye unívocu para quien cree en determináu conceutu como pal "non creyente", yá que nun ye un oxetu d'esperiencia oxetiva. Sicasí'l creyente va tener "esperiencies suxetives" de Dios que-y confirmen na esistencia del mesmu
↑ http://www.philosophia.cl/articulos/conceutu_dialogico_de_verdá.pdf
↑ Peirce, C.S. 1992 and 1999. The Essential Peirce, Volume 1, Bloomington: Indiana University Press, 1992–1999. Páxina 138.
↑ James, W. 1907. Pragmatism: A New Name for some Old Ways of Thinking, Cambridge MA: Harvard University Press, 1975.
↑ Rorty, R. 1991a. Objectivity, Relativism and Truth. Cambridge: Cambridge University Press.
↑ Enciclopedia Oxford de Filosofía. op. cit. p.1023
↑ Padilla Gálvez, J., op. cit. p. 75
↑ Llamáu esquema-T (la T ye por truth, verdá n'inglés)
↑ Siguimos la norma qu'establez que les comines simples indiquen un nome, nomen o menten pero non signifiquen al respective de nengún usu del llinguaxe; y onde 'P' ye una referencia a la sentencia (el nome de la sentencia), y P ye la sentencia en sí mesma que'l so referente como significáu establez el fechu de l'afirmación como verdá”.
↑ Ye dicir les funciones proposicionales simples, como P(x), (por casu: "x ye blanca"), onde x ye una variable
↑ Por exemplu, la nieve pa la x en "x ye blanca", que'l so elementu de llinguaxe sería: “la nieve ye blanca”, que la convierte nuna oración zarrada con valor de verdá: una proposición que puede ser verdadera o falsa.
↑

Dicir de lo que ye que nun ye, o que nun ye que ye, ye lo falso; dicir de lo que ye que ye, y de lo que nun ye que nun ye, ye lo verdadero

Aristóteles. Met., T, 7, 1011 b 26-8
↑ Tal ye'l supuestu del so llinguaxe apofántico
↑ Nun tien nada que ver con esa cuestión, nin a favor nin en contra, más bien taría a favor, na midida na que ye esto ye posible que tal identidá fuera conocida.
↑ Padilla Gálvez, Jesús (2007). Verdad y demostración. Plaza y Valdés, páx. 125-152. ISBN 9788496780194.
↑ Pos Epiménides por ser cretense hai de mentir, y por tanto los cretenses nun son mentirosos. Pero si los cretense nun son mentirosos entós Epiménides hai de dicir la verdá, polo que los cretenses son mentirosos. La construcción gramatical de la frase nun nos dexa conceder al conteníu semántico de la mesma nengún valor nin de verdá nin de falsedá.
↑ Putnam considera que les descripciones científiques constitúin una descripción verdadera” del oxetu por cuanto son referencies fixes de la realidá (como descriptores fixos) y por tanto son verdaes necesaries a posteriori. Les descripciones na midida na que sían referentes fixos asumíos pola comunidá científica asumen un compromisu de verdá. Putnam, op. cit.
↑ Vease Designador ríxidu, Teoría causal de la referencia
↑ Non d'otra forma xustifica los predicaos necesarios a posteriori la comunidá de científicos, como caltién Putnam
↑ Kripke, op. cit. páxs. 23-23
↑ Kripke, op. cit. p.22
↑ Per otru llau nel mesmu testu considera la posibilidá d'analís formal matemáticu de dicha serie infinita de secuencies
↑ Cfr. "La función del entrecomillado", en, Padilla Gálvez, J., op. cit. p.86 y ss.
↑ http://www.accionfilosofica.com/blog/mensaxe.pl?id=216
↑ Tradiciomalmente llamada "verdá lóxica". Esto yera asina porque na tradición platónicu-aristotélica, hasta'l sieglu XIX, dábase de xacíu la rellación formal lóxica correspondiente cola realidá ontolóxica; Considerábase que l'entendimientu tenía intuición de realidá na ellaboración de los conceutos, que se signfican como términos de llinguaxe colos cualos fórmense los xuicios nos cualos manifiéstase la verdá. Nos xuicios espresa la verdá non solo del conocer sinón del ser, en cuantes que tales xuicios fueren verdaderos. La verdá material corresponder cola verdá formal. Na actualidá la separación radical ente verdá formal y verdá material fai imposible dicha identidá. La verdá lóxica entiéndese solo nel sentíu de verdá formal, que nun fala del mundu. La verdá epistemolóxica, pela so parte tien un conteníu material, que'l so referente ye del mundu, nel supuestu, per otra parte, de que dicha verdá tien la so referente na verdá ontolóxica; magar dicha rellación de referencia nun ye direuta y difícilmente algamadiza a la conocencia a posteriori de la esperiencia, pos nun apaez una rellación ensin más evidente; tal ye l'esfuerciu de la investigación científica. Na conciencia non crítica o vulgar consideramos y suel caltenese una identidá talo como ente lo real y la realidá en cuantes que conocida, pos tal distinción nun ye útil na vida ordinaria
↑ El llamáu realismu esaxeráu
↑ Llamáu realismu moderáu
↑ Unum, verum et bonum: les propiedaes trascendentales del ente.
↑ Nueva visión d'esti asuntu en Kripke, op. cit. conferencia 3
↑ >Asina tamién considera Gödel les entidaes y verdaes matemátiques
↑ Kripke considera pa ciertes propiedaes establecíes científicamente la necesidá de la so verdá nun sentíu metafísicu o cuasi-metafísicu, entá cuando diches propiedaes sían conocíes y establecíes a posteriori.
↑ Popper. Sociedá abierta, universu abiertu.
↑ El fechu históricu de razonar dicha verdá como creencia en primer llugar de Aristarco de Samos, y de tolos qu'aceptaron tal verdá; según les nueves xustificaciones de Copérnico, o la xustificación actual de la ciencia actual y toles consecuencies que d'ello se derivaron y derívense
↑ Cuando nun esistía una xustificación racional de dicha verdá, la "esperiencia" amosaba entós como verdá que "ye'l sol el que se mueve alredor de la tierra" ¡y había bones razones pa ello!, como de fechu amosó'l soceder históricu de dicha verdá. Pos nin la verdá xustificada de Aristarco, nin la xustificación copernicana fueron "aceptaes" fácilmente y ensin problemes de razón.
↑ Si tratar d'una verdá alrodiu de fechos históricos entós adquiriría una doble dimensión histórica.
↑ neoloxismu creáu por Zubiri que pretende faer patente la conexón ente la verdá ontolóxica y la verdá epistemolóxica, non tanto como adecuación sinón como alcuentru y realización de posibilidaes. Zubiri. Sobre la Esencia. op. cit. p. 109 y ss.
↑ Putnam, op. cit. p.138

Bibliografía adicional

Bachelard, Gaston (1978). La filosofía del non. Buenos Aires: Amorrortu. ISBN 84-610-3015-X.
Bell, Daniel (1994). Les contradicciones culturales del capitalismu. Madrid: Alianza. ISBN 84-206-2195-1.
Bernard, Williams (2004). Truth and Truthfulness. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0691117918.
Blackburn, S.; Simmons, K. (1999). Truth. Oxford University Press. - Antoloxía d'artículos clásicos sobre la verdá, incluyendo trabayos de James, Russell, Ramsey, Tarski y otros más recién.
Dancy, J. (1993). Introducción a la epistemoloxía contemporánea. Madrid. Tecnos.. ISBN 84-309-612-9.
Ferrater Mora, J. (1984). Diccionariu de Filosofía (4 tomos). Barcelona. Alianza Diccionario.. ISBN 84-206-5299-7.
Field, Hartry (2001). Truth and the Absence of Fact. EEUU: Oxford University Press.
Fukuyama, Francis (1992). El fin de la historia y l'últimu home. Barcelona: Planeta. ISBN 84-320-5954-4.
Gadamer, Hans-Georg (1977). Verdad y método. Salamanca: Síguime.
Gracia Guillén, Diego (1986). Voluntad de verdá. Madrid: Labor.
Grover, Dorothy (1992). The Prosentential Theory of Truth. Princeton: Princeton University Press.
Habermas, Jürgen (2003). Truth and Justification. MIT Press.
Habermas, J. (1984). Ciencia y téunica como "ideoloxía". Madrid. Tecnos. ISBN 84-309-1031-X.
Habermas, J. (2001). Aición comunicativa y razón ensin trascendencia. Barcelona. Paidos. ISBN 84-493-1308-2.
Heidegger, Martin (2004). Lóxica. La entruga pola verdá, Trad. d'Alberto Ciria, Madrid: Alianza.
Heidegger, Martin (2007). De la esencia de la verdá, Trad. d'Alberto Ciria, Barcelona: Herder.
Heidegger, Martin (1953). Doctrina de la verdá según Platón, Trad. de Juan David García Bacca.
Honderich, Ted (Editor). (2001). Diccionariu Oxford de Filosofía. Madrid. Anaya. ISBN 84-309-3699-8.
Kant, Y. (1978). Crítica de la Razón Pura. Madrid. Alfaguara. ISBN 84-204-0407-1.
Kirkham, Richard (1995). Theories of Truth: A Critical Introduction. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.
Kripke, Saul (1975). «Outline of a Theory of Truth». Journal of Philosophy 72 (19): páxs. 690-716. http://www.jstor.org/pss/2024634.
Kripke, S. (2005). El nomar y la necesidá. Méxicu. UNAM. ISBN 970-32-2512-8.
Lyotard, J.F. (1984). La condición posmoderna. Madrid. Ediciones cátedra. ISBN 84-376-0466-4.
Nietzsche, Friedrich. Sobre verdá y mentira en sentíu extramoral. Madrid: Tecnos.
Padilla Gálvez, Jesús (2007). Verdad y demostración. Madrid: Plaza y Valdés. ISBN 978-84-96780-19-4.
Ortega y Gasset, J. (1976). La tema del nuesu tiempu. La doctrina del puntu de vista. Madrid. Revista d'Occidente. L'Arqueru. ISBN 84-292-1009-1.
Ozcoidi, Pablo (2010). Cartes sobre la verdá. Seattle, Washington: GlobalSpace.
Putnam, H. (1988). Razón, verdá ya historia. Madrid. Tecnos. ISBN 84-309-1577-X.
Popper, K. (1984). La miseria del historicismu. Madrid. Alianza. Taurus. ISBN 84-206-1477-7.
Popper, K. (1984). Sociedad abierta, universu abiertu. Conversación con Franz Kreuzer.. Madrid. Tecnos. ISBN 84-309-1105-7.
Rescher, Nicholas (1973). The Coherence Theory of Truth. Oxford: Clarendon Press. ISBN 0198244010.
Rodríguez Huéscar, Antonio (1966). Perspeutiva y Verdá. Madrid: Ediciones de la Revista d'Occidente.
Rorty, Richard (1996). Consecuencies del pragmatismu. Madrid: Tecnos. ISBN 84-309-2780-8.
Sartre, Jean-Paul (1996). Verdad y esistencia, Trad. d'Alicia Puleo; revisión de la traducción, notes y títulos nos márxenes de Celia Amorós, Barcelona: Paidós ICE/UAB.
Vattimo, Gianni. El fin de la modernidá. Nihilismu y hermanéutica na cultura posmoderna. ISBN 84-7432-240-5.
Serrano Marín, Vicente (2005). Nihilismu y modernidá. Dialéutica de la antiilustración. Méxicu: Plaza y Valdés. ISBN 84-934395-3-3.
Zubiri, Xavier (1999). L'home y la verdá. Madrid: Fundación Xavier Zubiri.
Zubiri, X. (1963). Naturaleza, Historia, Dios. Madrid. Editora Nacional.
Zubiri, X. (1963). Sobre la esencia. Madrid. Sociedá d'Estudios y Publicaciones.
Zubiri, X. (1982). Inteligencia y logos. Madrid. Alianza Editorial. ISBN 84-206-9012-0.

Enllaces esternos

verdá.html William Mercay Teoría de la verdá simplificada (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
Wikiquote tien frases célebres suyes o que faen referencia a Verdá.
Aletheia and Other Words for Truth in Ancient Greek
Veritas in Latin Middle Ages from Augustine to Paul of Venice
Truth Is Stranger Than It Used To Be
An Introduction to Truth Archiváu 2005-11-28 en Wayback Machine - Por Paul Newall.
The Semantic Conception of Truth (n'inglés) - El clásicu trabayu de 1944 de Alfred Tarski sobre la concepción semántica de la verdá.
La concepción semántica de la verdá Archiváu 2015-06-07 en Wayback Machine - Traducción al español por Palombu García Abá.
Veracidá, por Dietrich y Alice von Hildebrand, y Sentíu de la verdá, por Julián Marías
[1] - Pragmatismu, empirismu y representaciones. Una propuestaacerca del papel epistémico de la esperiencia. Daniel Kalpokas
Filosofía y verdá n'Ortega - Por Pedro José Chamizo Domínguez.
Hermenéutica y verdá teolóxica - Por Joaquín Silva Soler.
Lóxica y verdá na fenomenoloxía de Heidegger y Husserl - Por Friedich-Wilhelm Von Herrmann.
Verdá y perspeutiva y otres temes orteguianos - Entrevista a Julián Marías per Violeta Medina.
Dolce tesis alrodiu de la verdá. Heidegger Archiváu 2011-09-23 en Wayback Machine - Por Jorge Acevedo Guerra.
(enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
Stanford Encyclopedia of Philosophy
- Coherence Theory of Truth
http://serbal.pntic.mec.es/cmunoz11/tarski.pdf Archiváu 2015-06-07 en Wayback Machine

[1] Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: verdá

[Ferrater-2] 2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 Ferrater Mora. op. cit. p. 3397 y ss.

[3] Etimoloxíes ya interpretaciones de sentíu de verdá n'hebréu, griegu, llatín, xermánicu, y indioiraní, vease: Zubiri, X. Naturaleza, Historia, Dios. La nuesa situación intelectual. La verdá y la ciencia. op. cit. p.14

[4] Tema d'investigación tresversal

[5] Arrincando dende la Física hasta la Neuroloxía, pasando pol Evolucionismu y la Xenética y la Bioloxía y la Etoloxía, Psicoloxía etc.

[6] Tal como yá definió Platón la conocencia como ciencia: creencies o opiniones verdaderes y xustificaes pola razón. Teeteto, 201c-210b

[7] Epistemoloxía y Metodoloxía y Investigación

[8] Vease la seición «Truth-bearers» en Glanzberg, Michael, «Truth», en Edward N. Zalta (n'inglés), Truth (Spring 2009 Edition), http://plato.stanford.edu/archives/spr2009/entries/truth/

[9] Tal postura representaría'l escepticismu radical, si ye qu'ésti ye posible, o'l empirismu estremu. Asina lo espresa Calicles, personaxe del Gorgias, en quien Platón combate a los sofistes.

[10] Orayen, Raúl (1989). Lóxica, significáu y ontoloxía. Méxicu: UNAM.

[11] Sía posible o nun aportar a la verdá de lo real, la pretensión de la conocencia siempres va ser averase lo más posible a ello, anque sía de manera asintótica per aciu falsaciones, como diz Karl Popper. El nuesu pensamientu nes sos afirmaciones de verdá, de manera implícita, siempres va buscar la condición de ser en realidá.

El xuiciu nun afirma nin la realidá nin la verdá sinón que les supón; el xuiciu afirma lo qu'una cosa real ye en "realidá de verdá". Y esta verdá ye la verdá real.

Zubiri. Intelixencia y logos p. 269

[12] Lo que nos abrir al mundu de les ciencies sociales, según del comportamientu humanu, de les tradiciones etc. Vease Pragmática

[13] Interesante replantegamientu de la "verdá necesaria" (¿metafísica?) a posteriori na conocencia de lo real en Kripke, op. cit. conferencia 3

[14] Ontoloxía revisada:Padilla Gálvez, J. op. cit. p.65.

[15] Tal conceutu de verdá actúa como postuláu que dinamiza el progresu de la conocencia; nun se trata d'una verdá reconocida como tal de forma definitiva y eterna, d'una vegada por toes. Toa verdá conocida ser siempres referente a una realidá en cuantes que conocida. El problema de la verdá ontolóxica ye la rellación ente realidá como tal y realidá conocida. ¿Va Quedar siempres un ámbitu de realidá desconocida (Universu) al respective de la realidá conocida (Mundu)? Yá que la metafísica nun puede ser almitida como conocencia científica, por tar más allá de la ciencia, esto ye, del ámbitu de la esperiencia posible, tal verdá ye güei día pocu considerada y más bien ye refugada tal como yá estableció de manera definitiva Kant. Pero la considerancia del conocencia como productu d'un sistema complexu y evolutivu fai posible l'aceptación de la conocencia como verdá oxetiva con abonda garantía de realidá. Como diz Zubiri de los conceutos en cuantes que pueden ser consideraos verdaderos: "Nun ye conceutu de realidá" sinón "realidá en conceutu". Zubiri.Intelixencia y logos, páx.101. Vease, Teoría causal de la referencia y Designador ríxidu

[16] Por esto ye fundamental tener en cuenta qu'una oración ye una combinación de signos llingüísticos conforme a unes regles. Un enunciáu ye cuando un falante profier una oración nuna ocasión determinada y con un significáu asertórico. Una proposición ye'l conteníu lóxico del enunciáu que s'afirma como verdá o falsedá. Asina puede asoceder que dos falantes distintos o un mesmu falante en situaciones distintes pueden faer una mesma afirmación usando enunciaos distintes y oraciones distintes (por casu en llingües distintes) que son una mesma proposición. Una oración coles mesmes, como enunciáu, puede representar afirmaciones (valores de verdá distintos) como proposiciones distintes según determináu contestu de situación.

[17] Ferrater, op. cit.

[18] Bien sía l'agua, l'aire, o unos cuantos elementos. Cfr. Presocráticos

[19] Pitágores y la so escuela

[20] Demócrito y los atomistes ente los cualos habría que cuntar, referente a lo material, al mesmu Platón.

[21] Platón y tol aristotelismu en tou lo referente a lo formal a mariña del conteníu de lo material

[22] L'antecedente más importante ye Avicena. Metafísica, Llibru I, Cap. 8: Lo que correspuende nel entendimientu colo esterior. Resultancia de la reintroducción de Aristóteles n'occidente. Fai posible la interpretación de Aristóteles na filosofía cristiana escolástica medieval retomando l'analoxía aristotélica xunto a la platónica

[23] Santu Tomás, S. Th. I, 16,1

[24] Porque güei día concebimos la lóxica en sentíu puramente formal. La lóxica siloxística d'heriedu aristotélicu, considera les proposiciones como xuiciu de términos y supón que los términos tienen el so orixe na intuición de lo real pol entendimientu, onde non cabo error nel so fundamentu de realidá. Los escolásticos consideraron una simple aprehensión onde non cabo l'error, pero'l conceutu universal nun ye una intuición direuta, sinón ens rationis cum enconto in re (ente de razón con fundamentu na cosa).Cfr. problema de los universales

[25] Correia, M. Revista de Filosofía Volumen 62, (2006) 139-150. Institutu de Filosofía Pontificia Universidá Católica de Chile Santiago, Chile

[26] El juicio verdaderu ye categóricu, y por ello'l siloxismu ye tamién categóricu. Güei la validez de tales razonamientos considérase como razonamientu hipotéticu.Vease siloxismu: problemática de la lóxica aristotélica.

[27] Ensin llegar al sentíu escéptico y moral de los sofistes, pa quien el llinguaxe nun representa discursu de verdá dalguna oxetiva sinón mera comunicación retórica

[28] 

Omne ens est verum

Wolf.Philosophia prima sive ontologia, 497

[29] 

Toles diverses ciencies nun son otra cosa que la sabiduría humana, que permanez una ya idéntica, entá cuando s'aplique a oxetos diversos, y nun recibe d'ellos más distinción que la que la lluz del sol recibe de los diversos oxetos qu'alluma

Descartes, Regulae ad direutionem ingenii.

[30] 

De lo cual resulta poder afirmase qu'aquelles proposiciones que se siguen darréu de los primeres principiios, son conocíes tantu por intuición como por deducción; pero los primeros principios mesmu namái por intuición, ente que les conclusiones remotes nun la son sinón por deducción

Regulae. regla III

[31] Baruch Spinoza. Ethica more xeométricu demonstrata. Parte II. Proposición VII.

[32] Vease Cálculu

[33] Lo que mientres dalgún tiempu foi consideráu como El métodu por antonomasia de la ciencia: El métodu hipotéticu-deductivu. Vease Lóxica empírica

[34] Ye importante la considerancia que tuvo'l métodu escuédigu-compositivo (hipotéticu-deductivu), de Galileo.

La filosofía ta escrita nesti gran llibru de cutio abiertu ante los nuesos güeyos, refiérome al universu, pero nun puede entendese si enantes nun s'aprendió'l so llinguaxe y familiaricemos colos calteres nos que ta escritu. Ta escritu en llinguaxe matemáticu, y los calteres son triángulos, círculos y demás figures xeométriques, ensin los cualos ye humanamente imposible entender nin una sola pallabra; ensin ellos dase vueltes en devanéu por un escuru llaberintu.

Galileo. Il sagiattore.

Lleis de Kepler. Principiu de Pascal, Torricelli etc. Vease Lóxica empírica.

[35] Descartes. Discursu del Métodu, Parte cuarta.

[36] Leibniz, Teodicea, I, 44; Monadoloxía,§ 31,31

[37] Les formes a priori de la sensibilidá, (l'espaciu y el tiempu), los conceutos puros del entendimientu (les categoríes) y les idees regulativas de la razón (el yo como concencia o alma o apercepción trascendental, el mundu y Dios), que constitúin la estructura de la forma del pensar y de la Razón

[38] Tales son pa Kant les verdaes sometíes a los criterios de la lóxica, a la que consideró abondo encontada na lóxica aristotélica. (Kant. op. cit. Prólogu, p. 7). Pero cuando, aplicamos estes lleis lóxiques como regles a conteníos al marxe de la esperiencia produz una "ilusión lóxica" que conduz a "antinomies" y "paralogismos" de la Razón. (Kant. op. cit. p.297-299)

[39] Por ser a priori, universales y necesaries; y por ser sintétiques amplíen la conocencia al tener un conteníu material de la esperiencia

[40] En cuantes que son conteníos mentales

[41] Entendíu como conteníu extramental. Dellos autores, Lacan por casu, faen distinción ente lo real y la realidá.

[42] Nesti sentíu inclúyense la dialéutica marxista y el historicismu qu'establecen de dalguna forma la realidá a priori

[43] Pos el ser conocíu atopa tanto el so orixe como principiu y fundamentu como el so resultancia como proceso na Historia y coles mesmes la so patencia o desvelación nel espíritu al ser ésti, l'espíritu, entendíu como suxetu; y como Suxetu absolutu ye'l Espíritu Absolutu. Zubiri. Naturaleza, Historia, Dios. 1963. Madrid. Editoria Nacional. p.223 y ss.

[44] Aportar caricaturzado frecuentemente como la tríada o momentos dialécticos: tesis, antítesis y síntesis

[45] Zubiri, op. cit. p.233

[46] Harold Joachim, The nature of truth. (1906)

[47] Dancy, J. op. cit. páxs. 150 y ss. y 206 y ss.

[48] Investigaciones lóxiques, Investigación sesta, cap. V §§ 36-39

[49] Husserl. Epílogu a la traducción inglesa (1931) d'Escurran

[50] Al cual llégase per aciu l'analís fenomenolóxicu del Dasein como concencia; pero nun concencia de yo puru, (alma o conciencia como en Descartes), sinón del ser-en-el mundu, esto ye, del home refundiáu a la esistencia, onde s'entiende colos oxetos d'usu pa construyise'l so mesma esistencia como autenticidá: La esencia de la verdá ye la llibertá, pero una llibertá que consiste na apertura que l'home tien al mundu como descubrimientu del ente, na so referencia al horizonte del Ser que da sentíu a la mesma esistencia. Francesc Gomá. Heidegger, pensar el camín del ser: Verdá y llibertá. Los filósofos y les sos filosofíes, tomu III, p. 196 y ss.

[51] Heidegger.De la esencia de la verdá. (1943)

[52] Ludwig Klages

[53] Citáu por Ferrater Mora, op. cit.

[54] Horkheimer

[55] Cfr. Lebenswelt

[56] Lyotard. op. cit. introducción

[57] Heidegger. Carta sobre l'humanismu.

[58] Sartre, Althusser

[59] Freud

[60] . Rorty. Consecuencies del pragmatismu op. cit. p. 26-28

[61] Vicente Serrano Marín.El fin de la modernidá. Nihilismu y hermenéutica na cultura posmoderna, p. 32

[62] Teeteto, 201c-210b

[63] Vease conocencia: Conocer y saber.

[64] G. Hottois.L'inflation du langage dans la philosophie contemporaine, Bruxeles, 1979.

[65] Fredric Jameson]]. Teoría de la posmodernidad, Madrid, l996, p. 23

[66] Bachelard. op. cit.

[67] Padilla Gálvez, J. op. cit. p. 73

[68] Esto debe en parte a la influencia de Tomás d'Aquino nel pensamientu occidental. En realidá, Tomás d'Aquino ufierta hasta nueve definiciones de verdá. Cf. J.A. Izquierdo Labeaga, Nove definizioni di verità. L'aletheia nel confronto tra Heidegger y. Tommaso, in Il Cannocchiale (3/1993) 3-52.

[69] Tal ye la postura del neopositivismo

[70] Tractatus, 4, 01. Esa postura foi refugada pol mesmu Wittgenstein na so obra posterior: el llinguaxe puede llograr distintos significaos y usos alrodiu de un mesmu fechu, porque nun esiste una conexón lóxica (nun tien por qué habela, siquier) ente lo que se propón y lo que ye en realidá. El llinguaxe puede intentar representar la realidá, pero tal intentu, por perbién construyíu que tea, ye posible que nun figure al mundu.

Ye erróneu dicir qu'en filosofía consideramos un llinguaxe ideal como opuestu al nuesu llinguaxe ordinariu. Pos esto fai que paeza como si pensáramos que podríamos perfeccionar el nuesu llinguaxe ordinariu. Pero'l llinguaxe ordinariu ta perfectamente. Cuando ellaboramos "llinguaxes ideales", nun ye por que reemplacen al nuesu llinguaxe ordinariu, sinón precisamente pa esaniciar dalguna dificultá causada na mente de daquién al pensar qu'entendió l'usu exactu d'una pallabra común. Esta ye tamién la razón pola que'l nuesu métodu nun consiste a cencielles en numberar los usos actuales de les pallabres, sinón más bien n'inventar otros nuevos de manera apostada, dalgunu d'ellos por causa de la so apariencia absurda.

Wittgenstein, Ludwig. Cuadiernu azul. Traducción de F. Gracia Guillén: Los cuadiernos azul y marrón. 1968. Madrid, Tecnos

[71] Suma Teolóxica I, 84. 7

[72] Teniendo en cuenta que la proposición Dios esisti nun ye equivalente a "llueve", Santu Tomás establez sobre esta afirmación, pa evitar el ontologismo de San Anselmo y el so argumentu ontolóxicu que «anque la esistencia de Dios ye'l conteníu d'un enunciáu per se notum secundum se, evidente por sigo tocantes a sí mesmu, nun ye per se notum quoad nos, evidente con al respective de nós.» (Ferrater Mora, J. op. cit. t. 4 p. 3274). Güei nun suel aceptase'l conceutu de Dios como "evidente por sí mesmu", como verdá de razón, pero sí reconocemos que'l conceutu de Dios nun ye unívocu para quien cree en determináu conceutu como pal "non creyente", yá que nun ye un oxetu d'esperiencia oxetiva. Sicasí'l creyente va tener "esperiencies suxetives" de Dios que-y confirmen na esistencia del mesmu

[73] ttp://www.philosophia.cl/articulos/conceutu_dialogico_de_verdá.pdf

[74] Peirce, C.S. 1992 and 1999. The Essential Peirce, Volume 1, Bloomington: Indiana University Press, 1992–1999. Páxina 138.

[75] James, W. 1907. Pragmatism: A New Name for some Old Ways of Thinking, Cambridge MA: Harvard University Press, 1975.

[76] Rorty, R. 1991a. Objectivity, Relativism and Truth. Cambridge: Cambridge University Press.

[77] Enciclopedia Oxford de Filosofía. op. cit. p.1023

[78] Padilla Gálvez, J., op. cit. p. 75

[79] Llamáu esquema-T (la T ye por truth, verdá n'inglés)

[80] Siguimos la norma qu'establez que les comines simples indiquen un nome, nomen o menten pero non signifiquen al respective de nengún usu del llinguaxe; y onde 'P' ye una referencia a la sentencia (el nome de la sentencia), y P ye la sentencia en sí mesma que'l so referente como significáu establez el fechu de l'afirmación como verdá”.

[81] Ye dicir les funciones proposicionales simples, como P(x), (por casu: "x ye blanca"), onde x ye una variable

[82] Por exemplu, la nieve pa la x en "x ye blanca", que'l so elementu de llinguaxe sería: “la nieve ye blanca”, que la convierte nuna oración zarrada con valor de verdá: una proposición que puede ser verdadera o falsa.

[83] 

Dicir de lo que ye que nun ye, o que nun ye que ye, ye lo falso; dicir de lo que ye que ye, y de lo que nun ye que nun ye, ye lo verdadero

Aristóteles. Met., T, 7, 1011 b 26-8

[84] Tal ye'l supuestu del so llinguaxe apofántico

[85] Nun tien nada que ver con esa cuestión, nin a favor nin en contra, más bien taría a favor, na midida na que ye esto ye posible que tal identidá fuera conocida.

[86] Padilla Gálvez, Jesús (2007). Verdad y demostración. Plaza y Valdés, páx. 125-152. ISBN 9788496780194.

[87] Pos Epiménides por ser cretense hai de mentir, y por tanto los cretenses nun son mentirosos. Pero si los cretense nun son mentirosos entós Epiménides hai de dicir la verdá, polo que los cretenses son mentirosos. La construcción gramatical de la frase nun nos dexa conceder al conteníu semántico de la mesma nengún valor nin de verdá nin de falsedá.

[88] Putnam considera que les descripciones científiques constitúin una descripción verdadera” del oxetu por cuanto son referencies fixes de la realidá (como descriptores fixos) y por tanto son verdaes necesaries a posteriori. Les descripciones na midida na que sían referentes fixos asumíos pola comunidá científica asumen un compromisu de verdá. Putnam, op. cit.

[89] Vease Designador ríxidu, Teoría causal de la referencia

[90] Non d'otra forma xustifica los predicaos necesarios a posteriori la comunidá de científicos, como caltién Putnam

[91] Kripke, op. cit. páxs. 23-23

[92] Kripke, op. cit. p.22

[93] Per otru llau nel mesmu testu considera la posibilidá d'analís formal matemáticu de dicha serie infinita de secuencies

[94] Cfr. "La función del entrecomillado", en, Padilla Gálvez, J., op. cit. p.86 y ss.

[95] ttp://www.accionfilosofica.com/blog/mensaxe.pl?id=216

[96] Tradiciomalmente llamada "verdá lóxica". Esto yera asina porque na tradición platónicu-aristotélica, hasta'l sieglu XIX, dábase de xacíu la rellación formal lóxica correspondiente cola realidá ontolóxica; Considerábase que l'entendimientu tenía intuición de realidá na ellaboración de los conceutos, que se signfican como términos de llinguaxe colos cualos fórmense los xuicios nos cualos manifiéstase la verdá. Nos xuicios espresa la verdá non solo del conocer sinón del ser, en cuantes que tales xuicios fueren verdaderos. La verdá material corresponder cola verdá formal. Na actualidá la separación radical ente verdá formal y verdá material fai imposible dicha identidá. La verdá lóxica entiéndese solo nel sentíu de verdá formal, que nun fala del mundu. La verdá epistemolóxica, pela so parte tien un conteníu material, que'l so referente ye del mundu, nel supuestu, per otra parte, de que dicha verdá tien la so referente na verdá ontolóxica; magar dicha rellación de referencia nun ye direuta y difícilmente algamadiza a la conocencia a posteriori de la esperiencia, pos nun apaez una rellación ensin más evidente; tal ye l'esfuerciu de la investigación científica. Na conciencia non crítica o vulgar consideramos y suel caltenese una identidá talo como ente lo real y la realidá en cuantes que conocida, pos tal distinción nun ye útil na vida ordinaria

[97] El llamáu realismu esaxeráu

[98] Llamáu realismu moderáu

[99] Unum, verum et bonum: les propiedaes trascendentales del ente.

[100] Nueva visión d'esti asuntu en Kripke, op. cit. conferencia 3

[101] >Asina tamién considera Gödel les entidaes y verdaes matemátiques

[102] Kripke considera pa ciertes propiedaes establecíes científicamente la necesidá de la so verdá nun sentíu metafísicu o cuasi-metafísicu, entá cuando diches propiedaes sían conocíes y establecíes a posteriori.

[103] Popper. Sociedá abierta, universu abiertu.

[104] El fechu históricu de razonar dicha verdá como creencia en primer llugar de Aristarco de Samos, y de tolos qu'aceptaron tal verdá; según les nueves xustificaciones de Copérnico, o la xustificación actual de la ciencia actual y toles consecuencies que d'ello se derivaron y derívense

[105] Cuando nun esistía una xustificación racional de dicha verdá, la "esperiencia" amosaba entós como verdá que "ye'l sol el que se mueve alredor de la tierra" ¡y había bones razones pa ello!, como de fechu amosó'l soceder históricu de dicha verdá. Pos nin la verdá xustificada de Aristarco, nin la xustificación copernicana fueron "aceptaes" fácilmente y ensin problemes de razón.

[106] Si tratar d'una verdá alrodiu de fechos históricos entós adquiriría una doble dimensión histórica.

[107] xismu creáu por Zubiri que pretende faer patente la conexón ente la verdá ontolóxica y la verdá epistemolóxica, non tanto como adecuación sinón como alcuentru y realización de posibilidaes. Zubiri. Sobre la Esencia. op. cit. p. 109 y ss.

[108] Putnam, op. cit. p.138

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]