Yelmu

Yelmu baxu medieval con celada.

Llámase yelmu^[1] (pallabra d'orixe xermánicu helm)^[2] al elementu de l'armadura que protexe la cabeza y la cara del guerreru. Tuvo'l so momentu cume na Baxa Edá Media cuando aportaron a pieces importantes de l'armadura medieval, darréu siguiéronse utilizando en desfiles, paraes militares y torneos deportivos en pos de seguridá. Anguaño fabríquense p'armadures con fines ornamentales y decorativos; magar que'l so función siguir realizando cascos deportivos y p'unidaes anti disturbios.

Preliminares del yelmu

La necesidá de protexer la cabeza ye casi tan antigua como la mesma guerra. Yá en baxu relieves sumerios apaecen soldaos formaos en falanxe protexíos con cascos.^[3]

Na Edá del Bronce apaecen dalgunos de los meyores exemplares de cascos, precursores del yelmu. Atopáronse cascos con ensame d'adornos como clines de caballu o forraos con dientes de xabalín;^[4] pero la inmensa mayoría, por non dicir toos, dexaben la cara al descubiertu, inclusive la coraza de Minos amuesa un cascu asitiáu bien alto.^[5] Darréu apaeció'l yelmu tipu corintiu (el más usáu nes filmografía pa representar a los guerreros griegos) con grandes carrilleras y proteición nasal; fundíu nuna sola pieza (toa una proeza metalúrxica, según Fernando Quesada Sanz^[6]).

Esti enclín a la proteición de la cara sume en parte col cascu de les falanxes macedonies que nun tenía proteición nasal, sí carrilleras, amás d'una protuberacia escontra'l frente (una bona reconstrucción d'esta pieza puede vese na película Alexandru Magnu d'Oliver Stone).^[7] Inclusive nos distintos descendientes del cascu corintiu emplegaos poles lexones romanes siguíen amosando grandes carrilleras, pero ensin proteición facial; anque de muncha peor factura, al ser producíos en grandes cantidaes y pagos pol estáu, non polos sos portadores como nel casu griegu.

La nacencia del yelmu

Yelmu del duque Ernest d'Austria, escontra'l 1400.

El yelmu de la caballería medieval yera en principiu un cascu de caballería romana al que se-y foi añadiendo la proteición nasal. Nun foi hasta pasáu'l sieglu XII cuando apaecieron les primeres celaes, non tantu pa protexer la cara de golpes d'espada (abondo ineficaz como demostró l'arqueoloxía) como pa evitar estielles de llances rotes, tamién protexía daqué frente a golpes de mangual. Amás aumentaba la ferocidá ante los oponentes, como sigui comentando Quesada Sanz. Un exemplu d'esti componente psicolóxicu tener nes medríes de la celada en forma apuntiada, inclusive con cantos de sierra na parte baxa, que la so principal misión sería inspirar medrana al adversariu, más que causa-y dañu en combate cuerpu a cuerpu, como'l yelmu del duque de Ernest exhibíu nel Kunsthistorisches Museum, Viena, Austria.N'América los guerreros de elite azteques usaben yelmos de madera cubiertos de cueru con forma de cabeza d'animales como águiles, xaguares y llobos, ricamente decoraos que tamién teníen un efeutu psicolóxicu sobre l'enemigu. .

Magar que n'Oriente nun s'utiliza enforma o nada la proteición de la cara, n'Occidente'l pesu y volume del yelmu va n'aumentu col pasu del tiempu, casu de los compactos cascos xermánicos d'una pieza propios de la Baxa Edá Media. Asina s'amontaba la proteición, pero amenorgaba la visibilidá. D'esta manera un romance andaluzi rellata como un namái arqueru musulmán llogró matar al adelantado castellanu cuando esti abarganaba la plaza colos sos homes, glayándo-y aquel y este alzando la so celada pa "meyor ver quien lo llamaba", momentu nel que disparó la so flecha algamar nel craniu desprovistu entós de proteición.

Adautaciones actuales

Los cascos de les unidaes d'intervención comparten colos yelmos la mesma funcionalidad; magar nun ser lo mesmo nin tampoco los sos socesores.

Dende'l s.X los documentos dan el nome de yelmu a un cascu caballerescu que, nes representaciones gráfiques, apaez como una defensa cónica de la cabeza, que puede llevar una proteición d'oreyes, y hasta de mexelles, y otra nasal. Una muestra de yelmu primitivu ye'l cascu de San Venceslao, calteníu na catedral de Praga; lleven esta defensa los caballeros de los relieves de Santa María de Ripoll, los sellos de Ramón Berenguer IV de Barcelona, del so fíu'l rei Alfonso y de Pedro'l Católicu. Nel s. XIII, llamóse yelmu , a un cascu cilíndricu, en forma de tonel, cola parte cimera llana, que se sostenía sobre los costazos y cubría totalmente la cabeza, que nel so interior podía movese de dercha a esquierda; llevaba una ranura horizontal pa dexar la visión y unos pequeños furacos llaterales pa la ventilación y la perceición de voces y ruios. Yera tan pesáu y agobiante que s'usaba solo nel momentu de la llucha, y los pocos que lo usaben poníense otru cascu militar interior. Cola llegada de la pólvora un cascu con proteición facial dexa de tener sentíu al nun precisar el so portador protexese d'estielles procedentes de llances rotes, nin tampoco golpes, por armes yá en desusu. D'esta forma, na Edá Moderna, tanto yelmos como les mesmes armadures van amenorgándose de tamañu primeru y afaciéndose dempués; pero siguieron fabricándose pa torneos ente nobles (como deporte non yá como entrenamientu pal combate).

Daqué paecíu a yelmos siguen utilizando les unidaes d'intervención policiales, con cuenta de protexer a los sos miembros d'oxetos refundiaos nos disturbios, y el personal contra quemes p'abellugar la cara de fontes de calor. Igualmente podemos atopar delles analoxíes a les antigües celaes nes viseras abatibles de los cascos utilizaos, por casu, en munchos deportes de motor; onde, amás de parar impautos, la prenda debe tamién salvaguardar los güeyos del vientu ya inclusive el fríu. Pero ambos casos nun-y los puede considerar yelmos nin celaes, sinón paecencies actuales con aquelles.

Tipos de yelmos

Sieglos IX-X

Imaxe	Nome	Añu	Descripción
	Pava o Capelina	C. 1011	Yelmu d'aceru en forma de sombreru que s'usó na Alta Edá Media y que s'afixo a los nuesos tiempos convirtiéndose nos cascu de combate.
	Spangenhelm	S. XI	Yelmu xermánicu bien estendíu na Alta Edá Media arrodiáu con tires de metal y un proteutor nasal.

Sieglos IX-XII

Imaxe	Nome	Añu	Descripción
	Yelmu nasal	Finales del S. IX	Cascu de combate européu que se caracterizó pola posesión d'una barra que cubría la ñariz y protexía asina'l centru de la cara.
	Cervelliere	S. XII tardíu	Yelmu hemisféricu y afechu d'aceru o fierro que foi usáu como casco enriba d'una cofia de malla.
	Yelmu zarráu	Finales del S. XII	Yelmu zarráu, percutor del gran yelmu, ensin visera y que se llevaba enriba d'una cofia de malla.
	Gran yelmu	Finales del S. XII	Yelmu cuadráu y ensin visera utilizáu polos caballeros y la infantería pesada na mayoría de los exércitos europeos.

Sieglos XIV-XVI

Imaxe	Nome	Añu	Descripción
	Bacinete	c. 1330	Yelmu de fierro nun principiu hemisféricu y más tarde apuntiáu que cubría les oreyes y el pescuezu, con visera o ensin ella.
	Barbuta	C. 1407	Yelmu ensin visera y con apertura pa la boca y güeyos con un perfil clásicu en forma de T.
	Sallet	C. 1407	Cascu de guerra que reemplazó al bacinete nel norte d'Europa y Hungría. Foi'l más común, anque con diverses variantes y diseños.
	Almete	C. 1420	Cascu de fierro de poca espesura y ensin visera, gola o barbera que sustituyó al yelmu y la celada.
	Yelmu zarráu	Principios del S. XV	Yelmu pesáu renacentista zarráu, pero con visor y barbote que protexía la cabeza de diversos golpes.
	Boca de xaronca	Principios del S. XV	Yelmu usáu por soldaos a caballu que, como'l so nome indica, recuerda a la boca d'una xaronca. Amás sirvió como símbolu heráldicu.

Otros yelmos célebres

• El yelmu de la invisibilidá de Hades, robáu por Perseo.
• El cascu d'Ulises de cueru d'ovín, forráu de fieltru, con dientes de xabalín nel esterior y correes pa enterrialo nel interior.^[8]
• El yelmu de Mambrino, en realidá una bacía de barberu que Don Quixote de la Mancha toma por un yelmu. Don Quixote suel ser representáu n'ensame d'obres gráfiques o cinematográfiques llevando esti "yelmu" na cabeza (capítulu 21; a pesar d'ello, lo cierto ye que la bacía apaez nuna pequeña parte de la obra y don Quixote nunca la utiliza como yelmu). Cervantes tomó esti elementu d'obres anteriores, como Orlando furiosu.
• El yelmu de Hador o Cabeza del Dragón del Norte, yelmu recibíu por Túrin nes obres de J. R. R. Tolkien
• El yelmu de caballeru de l'armadura ferruñosa
• El morrión foi un yelmu qu'apaeció na Castiella de principios del sieglu XVI que cubría la cabeza de los antiguos caballeros, la so forma yera daqué cónica y cuntaba d'ordinariu con una cresta casi cortante.

Partes del yelmu

El yelmu taba constituyíu de:

• Cimera. La cimera nun tenía la función de protexer la parte frontera inferior del so portador sinón pa decorar el yelmu y taba asitiáu na parte más alta del mesmu.
• Celada. Pieza de l'armadura que sirvía pa cubrir y abellugar la cabeza. Ye la parte móvil de dellos yelmos que s'alzaba o baxaba sostenida por dos exes a los llaos de la mesma, na qu'había furos pa ver, y cola que'l guerreru protexíase.
• Brefonera. Ye la parte que s'encargaba de protexer el cazu, boca y los quexales.
• Collar. Ye l'adornu asitiáu na parte inferior qu'arrodia tola circunferencia del yelmu.

Ver tamién

• Wikilibro: Yelmos
• Caballería
• Cascu
• Escafandra

Referencies

1. Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: yelmu
2. Lajo Pérez, Rosina (1990) Léxicu d'arte. Madrid - España: Akal, páx. 218. ISBN 978-84-460-0924-5.
3. Quesada, Fernando, La guerra empieza en Sumer, nᵘ87 de L'aventura de la Historia, Arlanza Ediciones, Madrid, xineru de 2006, ISSN 1579-427X
4. Quesada, Fernando, Un cascu pa Ulises, nᵘ29 de L'aventura de la Historia, Arlanza Ediciones, Madrid, marzu de 2001, ISSN 1579-427X
5. Quesada, Fernando, La coraza de Minos, nᵘ44 de L'aventura de la Historia, Arlanza Ediciones, Madrid, xunu de 2002, ISSN 1579-427X
6. Quesada, Fernando, El cascu corintiu, nᵘ53 de L'aventura de la Historia, Arlanza Ediciones, Madrid, marzu de 2003, ISSN 1579-427X
7. Quesada, Fernando, el xeniu de la guerra, espeyu de xenerales, nᵘ59 de L'aventura de la Historia, Arlanza Ediciones, Madrid, setiembre de 2003, ISSN 1579-427X
8. Homero, La Iliada, ESPASA-CALPE, S.A., Barcelona, 2006, ISBN 84-670-2180-2

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Yelmu.