Alan Türinq

Alan Türinq
ing. Alan Mathison Turing
Türinqin 16 yaşı tamam olan zaman, pasport üçün çəkdirdiyi fotoşəkil
Türinqin 16 yaşı tamam olan zaman, pasport üçün çəkdirdiyi fotoşəkil
Doğum adı Alan Mathison Turing
Doğum tarixi 23 iyun 1912(1912-06-23)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 7 iyun 1954(1954-06-07)[1][2][…] (41 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi sianiddən zəhərlənmə[d][5]
Dəfn yeri
Elm sahələri kriptoanaliz, informatika, riyaziyyat, məntiq, kriptoqrafiya
İş yerləri
Təhsili
Elmi rəhbəri Alonzo Çörç
Tanınır Türinq maşınının və Türinq testinin yaradıcısı
Üzvlüyü
Mükafatları "Britaniya imperiyası" ordeni zabiti
İmza
turingarchive.org
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Alan Metison Türinq (ing. Alan Mathison Turing [ˈtjʊərɪŋ]; 23 iyun 1912[1][2][…], Meyda-Veyl[d], Böyük London[4] – 7 iyun 1954[1][2][…], Uimslou[d], Çeşir[d][1]) — informatika elminin inkişafına mühüm təsir göstərmiş ingilis riyaziyyatçısı, məntiqçi və kriptoqrafı. Britaniya İmperiyasının Ordeni kavaleri (1945) və London kral cəmiyyətinin üzvü (1951)[7]. Alimin 1936-cı ildə təklif etdiyi və hal-hazırda bütün ümumi təyinatlı kompüterlərin modeli sayılan mücərrəd "Türinq hesablama maşını"[8], alqoritm anlayışı formallaşdırmağa imkan vermiş və indiyə qədər keçirilən çoxlu nəzəri və təcrübi tədqiqatlar zamanı istifadə olunmuşdur[8][9][10]. A. Türinqin elmi əsərləri – informatikanın əsaslarına (və xüsusilə süni intellekt nəzəriyyəsinə) verilən həqiqi töhfədir[11].

İkinci Dünya müharibəsi zamanı Alan Türinq Bletçli parkda yerləşən və kod və şifrləri tədqiq edən Hökumət məktəbində işləyirdi; həmin bu mərkəzdə Berlin-Roma-Tokio oxu tərəfindən yaradılan çoxsaylı kod və şifrlər sındırılırdı (bunu elmi dildə kriptoanaliz adlandırırlar). Bundan başqa o, Almaniya hərbi dəniz donanması tərəfindən göndərilən məlumatların kriptoanalizinə cavabdehlik daşıyan xüsusi Hut 8 qrupuna rəhbərlik edirdi. Türinq müdaxilə və deşifrə üçün bir sıra metodları işləyib hazırlamışdır, o cümlədən, Bombe alətinin nəzəri bazası üçün (Bombe – Eniqma kodunun oxunması məqsədilə yaradılmış elektron-mexaniki maşındır).

Müharibədən sonra Türinq Milli fizika laboratoriyasında çalışmışdır; burada onun layihəsi üzrə ACE proqramını yaddaşında saxlayan dünyanın ilk kompüterinin yaradılması həyata keçirilmişdir. 1948-ci ildə alim Mançester Universitetinin hesablama laboratoriyasında çalışan Maks Robert Nyumanın yanına işə düzələrək, məşhur "Mançester kompüterlərinin" yaradılmasında ona köməklik göstərmiş[12], bir müddət sonra isə riyazi biologiya nəzəriyyəsi ilə maraqlanmışdır. Türinq morfogenezin kimyəvi əsası haqqında elmi iş nəşr etdirmiş və ilk dəfə 1968-ci ildə elm aləminə məlum olmuş Belousov-Jabotinski reaksiyası kimi rəqsi hərəkət halında kimyəvi reaksiyanın meydana gəlməsini əvvəlcədən xəbər vermişdir. Süni kompüter intellektinin qiymətləndirilməsi üçün, o, 1950-ci ildə Türinq testinin təcrübədən keçirilməsini təklif etmişdir[9].

1952-ci ildə "Labuşer düzəlişinə" uyğun olaraq (bu düzəlişə əsasən, homoseksual şəxslər hakimiyyət tərəfindən təqib olunurdular), Alan Türinq "kobud ədəbsizlik" ittihamları üzrə təqsirli bilinmişdir. Türinqə həbs cəzası ilə seksual libidonu boğmaq üçün məcburi hormonal terapiya arasında seçim hüququ verilmişdir. Alim sonuncu variantı seçməyə məcbur olmuşdur. Alan Türinq 1954-cü ildə sianidlə zəhərlənərək ölmüşdür. İstintaq Türinqin intihar etdiyini müəyyənləşdirmişdir, halbuki alimin anası hesab edirdi ki, baş verənlər təsadüfdən başqa bir şey deyildi. Alan Türinq həmçinin "Böyük Britaniyada homofobiyanın ən məşhur qurbanlarından birisi" kimi məşhurlaşmışdır[13]. 2013-cü il dekabrın 24-də Türinq ölümündən sonra Böyük Britaniya kraliçası II Yelizaveta tərəfindən əfv olunmuşdur[14][15].

Alimin şərəfinə təsis edilmiş Türinq Mükafatı (ing. Turing Award) – informatika sahəsində dünyada ən nüfuzlu mükafat hesab olunur.

Erkən illəri və karyerasının başlanğıcı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dorset qraflığının Şerborn şəhərində yerləşən eyniadlı məktəb

Alanın valideynləri uzun illər Hindistanın Çhatrapur şəhərində yaşamışdılar[16][17]. Atası – Yulius Metison Türinq Şotlandiyanın köhnə zadəgan nəslinin nümayəndəsi idi və İmperiya dövlət qulluğunda çalışırdı. Anası – Sara Etel (qızlıq soyadı Stoni) əslən irlandiyalı olan protestant dininə mənsub olan anqlo-irland zadəgan ailəsində anadan olunmuşdur[18]. O Alana hamilə olarkən, gələcək valideynlər uşağın Londonda böyüməsi və gələcəkdə orada təhsil alması üçün İngiltərəyə köçməyi qərara alırlar. Məhz elə orada, yəni 1912-ci il iyunun 23-də Alan anadan olmuşdur. Onun Con adlı böyük qardaşı var idi. Yulius Türinqin dövlət xidməti davam etdiyindən, Alanın valideynləri tez-tez iki övladı əsasən hərbçi ailələrin öhdəsində qoyaraq Hastinqs [16] və Hindistana gedirdilər. Türinqdə dahiliyin ilk göstəriciləri hələ erkən yaşlardan hiss olunmağa başlamışdı[19].

Altı yaşında Alan Türinq Hastinq şəhərində yerləşən müqəddəs Mixail məktəbinə daxil olur; bu məktəbin direktoru gənc məktəblinin istedadını dərhal qeyd etmişdir. 1926-cı ildə, 13 yaşında, Türinq Dorset qraflığının Şerborn şəhərində yerləşən məşhur Şerborn özəl məktəbinə gedir. Onun məktəbdə ilk günləri 1926-cı ilin Ümumxalq tətilinə təsadüf edir. Ona görə də Türinq Sauthempton şəhərindən velosipedlə Şerborna qədər təxminən 100 km məsafəni qət etməli olur; gecələmək üçün o, yaxınlıqdakı mehmanxanaların birinə üz tutur[20].

Türinqin məktəb illərində yaxınlıq etdiyi Kristofer Morkoma olan sevgisi onun sonrakı bütün həyatına təsir etmiş, həyatının sonuna kimi onu unuda bilməmişdir.
Kristofer Morkom
gənclik dövründə.
Türinqin Morkormun anasına yazdığı məktubun ilk səhifəsi.

Türinqin riyaziyyat sevdası Şerborn məktəbinin müəllimləri arasında xüsusi dəstək tapmamışdır, burada humanitar elmlərə daha çox diqqət yetirilirdi. Məktəbin direktoru Alanın valideynlərinə bunları yazmışdı: Mən ümid edirəm ki, o, eyni anda iki stulda oturmağa cəhd göstərməyəcək. Əgər o, özəl məktəbdə qalmağı arzulayırsa, o zaman "təhsil" almağa çalışmalıdır. Yox əgər o, özəl məktəbdə sırf "elmi mütəxəssis" kimi qalmağa hazırlaşırsa, bu onun üçün boş vaxt itkisinə çevriləcək[16]. Bununla belə, onu maraqlandıran sahələrdə, Türinq, başqalarından fərqlənən bacarıq göstərirdi. Müəllimlərin ona hətta riyazi analizin əsaslarını keçməmələrinə baxmayaraq, o, artıq 1927-ci ildə mürəkkəb riyazi məsələləri həll edirdi. 1928-ci ildə, 16 yaşında Türinq Eynşteynin əsərləri ilə yaxından tanış olmuşdur, o, məsələni o səviyyəyə qədər həll edə bilmişdi ki, mətndə açıq şəkildə ifadə olunmayan Eynşteynin Nyutonun qanunları ilə bağlı şübhəli məqamları ekstrapolyasiya edə bilmişdi[16].

Şerbornda oxuyarkən, Türinq Kristofer Morkom ilə yaxından dostlaşır. 1930-cu ildə "Mycobacterium bovis" (öküz tuberklyozu) xəstəliyinin ağırlaşması nəticəsində Morkomun vəfat etməsi ilə bu münasibət başa çatır, Morkom bir neçə il əvvəl xəstə süd vasitəsiylə yoluxmuş[21][22], bu hadisədən sonra Türinq ilahi qüvvəyə inancını itirmiş və ateist olmuşdu[23]. Həmçinin bu hadisə Türinqdə böyük kədər hissi doğurmuşdur. Böyük dərdin öhdəsindən gəlmək üçün, o, daha ağır elmi mövzular üzərində işləməyə başlamışdır. Morkomun anasına ünvanladığı məktubda Türinq bunları yazmışdır:

" Mən sizin oğlunuz kimi parlaq və eyni zamanda belə cazibədar və şöhrətpərəstlikdən uzaq digər bir partnyoru tapa bilməyəcəyimə əminəm. Mən maraqlarımı öz işimlə və astronomiya elmi ilə dəyərləndirirəm və bütün bunları ona həsr edirəm və mən düşünürəm ki, o da mənim barəmdə eyni hissləri duyurdu... Bilirəm, mən işimə həddindən artıq böyük maraq və enerji sərf etməliyəm, çünki əgər sağ olsa idi, o mənimçün məhz bunları arzulayardı[24] "

.

Alan bütün fenomenlərin, o cümlədən insan beyninin yaratdığı təxəyyülün özündə materialist başlanğıcı daşımalı olduğu ideya barədə düşüncələrə dalır, lakin bununla belə, həyatının bu dövründə o, bədəndən asılı olmayan ruh anlayışına və ölümdən sonrakı axirət həyatına inanırdı[25]. Morkomun anasına yazdığı sonuncu məktubda, o, "ruh" və "axirət" haqqda öz nöqteyi-nəzərini bildirmişdi:

" Şəxsən mən düşünürəm ki, ruh əbədiyyət materiya ilə əlaqəlidir, lakin əlbəttə ki, bədən kimi yox...Ruh və bədənin faktiki münasibətlərinə gəlincə, məncə, bədən nə qədər ki, sağdır və oyaqdır ruhdan asılıdır. Bədən yatdıqda nə baş verdiyini deyə bilmərəm, lakin, bədən öldükdə ruhu tutan mexanizm məhv olur və ruh gec ya tez, və ya dərhal yeni bədən tapır[26] "

.

Türinqin elmi hipotezləri tezliklə görkəmli amerikalı riyaziyyatçı və məntiqçi Alonzo Çörçün lyambda-hesablama üsulu ilə tərtib etdiyi ekvivalent sübutlarından sonra açıqlanmasına baxmayaraq, Türinqin özü onunla təəssüf ki, tanış deyil idi[16]. Alan Türinqin məsələyə yanaşması daha sadə və intuitiv hesab edilir.

Universitet illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalələr: Türinq maşını və Dayanacaq problemi
Alan Türinq Kembricdəki Kral kollecinə 1932-ci ildə daxil olmuş, 1934-cü ildə isə buranın həqiqi üzvü seçilmişdir. Hal-hazırda kompüter siniflərinin birisi onun adını daşıyır.

Humanitar elmlərə qarşı nifrəti üzündən Türinq yüksək bal toplaya bilmədi və buna görə də məktəbi bitirdikdən sonra Kembric Kral kollecinə daxil olur (halbuki o, Triniti kollecə getmək niyyətində idi). Məşhur riyaziyyatçı Qodfri Harold Hardinin rəhbərliyi altında, Türinq Kral kollecində 1931-ci ildən 1934-cü ilədək təhsil almışdır.

1928-ci ildə alman riyaziyyatçısı David Hilbert dünya ictimaiyyətinin diqqətini dayanacaq probleminə (alm. Entscheidungsproblem‎) cəlb etmişdir. Türinq 1936-cı il noyabrın 12-də dərc etdiyi "On Computable Numbers, with an Application to the Entscheidungsproblem" adlı elmi işində Gödelin universal və formal hesab dilini sadə hipotetik qurğularla əvəz edərək[27][28], natamamlıq haqqında onun teoremini başqa şəkildə ifadə etmişdir (həmin qurğular daha sonralar Türinq maşını adlandırılmışdır). O, sübut etmişdir ki, belə bir maşın alqoritm şəklində təqdim edilmiş istənilən riyazi hesablamaları aparmaq iqtidarındadır. Daha sonra Türinq sübut etdi ki, "Entscheidungsproblem"dən (problem həlli) çıxış yolu yoxdur, bunun üçün o, əvvəlcə sübut etdi ki, Türinq maşını üçün dayanma məsələsi icazə verilən deyil: ümumiyyətlə Türinq maşınının məlumatlarının nə vaxtsa dayanacağını alqoritmik şəkildə təyin etmək mümkün deyil.

Türinqin elmi hipotezləri tezliklə görkəmli amerikalı riyaziyyatçı və məntiqçi Alonzo Çörçün lyambda-hesablama üsulu ilə tərtib etdiyi ekvivalent sübutlarından sonra açıqlanmasına baxmayaraq, Türinqin özü onunla təəssüf ki, tanış deyil idi[16]. Alan Türinqin məsələyə yanaşması daha sadə və intuitiv hesab edilir. İstənilən digər maşınlar funksiyalarını yerinə yetirə biləcək "Universal Maşın" ideyası, yaxud başqa sözlə, prinsip etibarilə hər şeyi hesablamaq bacarığı olduqca orijinal bir addım idi. Müasir kompüter konsepsiyasının məhz Alan Türinqin uzun illər apardığı işlər nəticəsində yaradılığını ABŞ-lı riyaziyyatçı alim fon Neyman daha sonralar şəxsən etiraf etmişdir[29]. Türinq maşını indiki dövrdə belə alqoritmlər nəzəriyyəsində əsas tədqiqat obyekti kimi istifadə olunur.

1936-cı ilin sentyabr ayından 1938-ci ilin iyul ayına kimi Türinq məntiqçi-alim Çörçün rəhbərliyi altında Prinston Universitetində çalışmışdır. Riyaziyyatla məşğul olmaqla yanaşı, alim kriptoqrafiyanı da öyrənirdi; o, həmçinin binar (yəni ikili saylı) və elektrik-mexaniki cərəyanın gərginliyi artıran transformator yaratmışdı. 1938-ci ilin iyununda Türinq "Ordinallara əsaslanan məntiqi sistemlər" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir, Türinq maşının orakulla birləşməsindən ibarət olan konsepsiya barədə buradakı digər alimlərə geniş məlumat verilmişdir. Bu yeni kəşf, yalnız Türinq maşınının köməyi ilə həll edilməsi mümkün olmayan problemləri tədqiq etməyə imkan yaradır.

Kembricdə Alan Türinq Avstriya filosofu, analitik fəlsəfənin banilərindən və XX əsrin ən parlaq filosoflarından biri olan Lüdviq Vitgenşteynin "Riyaziyyat əsaslarının böhranı" adlı mühazirələrinə baş çəkirdi. Alimlər çoxlu mübahisə edirdilər, çünki Türinq daha çox formalizm ideyasını dəstəkləyir və var qüvvəsilə müdafiə edirdi, onun oppnenti isə əksinə, hesab edirdi ki, riyaziyyat elmi mütləq həqiqəti axtarmır, o sadəcə olaraq həmin həqiqəti kəşf edir[16].

Kriptoanaliz

[redaktə | mənbəni redaktə et]


Almanların "Eniqma" adlı üç rotorlu hərbi şifrə maşını (solda)
və Bletçli Park (sağda)

İkinci dünya müharibəsi zamanı Alan Türinq Bletçli Park malikanəsində alman şifrlərin sındırılmasında fəal iştirak etmişdir. Bletçli Parkda uzun illər çalışmış tarixçi və veteran Eyza Briqs bir dəfə dedi:

...Bletçli Park üçün müstəsna istedad, müstəsna dahilik lazım idi və Türinqin dahiliyi məhz bu cür idi....

— "Britaniyanın ən böyük kriptoanalitiki" televiziya verilişi, UK Channel 4, 21. noyabr 2011

1938-ci ilin sentyabrından Türinq şifrlərin sındırması üzrə ixtisaslaşmış Böyük Britaniyanın Hökumət əlaqələr mərkəzi təşkilatına yarımştat işə daxil olur. O, burada Dili Noks ilə birlikdə Eniqmanın kriptoanalizi ilə məşğul olurdu[30]. 1939-cu ilin iyulunda Varşavada keçirilən görüşdə Polşanın məxfi məlumatlar bürosu Britaniya və Fransa tərəfinə Eniqmanın rotorlarında əlaqə və məlumatların deşifrə edilməsi metodu haqqında informasiya ötürdükdən qısa müddət sonra Türinq və Noks problemin daha effektiv həlli üçün fəaliyyətə başladılar[30]. Polşa metodu indikator prosedurlarındakı nöqsanların aşkarlanmasına əsaslanırdı, buna görə də onların bu üsulu uğursuzluqla nəticələndi – almanlar 1940-cı ilin may ayına qədər Eniqmanın bütün çatışmazlıqlarını aradan qaldırmağı bacarırlar. Türinqin yanaşması daha çox ümumi olub, ilkin mətn ardıcıllıqlarının artırılması metoduna əsaslanırdı – o məhz Eniqma kodunun deşifrə olunması üçün Bombe adlı ilkin və funksional spesifikasiyanı hazırlamışdı[31].

4 sentyabr 1939-cu ildə, yəni Böyük Britaniyanın Üçüncü Reyxə müharibə elan etməsinin ertəsi günü, Türinq Bletçli Park geri qayıdır – o zamanlar burada Hökumət əlaqələr mərkəzinin baş qərargahı yerləşirdi.

"Bombe" üçün spesifikasiya Türinqin hərbi kriptoanaliz sahəsində beş ən mühüm nailiyyətlərindən yalnız birisi idi. Alim həm də Almaniya Hərbi-Dəniz Qüvvələrinin indikator prosesini müəyyən etmişdir; o, Bombe maşınından istifadə üçün, statistik analizə əsaslanan və daha effektiv olan "Bamburismus" adlı üsul hazırlamışdı; Lorenz maşınının parametrlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün "Türinceri" adlı metod işləmişdi; müharibənin sonuna yaxın Türinq "Delilah" adlı portativ şifrator kəşf etmişdi.

Şifrələrin yozulması prosesi zamanı Türinqin istifadə etdiyi müxtəlif imkanların optimallaşdırılması və araşdırmaların statistik yanaşması, ümumilikdə informatika elmində yenilik idi. Türinqin əvvəlcə GCCS, daha sonra isə GCHQ (ing. Government Communications Headquarters) mərkəzləri üçün yazdığı elmi işlər (onlardan biri "Kriptoanalizdə ehtimal yanaşmasının tətbiq edilməsi barədə məruzə"[32], digəri isə "Statistika və təkrarlanma barədə sənəd" adlanırdı[33]) özü-özlüyündə bəşəriyyət üçün o qədər böyük dəyəri təmsil edirdilər ki, onların Milli arxivə təqdim olunması yalnız 2012-ci ilin aprel ayında, yəni alimin anadan olmasının yüzilliyinə həsr olunmuş bayrama az qalmış baş tutmuşdur. GCHQ-də çalışan işçilərdən birisinin bildirdiyinə görə, Türinq tərəfindən tərtib olunmuş elmi işlərin bu qədər uzun müddət istifadə olunması, onun əhəmiyyətinin misilsiz olduğunu sübut edir[34]. 1945-ci ildə Türinq hərbi xidmətlərə görə kral VI Georq tərəfindən Britaniya imperiyasının ordeni ilə təltif olunmuşdu, amma bu fakt uzun illər ictimaiyyətdən gizli saxlanılırdı[35].

Bletçli Parkda Türinqin "ekssentrik və tuhaf adam" reputasiyası var idi. O, həmkarlarının əhatəsində "Prof" adı ilə tanınırdı; onun "Eniqmaya" həsr olunmuş elmi işlərini isə qısaca olaraq "Prof kitabları" adlandırırdılar[16]. Ronald Levinin dediyinə görə, bir zamanlar Bletçli Parkda çalışmış İrvinq Con Qud həmkarı Türinq barədə bunları söyləmişdi:

" Hər il iyun ayının ilk həftəsində onda ot qızdırması başlayırdı və o, ofisə əleyhqazda gəlirdi. Onun velosipedinin zəncirləri müəyyən intervaldan sonra yerə düşürdü, o isə velosipedi təmirə vermək əvəzinə pedalların dövriyyəsini sayaraq velosipeddən lazımi anda düşür və onu əllə düzəltməyə çalışırdı. Onun başqa bir qəribəliyi, şəxsi fincanının batareyanın zəncirinə kökləməsindən ibarət idi, o həmişə fincanının başqa bir şəxs tərəfindən oğurlanacağından çox qorxurdu[36][37] "

.

Türinq-Velşman maşını

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: "Eniqmanın" kriptoanalizi


Türinq maşınının sxematik illüstrasiyası (solda)
və Eniqma kodunu deşifrə edən
"Bombe" adlı elektron-mexaniki maşın (sağda)

Bletçli Parka gəldikdən sonra bir neçə həftə ərzində[38], Türinq Eniqma şifrinin sındırılması üçün polyak alimlərinin yaratdıqları kriptoloji bombadan (pol. Bomba kryptologiczna) daha səmərəli və effektiv yardımçı ola biləcək elektromexaniki maşın üçün spesifikasiya yazmışdır. Riyaziyyatçı Qordon Velşmanın təklifləri ilə təkmilləşdirilən Türinq maşını, "Eniqma" məlumatlarının oxunması üçün mühüm vasitəyə çevrilmişdir. Bu yeni mexaniki vasitə Bombe adlandırılmışdır[39].

Maşın məşhur açıq mətnlərə əsaslanaraq, məlumatların şifrlənməsi üçün istifadə olunan mümkün kökləmələri axtarırdı (məsələn, rotor qaydası, rotorun vəziyyəti, panelin kommutasion birləşmələri). Rotorların hər bir mümkün tənzimləməsi üçün maşın açıq mətnlərə əsaslanaraq (onun məzmunu və strukturuna) bir sıra məntiqi ehtimal əməliyyatlarını həyata keçirirdi alman sualtı qayıqlarında 1019 və yaxud 1022 modifikasiya taktı (vəziyyəti) istifadə olunurdu. Daha sonra maşın ziddiyyətləri müəyyən edərək, parametrlər yığımını rədd edir və növbəti hissəyə keçirdi. Beləliklə, mümkün dəstin böyük hissəsi ələnirdi və sonda dəqiq analiz üçün cəmi bir neçə variant qalırdı. İlk hesablama maşını 1940-cı il martın 18-də istismara buraxılmışdı. Açarların ifazəsi saatın cingildəməsinə bəznəyən səsin müşayiəti ilə mexaniki təbillərin fırlanması hesabına yerinə yetirilirdi.

1941-ci ilin payızında Alan Türinqi və onun həmkarları Qordon Velş, Aleksandr Hyu və Stüart Milner-Bari məyusluqla üz-üzə qalmışdılar. Polşa şifr bürosunun tərtib etdiyi planların əsasında onlar "Eniqma" şifrini effektiv şəkildə qırmağı bacaran sistem işini qurmağı bacarırlar, ancaq əsas problem insan və resur sayının çox az olmasında idi, buna görə də bütün məlumatların deşifrə olunması üçün kifayət qədər vaxt çatmırdı. Bununla belə, deşifratorların uğurları sayəsində, 1941-ci ilin yayında alman sualtı qayıqlarının fəaliyyəti nəticəsində okean sualrına qərq olmuş gəmilərin yük itkiləri 3 ay ərzində 100 000 tona qədər azalmışdır, amma bu hələ də kifayət deyildi. Almanların daimi təkmilləşmələrin öhdəsindən gəlmək üçün qrup ezvləri üçün daha çox maliyyə resursları lazım idi. Daha çox insanı işə cəlb etmək və yeni maşınların hazırlaması üçün maliyyələşdirilmə cəhdləri rəsmi yollarla heç nəyə gətirib çıxarmadı. Nəhayət, oktyabrın 28-də bütün qaydaları pozaraq, onlar Çörçillə məktub göndərirlər[40]. Məktubda Türinq və onun həmkarları xüsusilə vurğulamışlar ki, onların tələbləri mümkün səmərə ilə müqayisədə heçə bərabərdir[16].

Effekt özünü çox gözlətmir, məktubu oxuyan Çörçill dərhal general İsmeyə belə bir sərəncam verir[41]:

" DƏRHAL YERİNƏ YETİRMƏK. Əmin olun ki, onlarda istənilən hər bir şey var. Sonda mənə yerinə yetirilməsi vacib məsələlər haqqında hesabat verin. "

Noyabrın 18-də kəşfiyyat rəhbəri bütün mümkün tədbirlərin görüldüyü barədə Baş nazirə məlumat vermişdi[16]. Müharibənin sonuna kimi ekspluatasiya məqsədilə daha iki yüz maşın işə salınmışdır[42].

Hut 8 "Eniqma" HDQ

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hazırda Bletçli Parkda saxlanılan "Bombe" maşınının tam fəaliyyət göstərən surəti

Türinq qərara gəlir ki, xüsusilə çətin bir tapşırıq olan Almaniya HDQ-nə məxsus Eniqmanın analizi ilə məşğul olsun, çünki, onun sözlərinə görə "heç kim bununla məşğul olmamışdı" və o, "bu problemi öz öhdəsinə götürə bilərdi"[43]. 1939-cu ilin dekabrında Türinq, Eniqmanın digər sistemlərlə müqayisədə xüsusilə mürəkkəb quruluşa malik olan indikator sistemini yığa bilmişdi[43][12].

...əmin deyildim ki, bu, praktikada işləyəcək, yalnız bir neçə gün keçdikdən sonra mən bu cəsarətli eksperimenti həyata keçirmək qərarına gəldim...

— Alan Türinq Banburismus haqqında[43]

Həmin gecə Türinqin ağlına , HDQ-dən Eniqma şifrələri vasitəsilə gələn məlumatları anlamağa kömək edəcək statistik texnika ardıcıllığı – yəni qısaca olaraq Banburismus ideyası gəlir (macar riyaziyyatçısı Abraham Vald onu sonradan Statistik təhlil ardıcıllığı adlandırmışdı). Bunun üçün o, informasiya entropiyasında istifadə olunacaq 10 əsaslı ban adlı yeni loqarifm ölçü vahidini tətbiq etmişdir. Bamburismus "Bombe" maşınındakı kökləmələrin yoxlanılması üçün zəruri olan vaxt sayını xeyli azaldaraq, Eniqma rotorlarının müəyyən ardıcıllıqlarını istisna edə bilərdi.

1941-ci ildə Türinq Bletçli Parkda onunla birgə çalışan Coan Klarka evlənmək təklifi edir – onlar nişanlanırlar, lakin onun ömrü çox qısa olur[44][45]. Nişanlısına homoseksual olduğunu etiraf edən Türinq (şayiələrə görə, Klark ona qarşı hər zaman "laqeydcəsinə" yanaşırdı) qərara gəldi ki, işi toya qədər çatdırmaq lazımsız bir addımdır[12].

1942-ci ilin noyabrında Türinq ABŞ-yə yola düşür[16]; o, orada Eniqmanın sındırılması və Vaşinqtonda "Bombe" maşınlarının qurulması üzərində HDQ-nin kriptoanalitikləri ilə birlikdə çalışırdı. ABŞ-də olduğu müddət ərzində, o, Ohayo ştatında yerləşən Dayton kompüter laboratoriyasını ziyarət edir və onun amerikan istehsallı Bombe-ların dizaynına reaksiyası elə də çox ümidverici olmur[46].

Amerikada olarkən, Türinq danışığı şifrləməyə imkan yaradacaq bir qurğunun hazırlanmasında Bell Labs-da işləyən alimlərə yardımçı olmuşdu[16].

Alan Bletçli Parka 1943-cü ilin mart ayında qayıdır. Onun yoxluğu zamanı Aleksandr Hyu Hut 8 komandasında rəhbər mövqeyini rəsmən əldə etmişdi; iş yoldaşlarının gündəlik işləri ilə bağlı yaranan ətalət hissi Türinqi narahat etmədiyini görən Aleksandr, faktiki olaraq bundan öncə də bir müddət bu vəzifəni icra edirdi. Alim Bletçli Parkda kriptoanaliz üzrə Baş məsləhətçi vəzifəsini tutmuşdu.

Aleksandr Hyu Türinqin çoxsaylı töhfələri barədə bunları demişdi:

" Heç bir şübhə ola bilməz ki, Türinqin işləri sonralar Hut 8 uğurunun başlıca amili idi. O elə əvvəlcədən problemin həll ediləcəyinə əmin olan yeganə kriptoanalitik idi. Əsas nəzəri işlərə cavabdeh olan bir şəxs kimi, o, gələcəkdə Bombe maşınının yaradılması üçün bütün mühüm sənədləri Velşman və Kinə vermişdi. Hər-hansı bir şəxsə əvəzolunmaz sözünü demək həmişə çətin olur, ancaq əgər Hut 8-də əvəzolunmaz insan mövcud idisə, onda bu ifadəni yalnız Alan Türinqə aid etmək olardı. Təcrübə və ətalətin sadəlik kimi göründüyü hisslərin yarandığı anda, ilk yaradanın əziyyəti həmişə unudulmağa başlayır və bir çoxumuz hiss edirdik ki, Türinqin etdiyi töhfənin miqyası heç vaxt tam şəkildə digər dünya ölkələri tərəfindən başa düşülməyəcək[47] "

.

Colossus

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: "Koloss"

1942-ci ilin iyulunda Türinq Almaniya ali komandanlığının məlumatların ötürülməsi üçün istifadə olunan "Lorenz" kodunun deşifrəsində iştirak etmişdi[48]. Lorenz ondan öncəki "Eniqmadan" daha mürəkkəb idi və mövcud üsullarla şifrin açılmasına ciddi-cəhdlə müqavimət göstərirdi. Türinq deşifrator konstruksiyasında elektron lampalardan istifadə etməyi təklif edir və komandaya təcrübəli mühəndis-elektrik Tommi Flauersi dəvət etdi[49]. Beləliklə riyaziyyatçı və mühəndislərin birgə səyi nəticəsində "Koloss" adlı dünyada ilk hesablayan elektron maşın (HEM) hazırlanmışdır[48]. 1944-cü ildə məhz Kolossun köməyi ilə Lorenz kodu nəhayət sındırılır, bu, müttəfiqlərə Ali Almaniya rəhbərliyinin bütün yazışmalarını oxumağa imkan vermişdir[50][51].

Nitq şifratoru (Delilah)

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Alan Türinq telefon şəbəkələrində nitqin şifrlənməsi üçün elektron qurğunun yaradılması üzrə Bell Labs-da başladığı işləri davam etdirmişdir[16]. Parallel olaraq o, Henslop Parkda yerləşən Məxvi Radio Kəşfiyyat Xidməti (ing. Secret Service's Radio Security Service) ilə əməkdaşlığa başlayır. Mühəndis Donald Beyli ilə birlikdə, Türinq Delilah adlı yeni nitq siqnal qurğusunun (şifratorunun) portativ dizaynını hazırlayır[16]. Qurğu yüksək məsafədə yerləşən radiosistemlərlə iş üçün uyğunlaşdırılmış və müharibə illərində tətbiq edilməsi üçün çox gec başa çatdırılmışdır. Türinqin uğurlu nümayişinə baxmayaraq (təqdimat zamanı bariz nümunə üçün Çörçillin nitqi şifrələnir və sonra yenidən deşifrə olunur), Delilah kütləvi istehsala buraxılmır[16]. Türinqin siqnal qurğusunda 30-a qədər elektron lampalardan istifadə olunmuşdur; onun qurğularını yeni texnologiya yalnız 15 ildən sonra üstələyə bilmişdir.

Erkən kompüterlər və Türinq testi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalələr: Türinq testi , Hesablama maşınları və ağıl, və Süni intellekt
Türinqin şəkli "Attitude" jurnalının üz qabığında.

1945-ci ildən 1947-ci ilədək Türinq Riçmond şəhərində yaşamış və burada yerləşən Milli fizika laboratoriyasında ilk Avtomatik Hesablama Maşınının (ACE) üzərində çalışmışdı. 19 fevral 1946-cı ildə o, öz işini digər alimlərə təqdim edir; faktiki olaraq bu yaddaşında proqram saxlamağı bacaran ilk müfəssəl hesablama maşını (kompüteri) idi[48]. Fon Neymanın tamamlanmamış işi "EDVAC-ın ilk hesabat layihəsi" (1945) onu qabaqlasa da daha az detallı idi, Milli Fizika Laboratoriyasının Riyaziyyat bölməsinin idarəçisi Con Vourmslinin fikrincə isə: "Fon Neymanın elmi işində doktor Türinqə məxsus bir neçə ideya vardır"[52].

ACE-nın inşası tamamilə mümkün olmasına baxmayaraq, Bletçli Parkı əhatə edən məxfilik işin əvvəlində gecikmələrə gətirib çıxarmışdır, bu isə Türinqi çox məyus etmişdir. 1947-ci ilin sonunda o, bir illik məzuniyyət xatirinə Kembricə qayıdır, bu müddət ərzində o, "Machinery Intelligent" üzərində səmərəli şəkildə işləyir; o sağ ikən bu əsər təəssüf ki nəşr olunmamışdır[48]. Alan Türinq Kembricdə olarkən, Pilot ACE onun yoxluğu zamanı inşa edilmişdir. Özünün ilk proqramını o, 10 may 1950-ci ildə yerinə yetirmişdir. ACE-nin tam versiyası heç bir zaman inşa olunmamasına baxmayaraq, məsələn, DEUCE və Bendix G-15 kimi bəzi kompüterlərin onunla çoxlu oxşarlığı var idi[53].

Milli fizika laboratoriyasında işləyən zaman Alan Türinq qaçış idman növü ilə fəal məşğul olurdu və adətən Volton Yüngül Atletika klubunun yarışlarında çıxış edirdi. Türinq bu kluba 1945-ci ilin sonunda daxil olur və qısa bir zaman içərisində dünya səviyyəli nəticələrini göstərməyə başlayır. Onun ən yaxşı marafon göstəricisi 2 saat 46 dəqiqə və 3 saniyə idi, ancaq bu 1948-ci il Olimpiya Oyunları qalibinin göstərici vaxtından 11 dəqiqə çox idi, həmin ildə amma daha əvvəl dərə-təpəli ərazdə keçirilən qaçış yarışında Alan Olimpiya Oyunlarının gümüş mükafatçısı Tom Riçardsdan tez finişə çatmışdır[54].

1948-ci ildə Alan Türinq Mançester Universitetinin riyaziyyat departamentində Reader fəxri adını almışdı. Orada o, 1949-cu ildə kompüter laboratoriyasının direktoru vəzifəsinə təyin olunmuşdu; bu binada Manchester Mark I adlı və operativ yaddaşlı ilk elektron kompüterin proqramlaşdırma işləri cəmlənmişdir. Eyni zamanda Türinq daha mücərrəd riyazi məsələlər üzərində işləməyə davam edirdi, özünün "Computing Machinery and Intelligence" elmi işində isə ("Mind" jurnal, 1950-ci ilin oktyabr ayı) o, süni intellekt probleminə müraciət edir və bunun həlli üçün daha sonralar Türinq testi adlanacaq bir eksperimenti təcrübədən keçirməyi təklif edir. Ümumi mənada bu test bir mütəxəssisin, maşının performansı ilə bir insanı ayırd edib edə bilməyəcəyini ölçür. Əgər ayırd edə bilməzsə, maşın insanlar qədər zehni bacarığa sahib olduğu deməkdir[55]. Bu testdə təcrübəni edən adam kompüter və insanı görmür. Təcrübəni edən hansıyla əlaqədə olduğunu bilmədən bunların ikisinə də sual verir. Təcrübəni edən adamın soruşduğu suallar və təcrübədə iştirak edən maşın və insanın verdiyi cavablar bir ekranda yazılı olaraq verilir. Məqsəd, təcrübəni aparanın uyğun suallar ilə bunlardan hansının insan, hansının kompüter olduğunu tapmasıdır. Əgər təcrübəni edən adam etibarlı bir şəkildə bunu söyləyə bilməzsə, o zaman kompüter Türinq testini keçər və insanlar qədər qabiliyyətli olduğu fərz edilər[56]. Hal-hazırda Türinqin əks testinə əsaslanan CAPTCHA internetdə geniş yayılıbdır.

1948-ci ildə Alan öz keçmiş həmkarı Devid Çampernovn ilə birgə kompüter üçün hələ mövcud olmayan şahmat proqramını yazmağa başlamışdır. 1952-ci ildə şahmat oyununun reallaşdırmaq üçün münasib qurğunun yaxın illərdə yaradılmasının mümkünsüzlüyünü anlayan Türinq, gələcək maşının hərəkətlərini stimulyasiya etməklə (yarım saatdan bir yalnız gediş etməklə) həmkarları ilə birgə şahmat oyununu oynayır. Oyunun gedişi videoya çəkilir[57] və nəticədə psevdoproqram Türinqin həmkarı Alek Qliniyə uduzur, amma Çampernovnun həyat yoldaşına partiyaların birində qalib gəlir.

1948-ci ildə Türinq LU-ayırması metodunu kəşf etmişdir, bu üsul tənliklərin həlli üçün bu gün də istifadə olunur[58].

Morfogenez

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1952-ci ildə Türinq "Morfogenezin kimyəvi əsasları" (ing. The chemical basis of morphogenesis) adlı elm işini dərc edir[59], burada ilk dəfə olaraq materiyanın özünütəşkiletmə prosesi riyazi dəqiqliklə təsvir edilmişdir. Fibonaççi ardıcıllığına uyğun olan yarpaq düzümü və bitki strukturlarında Fibonaççi ədədlərinin mövcudluğu onun əsas maraq sahəsi idi. Onun sonrakı işlər 1992-ci ilə qədər dərc olunmamışdır, 1993-cü ildə onun əsərlərindən ibarət toplu nəhayət satışa buraxılmışdır. Türinqin bu sahədə etdiyi töhfələr əsas sayılır[60].

Türinqin ədəbsizlikdə ittiham olunması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Alan Türinqin Uilmsloudakı mənzili

1952-ci ilin yanvar ayında Alan Türinq Mançesterdə kinoteatrının yaxınlığında Arnold Mürrey adlı on doqquz yaşlı işçi ilə tanış olur[61]. Alan onu yol kənarında olan restorana dəvət etdi. Utancaq və mavi gözlü, çəkingən xasiyyətli, zərif saçlı, əksər yüksək təhsilli insanlardan daha tərbiyəli və açıqfikirli insan olan Arnold Alanın yumşaq yerinə və digər yerlərinə toxundu. Türinq ona öz işindən danışdı, Arnold isə bir neçə sual verərək kəşflərlə maraqlandığını göstərdi. Birgə nahardan sonra Türrinq Mürreyə onun evində istirahət günlərini keçirməyi təklif edir, gənc işçi onun təklifini qəbul etsə də, həmin gün görüşə gəlmir. Cütlük növbəti bazar ertəsi günü Mançesterdə yenidən görüşür və Mürrey bu dəfə Türinqi evinə qədər ötürməyə razılaşır[62]. Gənc oğlan 12 yanvar 1952-ci ildə Alanın Uilmsloudakı evinə qonaq gəlir. İki gün sonra isə onlar gecəni birlikdə keçirirlər[63]. Fahişəlik kimi qəbul edilməməsi üçün Arnold Alanın pul təklifindən imtina edir. Növbəti gün Alan pul qabından £10 əskik olduğunu görür. Növbəti həftə onlar görüşdükdə Alan Arnolda onun pulunu götürdüyünü desə də, Arnold bunu boynuna almır, lakin, borclu olduğunu deyir və £3 borc istəyir. 18 yanvarda Arnold daha £7 borc alır[64].

Bir neçə gün sonra, Mürrey şəriki ilə birlikdə alimin evini soyur, Türinq dərhal bu barədə polisə xəbər verir və araşdırma prosesində təqsirləndirilən şəxslə cinsi əlaqədə olduğunu etiraf edir[65]. O vaxtlar Birləşmiş Krallıqda kişilər arasında istənilən homoseksual fəallıq qanunazidd hərəkət kimi qiymətləndirilirdi[16], buna görə də, hər iki şəxsə "Labuşer düzəlişinə" uyğun olaraq nalayiq davranışda ittihamı irəli sürülmüşdü[63]. Türinqə həbs cəzası ilə libidonu boğmaq üçün tətbiq olunan hormonal terapiya arasında seçim hüququ verilmişdir. Alim öz layihələri üzərində işləri davam etdirmək imkanına malik olması üçün hormonal dietilstilbestrol inyeksiyarı ilə terapiyaya üstünlük verir. Bu müalicə bir il davam edir və alimdə impotensiya[66][67] və ginekomastiyanın yaranmasına səbəb olur[68][69]. İstintaq bitəndən sonra, Mürrey şərti azadlığa buraxılır[70].

Türinqə irəli sürülmüş ittihamlar, onun etibarlıq statusunun itirilməsinə və GCHQ mərkəzində tutduğu kriptoanaliz üzrə məsləhətçi vəzifəsindən kənarlaşdırılmasına gətirib çıxarır. O vaxt Kembric beşliyinə daxil olan iki üzvün – yəni Donald Makleyn və Qay Börcessin Sovet agentləri[63] tərəfindən homoseksual casuslar kimi öz tərəflərinə cəlb edilməsi barədə məlumatlar yayıldıqdan sonra, Böyük Britaniya DTK-sında bəzi narahatlıqlar yaranmışdır. Alan heç vaxt casusluqda günahlandırılmamışdır, ancaq məxfilik aktına uyğun olaraq ona Bletçli Parkda bir zamanlar tutduğu vəzifənin təfərrüatlarını başqa şəxslərlə müzakirə etmək qadağan edilmişdir[48].

Ölümü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

8 iyun 1954-cü ildə Alan Türinqin meyiti yaşadığı mənzildə tapılmışdır. Aparılan autopsiya nəticəsində, alimin sianidlə zəhərləndiyi müəyyənləşdirmişdir. Yatağn yanındakı şkafda dişlənmiş alma aşkarlansa da, onun tərkibində sianidin olduğunu yoxlamaq üçün test keçirilməmişdir[16], lakin, məhz almanın zəhərli olması məlumatı geniş yayılmışdır. Araşdırma zamanı, alimin intihar etdiyi müəyyənləşdirilmişdir. Alimin meyiti 12 iyun 1954-cü ildə Surrey qraflığının Uokinq şəhərində yerləşən Krematoriumda yandırılmışdır [16].

Hoces və Devid Levit güman edirlər ki, Türinq uşaqlıqdan bəri sevdiyi Qrimm qardaşları tərəfindən yazılmış "Ağbəniz və yeddi cırtdan" nağılının Disney adaptasiyasında olan səhnəni xəyalında canlandırımış və özünəqəsd etmişdir. Levitin dediyinə görə:

" Cizgi filmində göstərilən kiçik səhnə - yəni, Qəddar Kraliçanın almanı zəhərlə dolu qazanın içərisinə salması, alimin xüsusilə xoşuna gəlirdi[63] "

.

Türinqin yaxın dostu olmuş Alan Qarner də bu versiyanın tərəfdarıdır – o, 2011-ci ildə The Guardian qəzeti üçün yaratdığı məqaləsində məhz bu barədə yazmışdır[71]. Doktor Cek Kopeland açılışın nəticələrini diqqətli şəkildə tədqiq etdikdən sonra belə qərara gəlmişdir: zəhərlənmə yüksək dərəcədə hidrosiyanik sulfat turşusu ilə qarışmış havanın qəbul edilməsi nəticəsində baş vermişdir. Həmçinin Türinq adətən yatmazdan əvvəl alma yeyirdi, buna görə də yatağın yanında almanın yarımçıq vəziyyətdə qalmasında qeyri-adi heç nə yoxdur; alim sadəcə olaraq onu yeyib qurtara bilməmişdir[72]. Üstəlik Türinq hormonal terapiyaya münasibətini "yumor hissi" ilə bəsləyir (hormonal müalicə bir il əvvəl başa çatmışdır) və qəm-qüssə əlamətlərini bildirmirdi, əksinə, o, istirahət günlərindən sonra məşğul olmağı planlaşdırdığı işlərin siyahısını tərtib etmişdi[72]. Alimin anası hesab edirdi ki, onun oğlunun ölümü adi təsadüf idi və kimyəvi maddələrin səliqəsiz saxlanmasından irəli gəlirdi, lakin Hoces hesab edir ki, Türinq anasının qanını qaraltmağı istəmədiyindən, hər şeyi əvvəlcədən "təsadüf" kimi qiymətləndiriləcək bir intihar ssenarisini planlaşdırmışdı[16].

Sonrakı qəbulu və tərifləndirilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ölümündən qısa müddət sonra Alan Türinqin bioqrafiyası London Kral Cəmiyyəti tərəfindən nəşr edilmiş, lakin Rəsmi Məxfi Akt olduğuna görə həyatının müharibə dövrü açıqlanmamışdır:

" “Müharibə ərəfəsində üç fərqli riyazı mövzuda yazılmış üç mükəmməl məqalə onun üzərində işlədiyi məsələni necə keyfiyyətlə həll etməsini göstərir. Xarici İşlər Nazirliyindəki fəaliyyətinə görə o, Britaniya İmperiyasının Ordeni ilə təltif edilmişdi.”[73] "

1996-cı ildən etibarən Hesablama Texnologiyası Assosasiyası (ACM) tərəfindən hər il, hesablama sahəsindəki texniki və nəzəri uğurlara görə təqdim edilən Türinq Mükafatı öz sahəsinə görə ən nüfuzlu mükafat olmaqla Nobel mükafatına bərabər tutulur.[74]

23 iyun 1988-ci ildə Türinqin 86-cı doğum günündə bioqrafı Endryu Hudcs, onun doğulduğu və uşaqlıq illərini keçirdiyi Varrinqton Kresent, Londondakı sonradan "Colonnade Hotel" kimi istifadə olunan binaya rəsmi İngiltərə Mədəni İrs mavi lövhəsi vurdurmuşdur.[75][76] 7 iyun 2004-cü ildə ölümünün 50-ci il dönəminin qeyd edilməsi üçün Hollimeyd, Uilmslov, Çeşirdəki evə xatirə lövhəsi vurulmuşdur.[77]

Klaviaturaya klikləyərək hər hansı elektron cədvəl açan və ya mətn redaktorlarından birində işləyən hər kəs, faktiki olaraq Türinq maşınının müasir təcəssümündən istifadə edir.

Time jurnalı[9]

13 mart 2000-ci ildə Sent-Vinsent və Qrenadində XX əsrin böyük uğurlarını qeyd etmək üçün xüsusi poçt markaları seriyası buraxılmışdır ki, onlardan da birində Alan Türinq təsvir olunmuş, arxasında isə 0s və 1s təkrar olunur və qeyd edilir: "1937: Alan Türinq dijital hesablama nəzəriyyəsini yaratmışdır." 1 aprel 2003-cü ildə Türinqin Bleçli Parkdak işi IEEE Milestone adlandırılmışdır.[78] 28 oktyabr 2004-cü ildə Türinqin ölümünün 50 illiyinin qeyd edilməsi üçün Gildforddakı Surrey Universitetində alimin Con V. Mills tərəfindən işlənmiş heykəli ucaldılmışdır; heykəldə kamp ətrafında kitablarını daşıyan Türinq təsvir olunmuşdur.[79] 2006-cı il Boston praydı Türinqin şərəfinə adlandırılmışdır.[80]

Türinq, 2008-ci ildə BBC tərəfindən istehsal olunmuş "Təhlükəli bilik" adlı sənədli filmdə xatırlanan 4 riyaziyyatçıdan biridir.[81] Prinston Universiteti həftəlik nəşrində Alan Türinqi ABŞ prezidenti Ceyms Medisondan sonra universitetin ikinci ən mühüm yetişdirməsi adlandırmışdır. 19 iyun 2007-ci ildə Bleçli Parkda Türinqin həyat ölçülü, 1,5 ton ağırlıqlı heykəli ucaldılmışdır. Heykəl ABŞ biznesmeni Sidni Frankın maliyyə dəstəyi ilə, heykəltaraş Stefan Ketl tərəfindən yarım milyondan çox Valliya şiferi parçaları istifadə etməklə yaradılmışdır.[82]

Uilmslou, Çeşirdə Türinqin yaşadığı
evə vurulmuş xatirə lövhəsi
Sakvill parkı, Mançesterdə Türinqin xatirəsinə curulmuş lövhə.

Həyatının sonuna kimi yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi Mançester şəhərində Türinqin xatirəsi bir neçə dəfə yad edilmişdir. 1994-cü ildə A6010 yolu (Mançester şəhər üzük yolu) "Alan Türinq yolu" adlandırılmışdır. Bu yolu birləşdirən körpü isə genişləndirilərək Alan Türinq körpüsü adlandırılmışdır. 23 iyun 2001-ci ildə Mançesterin Vitvort və Kanal küçələrində yerləşən Mançester Universitetinin binasının qarşısında yerləşən Skavill parkında Alan Türinq heykəlinin açılışı olmuşdur. Xatirə heykəlində "informatikanın atası" parkda skamyada oturmuş təsvir edilmişdir. O, əlində alma tutur. Alimin oturduğu bürünc skamyada isə 'IEKYF ROMSI ADXUO KVKZC GUBJ' mətni yazılıb ki, Eniqma maşını ilə yığıldığı zaman bu mətn "Alan Metison Türinq 1912–1954, informatikanın banisi" mətni alınır.

Heykəlin ayağındakı lövhədə isə yazılıb: "İnformatikanın atası, riyaziyyatçı, məntiqçi, müharibə dövrü deşifratoru, xürafatın qurbanı". Bertrand Rasselldən gətirilmiş sitatda isə deyilir ki, "Riyaziyyat, haqqlı olaraq yalnız həqiqətə yox, həm də ali gözəlliyə malikdir deyə qəbul edilir – soyuq və kəskin gözəllik, bu heykəl kimi." "Bütün müasir kompüterlərin xaç atası"na hörmət kimi, heykəltaraş şəxsi Amstrad kompüterini də heykəlin postamenti altında basdırmışdır.[83]

1999-cu ildə "Time" jurnalı Alan Türinqi XX əsrin 100 ən mühüm insanı siyahısına salmışdır. 1999-cu ildə Nil Stefenson tərəfindən yazılmış "Kriptonomikon" romanının qəhrəmanlarından biri də Alan Türinq olmuşdur.

2002-ci ildə QinetiQ şirkətinin Malverndəki ərazisində inşa edilmiş yeni binasına Alan Türinqin adı verilmişdir. Bu binada 200-ə yaxın alim və mühəndis fəaliyyət göstərir ki, onlardan da bəzisi böyük məlumatlar üzərində çalışırlar. 2002-ci ildə BBC tərəfindən keçirilmiş "100 böyük britaniyalı" səsverməsində Türinq iyirmi birinci yerdə qərarlaşmışdır.[84] 2006-cı ildə Britaniya yazıçısı Yoan Ceyms, yazdığı kitab üçün seçdiyi Asperger sindromu olan iyirmi tarixi şəxsdən biri kimi Alan Türinqi seçmişdir.[85]

Türinqin Bleçli park (solda) və Sakvill parkındakı (solda) heykəlləri

2010-cu ildə aktyor/dramaturq Ceyd Esteban Estrada "İkonalar: Dünyanın lezbiyan və gey tarixi, IV cild" adlı solo myuziklda Alan Türinq obrazını canlandırmışdır. 2011-ci ildə "The Guardian" qəzetinin "Mənim qəhrəmanım" seriyasından yazıçı Alan Qarner Türinqi öz qəhrəmanı kimi seçib və 1950-ci illərin əvvəllərində dəniz kənarında görüşmələrini təsvir edib. Türinqi "şən və hazırcavab" kimi yadda saxlayan Qarner qeyd edir ki, "sonsuza qədər söhbət ediblər."[86]

2006-cı ildə onlayn mənbələr Alan Türinqi LGBT tarixi ayının simvolu seçmişdilər.[87] 2011-ci ilin fevralında Türinqin İkinci Dünya Müharibəsi dövrünə aid əlyazmaları Milli İrs Xatirə Fondu tərəfindən on bir saat davam edən auksiona çıxarılmış, lakin bundan sonra Bleçli Parkda saxlanmışdır.[88]

Apple şirkətinin loqosunun çox vaxt səhvən Türinqin şərəfinə yaradıldığı və dişlənmiş almanın onun ölümünü simvolizə etdiyi qeyd edilir.[89] Lakin, həm loqonun dizayneri[90], həm də şirkət[91] açıqlamasında, şirkətin loqosunun Türinqlə bir əlaqəsi olmadığı bildirmişdir. Stefen Fray Stiv Cobsa müraciət edərək, bununla bağlı məlumat istədikdə, o cavab vermişdi ki, "İlahi, biz çox istərdik ki, bu belə olsun."[92]

2012-ci ildə Hindistanın Maduray şəhərində LGBT hüquqları və gender bərabərliyinə həsr edilmiş Göyqurşağı festivalı Alan Türinqin şərəfinə adlandırılmışdır.[93] Həmçinin, 2012-ci ildə baş tutmuş və LGBT tarixi və şəxslərinə həsr edilmiş Şərəf Yürüşündə də əsas simvollardan biri kimi Türinq seçilmişdi.[94][95]

Fransız dilli müğənni Salvatore Adamo "Alan et la Pomme" adlı mahnısını Türinqə həsr etmişdir.[96] BBC-də yayımlanan və uşaqlara məşhur alimləri tanıdan "Dahilər Dik və Domla" adlı verilişin bir seriyası da Alan Türinqə həsr edilmiş, həmin veriliş ilk dəfə 12 mart 2014-cü ildə efirə verilmişdir.

17 may 2014-cü ildə Alan Türinqi gey kimi təqdim edən ilk ictimai sənət nümunəsi alimin əsas əsərlərinin saxlandığı Bleçli Park tərəfindən sifariş edilmişdir. Əsərin açılışı 23 iyun 2014-cü ildə, Türinqin doğum günündə baş tutmuşdur.

22 oktyabr 2014-cü ildən Türinqin xatirəsi Milli Təhlükəsizlik Agentliyinin Şərəf Zalında da yad edilməkdədir.[97][98]

Universitet və elmi-tədqiqat institutları tərəfindən minnətdarlıq ifadəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mançester Universitetinin Alan Türinq binası.
  • Kembric Kral kollecinin kompüter zalı burada bir zamanlar Alma mater titulu əldə etmiş Alan Türinqin adını daşıyır[99].
  • 2000-ci ildən bəri, Edinburq Universitetinin informatika kabinetində heykəltaraş Eduardo Paolozzi tərəfindən hazırlanmış Türinqin bütü və şrift dəsti (#42/50) saxlanılır[100].
  • Surrey Universitetinin "piazza" adlanan daxili həyətində dahi alimin heykəli quraşdırılıb[101]; həmçinin Mühəndislik və Fizika elmləri fakültəsinin yerləşdiyi binaların birisi onun şərəfinə adlandırılıb[102].
  • İstanbulun Bilgi Universiteti hər il nəzəri hesablamalar üzrə "Türinq günləri" adlı konfrans keçirir[103].
  • Ostin Texas Universiteti kompüter elmləri və proqramlaşdırma sahəsində alimin adını daşıyan bir neçə fəxri medala layiq görülmüşdür[104].
  • 1960-cı illərin əvvəllərində Stenford Universiteti Polya Hall riyaziyyat binasının yeganə mühazirə zalını alimin şərəfinə "Alan Türinq auditoriyası" adlandırmışdı[105].
  • Fransanın şimalında yerləşən Lill Universitetinin kompüter elmləri departamentindəki amfiteatr Alan M. Türinqin şərəfinə adlandırılmışdır (yaxınlıqdakı digər amfiteatr isə Kurt Gödelin adını daşıyır)[106].
  • Mançester Universiteti, Açıq Universitet, Oksford Bruks Universiteti və həmçinin Danimarkada yerləşən Orhus Universitetində Türinqin şərəfinə adlandırılmış binalar vardır.
  • Surrey elmi tədqiqat parkının yolu, eləcə də Mançester daxili dairəvi yolun bir hissəsi Alan Türinqin şərəfinə adlandırılmışdır[107].
  • Məşhur yazıçı-xülyapərəst Harri Harrison, amerikalı süni intellekt sahəsində yüzlərcə ekmi işin müəllifi Marvin Minski ilə birgə "Türinq üzrə seçim" adlı roman yazmışdır ("The Turing Option", 1992).
  • Yazıçı Vilyam Gibsonun "Neyromant" romanında mövcud süni intellektlərin inkişaf gedişini izləyən və onlara nəzarət edən "Türinq polisinin" ("Türinq registrı") adı çəkilir.
  • Asteroidlərdən birisi alimin şərəfinə (10204) Nürinq adlandırılmışdır[108].

Dövlət üzrü və əfvi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2009-cu ildə britaniyalı proqramçı və yazıçı Con Qrehem-Kamminq Türinqin homoseksuallığını günah kimi qəbul etdiyinə görə üzr istəməsi tələbi ilə Böyük Britaniya hökumətinə ünvanlanmış petisiyaya start verdi.[109][110] Bu petisiyanı 30.000-dən çox insan imzaladı.[111][112] 10 sentyabr 2009-cu ildə Böyük Britaniyanın Baş Naziri Qordon Braun dahi alim Türinqin uzun illər məruz qaldığı təqiblərə görə açıq şəkildə üzr istədi[111][113]:

" Alanla və onun kimi homofob qanunlara görə məhkum olmuş minlərcə digər gey-kişilərlə çox pis rəftar olunmuşdu. Çoxları isə məhkum olmasalar belə, günlərin bir günü onun başqalarından fərqli düşüncəyə sahib olduğuna görə həbs olunacağını düşünərək, daimi qorxu içərisində illərlə yaşayıblar. Mən fəxr edirəm ki, həmin zalım vaxtlar artıq keçmişdə qalıb və son 12 il ərzində bizim hökumət LGBT birliyi üçün daha ədalətli və bərabər həyat yaratmaq üçün çox şey edib. Alanın Böyük Britaniyada ən məşhur homofobiya qurbanı kimi tanınması, bərabərliyin təmin olunmasına doğru atılmış daha bir addımdır. <…> Britaniya hökumətinin və Alanın töhfəsi sayəsində bu gün azadlığın bəhrəsini dadan insanların adından, mən tam səmimiyyətlə deyirəm: Alan bağışla bizi, sən daha yaxşısına layiqsən![114] "

.

2009-cu ildə Alan Türinq "Böyük Britaniyada homofobiyanın ən məşhur qurbanlarından birisi" seçilmişdir[114]. 2011-ci ilin dekabrında Vilyam Cons Türinqi "kobud ədəbsizlik"də[115] günahlandırdığına görə Britaniya hökumətinin üzr istəməsi üçün elektron petisiya[116] başladı.

" “Biz Zati ailələri hökümətindən xahiş edirik ki, Alan Türinqi “böyük ədəbsizlik”də ittiham etdiklərinə görə əfv etsinlər. 1952-ci ildə o, başqa bir kişi ilə “böyük ədəbsizlik” etməkdə günahlandırılaraq “orqano-terapiaya” adlandırılan kimyəvi kastrasiyanı keçməyə məcbur edilib. İki il sonra, 41 yaşı olarkən o, sianid qəbul edərək özünü öldürüb. Alan Türinq bu qədər böyük xidmətlər göstərdiyi ölkəsi tərəfindən ümidsizliyə və erkən ölümə düçar edilmişdir. Bu, Birləşmiş Krallıq höküməti və tarixi üçün utanc olaraq qalmaqdadır. Əfv bu zədəni aradan qaldırmaq üçün bir yol ola bilər. Bu həm də, Alan Türinq kimi məşhur olmayan, lakin, onun kimi həmin qanunu olan minlərlə geyə qarşı edilmiş hörmətsizliy qarşı üzr kimi qəbul edilə bilər.”[117] "

Petisiya 37.000-dən[116][118] çox imza toplasa da, o zaman Hüquq Naziri olan Lord MakNalli[119] tərəfindən qəbul edilməmişdir.

" “Ölümündən sonra əfvin səsləndirilməsi düzgün deyildir, çünki, Alan Türinq o dövrün cinayət məcəlləsinə uyğun olaraq cəzalandırılmışdır. O, bilirdi ki, etdiyi hərəkət qanuna ziddir və buna görə mühakimə oluna bilər. Çox kədərlidir ki, müharibə sahəsindəki xidmətlərinə baxmayaraq, Alan Türinq bugünkü qanunvericiliklə yanaşdıqda çox qəddar və absurd görünən səbəb və formada günahkar bilinərək mühakimə olunub. Həmin dövrdə qanun cinayət işinin açılmasını tələb edirdi və uzun müddət sonra, tarixi konteksti dəyişmək əvəzinə, həmin insanları günahsız elan etməklə biz, keçmiş səhvlərimizi düzəldə bilmərik.”[120] "

Alan Türinqin 31 mart 1952-ci ildə Cinayət Məcəlləsinin 1885-ci qanununa edilmiş 11-ci düşəlişə görə günahkar bilinərək cəzalandırıldığına görə əfv edilməsi üçün 26 iyul 2012-ci ildə Lordlar Palatasına qanun layihəsi təqdim edilmişdi.[121] İlin sonunda "The Daily Telegraph" qəzetinə göndərilmiş və fizik Stiven Hokinq, Kral astronomu Martin Con Ris, London Kral Cəmiyyətinin prezidenti Ser Pol Ners, müharibə vaxtı Türinqlə birgə işləmiş Ledi Trampinqton və Lord Şarki (qanun layihəsinin sponsoru) tərəfindən imzalanmış məktubda Baş nazir Devid Kemeron əfv aktında iştiraka dəvət edilirdi.[122] Hökumət qanun layihəsini dəstəkləyəcəyini bildirdi[123][124][125] və oktyabr ayında üçüncü dinləmədən sonra layihə Lordlar Palatasından keçdi.[126]

İcmalar Palatasında müzakirə edilməmişdən əvvəl[125], hökumət kral preroqativ mərhəməti yönündə fəaliyyətə qərar verdi. 24 dekabr 2013-cü ildə Kraliça II Elizabet əfv fərmanı imzalayaraq, Türinqin ədəbsizlikdə günahlandırılmasını qüvvədən düşmüş elan etdi.[127] Əfvi elan edən hüquq katibi Kris Qreylinq qeyd etdi ki, Türinq sonradan mühakimə olunduğuna görə deyil, "müharibədə qələbə əldə edilməsində göstərdiyi fantastik xidmətlərinə görə" xatırlanmalıdır.[118][128] Türinqin əfv edildiyini kraliça rəsmən 2014-cü ilin avqustunda səsləndirdi.[129] Bu əfv, İkinci Dünya müharibəsinin başa çatmasından sonra imzalanmış dördüncü əfv fərmanıdır.[130] Bu əfv ona görə qeyri-adi hesab edilir ki, Birləşmiş Krallıqda əfv fərmanı yalnız şəxs texniki baxımdan günahsız hesab edildikdə və şəxsin ailəsi və ya maraqlı olan tərəfin müraciətindən sonra imzalanır.[131]

Əfvin elan edilməsindən sonra Baş nazir Devid Kamerona ünvanlanmış məktubda, insan haqqları aktivisti Piter Tetçell qərarı tənqid edərək, məşhur olması və böyük xidmətlər göstərməsinə görə Türinqin əfv edildiyini, lakin eyni qanuna görə əziyyət çəkmiş minlərlə insana qarşı oxşar əfvin səsləndirilmədiyini bildirmişdi.[132] Tetçell həm də Türinqin ölümü ilə bağlı yeni araşdırma aparılmasına səsləmişdir:

" “Türinqin ölümü ilə bağlı ən kiçik şübhələrin belə aradan qaldırılması və onun xüsusi xidmət orqanları tərəfindən öldürülməsi haqqında şaiyənin yalan olmasının təsdiq edilməsi üçün yeni araşdırma aparılmasına ehtiyac var. Mən fikirləşirəm ki, bu dövlət agentlərinin qətl işinə bənzəmir. Belə bir hadisəni sübut edəcək ən kiçik fakt belə məlum deyildir. Lakin, məncə onun ölümünün tədqiq edilməməsi əsas çatışmazlıq olaraq qalmaqdadır.” [133] "

Yüzilliyinin qeyd edilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Avstraliya filosofu Devid Çalmers Alan Türinq İli çərçivəsində De La Salle Universitetində keçirilən konfransda çıxış edərkən, Manila, 27 mart 2012

Türinqin 100 illik yubileyinin qeyd edilməsi məqsədiylə yaradılmış Türinq Yubileyi Məşvərət Şurası il boyu davam edəcək və dünyanın hər yerində Türinqin həyatı və uğurlarını diqqətə çatdıracaq tədbirlər planı hazırlamış və 2012-ci ili Alan Türinq ili elan etmişdir. S. Berri Kuperin rəhbərlik etdiyi, Alan Türinqin qardaşı oğlu Ser Con Dermont Türinqin fəxri prezidenti olduğu Məşvərət Şurasında Mançester Universiteti, Kembric Universiteti və Bleçli Park işçiləri çalışırdılar.

23 iyun 2012-ci ildə Google Alan Türinqə həsr edilmiş xüsusi Google Doodle yayımlamışdır ki, burada Türinq maşınının instruksiyasını dəyişməklə Bodo-Mürrey kodu əldə etmək olurdu.[134]

Bleçli Park "Winning Moves"lə əməkdaşlıq edərək "Monopoliya"oyunun xüsusi Alan Türinq versiyasını buraxmışdır. Dördkünc oyun kartları elə tərtib olunmuşdu ki, Alan Türinqin Mayda Veyldə doğulmasından Bleçli Parkda Hut 8 layihəsinə qədər həyatı və fəaliyyəti təqdim edilir.[135] Oyuna həm də Türinqin 1950-ci illərdə oynadığı oyun lövhəsini hazırlamış müəllimi Maks Nyumanın oğlu Vilyam Nyuman tərəfindən hazırlanmış oyun lövhəsi daxildir.[136]

Filippinin De La Salle Universitetinin Fəlsəfə departamenti 27–28 mart 2012-ci ildə Türinqin şərəfinə təşkil edilmiş fəlsəfə, süni intellekt və idrak üzrə beynəlxalq konfransa ev sahibliyi etməklə Türinqin doğumunun yüz illiyini qeyd etmişdir.[137][138] Hindistanın Maduray şəhərində keçirilən Asiyanın ilk gey prayd festivalı çərçivəsində Alan Türinqin anılması məqsədilə xüsusi tədbirlər təşkil olunmuş və bu tədbirlərdə 6000-dən çox tələbə iştirak etmişdir.[139]

Birləşmiş Krallıq tədbirləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türinqin 100 illik yubileyinin qeyd edilməsi məqsədilə 2012-ci ilin iyununda Mançesterdə üç günlük, San Fransiskoda isə iki günlük ACM tərəfindən təşkil edilmiş konfrans keçirilmiş, Kembric Kinqs Kolleci və Kembric Universitetində isə doğum günü partisi və Avropada Hesablanabilərlik Assosasiyasının təşkilatçılığı ilə Türinq Yüz İllik Yubiley Konfransı keçirilmişdir.[140]

2012-ci ilin iyununda London Elm Muzeyində Türinqin həyat və fəaliyyətinə həsr olunmuş xüsusi pulsuz sərgi açılmış və 2013-cü ilin iyuluna kimi davam etmişdir.[141] 2012-ci ilin fevralında Böyük Britaniya Kral Poçtu "Seçkin britaniyalılar" seriyasından Türinqə həsr edilmiş marka nəşr etmişdir.[142] Türinqin doğum günü olan 23 iyun gününün axşamı, 2012-ci il London Olimpiya Oyunlarının məşəli Mançesterin Skavil Qardens parkında yerləşən Türinq heykəlinin qarşısına gətirilmişdir.

22 iyun 2012-ci ildə Mançester Şəhər Şurası və Lezbiyan və Gey Fondu Alan Türinq Xatirə Mükafatı təşkil etdi ki, bu mükafat hər il Mançesterdə homofobiya ilə mübarizədə mühüm rol oynamış şəxslərə verilir.[143]

Oksford Universitetində Türinqin yüz illik yubileyi şərəfinə İnformtika və Fəlsəfə kursu yaradılmışdır.[144]

Mançester Universitetində Britaniya Məntiq Kollequmu və Britaniya Riyaziyyat Tarixi Cəmiyyətinin təşkilatçlığı ilə 5 iyun 2004-cü ildə Türinqin həyat və fəaliyyətinə həsr olunmuş tədbirlər keçirilib.[145]

Adaptasiyalarda canlandırılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: İmitasiya oyunu (film, 2014)
Aktyor Benedikt Kamberbetç "İmitasiya oyunu" filmində (2014) Türinqi canlandırmışdır.

1986-cı ildə dramaturq Hyu Vaytmor Alan Türinq haqqında "Kodun sındrılması" adlı pyes yazmışdır. Pyes, 1986-cı il noyabrın əvvəllərindən Vest End teatrında, 1987-ci ilin 15 noyabrından isə Brodveydə göstərilməyə başlanmışdır. 1996-cı ildə BBC tərəfindən tamamşanın televiziya versiyası (ABŞ-də PBS tərəfindən yayımlanıb) çəkilmişdir. Tamaşanın hər üç səhnələşdirilməsində Alan Türinq rolu Derek Yakobi tərəfindən canlandırılmışdır. Tamaşanın Brodvey səhnələşdirməsi Tamaşada Ən yaxşı aktyor, Tamaşada Ən yaxşı baş rol ifaçısı və Tamaşada ən yaxşı rejissor işi nominasiyalarında Toni mükafatına, Ən yaxşı aktyor və Ən yaxşı baş rol ifaçısı nominasiyalarında Desk mükafatına namizəd göstərilmişdir. 1996-cı ildə tamamşanın "Kodun sındırılması" adlı televiziya adaptasiyasında Yakobi növbəti dəfə Türinq obrazını canlandırmışdır.[146]

2006-cı ildə Janna Levin tərəfindən yazılmış "Türinq maşınlarının çılğın arzuları" adlı kitabda Türinq və Kurt Gödelin ideyaları və həyatlarından bəhs olunur.[147]

Elektronik musiqi dueti Matmos 2006-cı ildə Riyazi Elmlər Tədqiqat Mərkəzindən Dr. Robert Osserman və Devid Elsenbudun materialları əsasında "For Alan Turing" adlı albom çıxarmışdır.[148] Albomdakı mahnılardan birində Eniqma maşınının orijinal səsindən istifadə olunmuşdur.[149]

Türinqin həyatından bəhs edən "Kodsındıran" drama-sənədli filmi 2011-ci ilin noyabrında BK-da "Channel 4" telekanalında yayımlanmış, 2012-ci ilin oktyabrında isə ABŞ-də çıxarılmışdır. Film Birləşmiş Krallıqda "Britaniyanın ən böyük kodsındıranı" adı ilə tanınır. Filmdə Ed Stoppard Türinq, Henri Qudmen isə Frans Qrinbaum rollarını canlandırmışlar.[150]

2012-ci ildə Türinqin yüz illik yubileyi şərəfinə "American Lyric Theater" opera şirkəti bəstəkar Yustin F. Çen və librettist Devid Simpatikoya Türinqin həyatı və ölümündən bəhs edən opera yazılmasını sifariş etmişdi.[151] "Alan Türinqin həyatı və ölümü" adlandırılan operanın konsert performansı 2015-ci ilin oktyabrında Nyu-Yorkda baş tutmuşdur. Türinqin həyatından ilhamlanmış digər səhnə işləri ilə birlikdə əsər "Studio 360" radio verilişində yayımlanmışdır.[152]

İspaniya qrupu "Hidrogenesse" 2012-ci ildə çıxardığı "Un dígito binario dudoso" adlı albomunu Türinqə həsr etmişdir. Recital para Alan Turing (A dubious binary digit. Concert for Alan Turing) riyaziyyatçının xatirəsinə həsr edilmişdir.[153]

"Pet Shop Boys" qrupundan Nil Tennant və Kris Lov Türinqin həyatından ilhamlanaraq yazdıqları "A Man from the Future" 2013-cü ildə təqdim etmişlər.[154] Mahnı Pet Shop Boys və Cülyet Stevenson (natiq) tərəfindən "BBC Singers" və BBC Konsert Orkestrinin müşayəti ilə 23 iyul 2014-cü ildə Kral Albert Zalında baş tutan "BBC Proms" konsertində canlı ifa edilmişdir.[155]

Bəstəkar Ceyms MakKarti xor üçün "Şifrəsındıran" adlı əsər yazmışdır. Əsərdə şairlər Uilfred Ouen, Sara Tisdeyl, Uol Vaytmen, Oskar Vayld və Robert Börnsün Türinqin həyatına uyğun gələn şerlərindən istifadə olunmuşdur. Əsər 26 aprel 2014-cü ildə Londonun Barbikan Mərkəzində Devid Templin rəhbərlik etdiyi Hertfordşir xoru və Türinqin anasını səsləndirən Naomi Havi tərəfindən səsləndirilmişdir.[156][157]

Tarixi-drama janrında olan "İmitasiya oyunu" filmi Morten Tildumun rejissorluğu, Benedikt Kamberbetç və Kira Naytlinin baş rol ifaçılığı ilə çəkilmiş və 14 noyabr 2014-cü ildə BK-da, 28 noyabr 2014-cü ildə isə ABŞ-də təqdim edilmişdir. Film Alan Türinqin Bleçli Parkda digər deşifratorlarla birlikdə Eniqma maşınının kodunu sındırmasından bəhs edir.[158][159][160][161]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Hodces E. Alan Turing (Unwin paperbacks 2015). Unwin Paperbacks, 1985. ISBN 978-0-04-510060-6
  2. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  3. ↑ 1 2 Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
  4. ↑ 1 2 http://www.telegraph.co.uk/technology/news/9314910/Britain-still-owes-Alan-Turing-a-debt.html.
  5. ↑ B.J. Copeland, Bell A. Alan Turing // Encyclopædia Britannica (brit. ing.). Encyclopædia Britannica, Inc., 1768.
  6. ↑ Oxford Dictionary of National Biography (ing.). / C. Matthew Oxford: OUP, 2004.
  7. ↑ "Тьюринг Алан Матисон". БСЭ, 3-е издание. 2022-03-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-25.
  8. ↑ 1 2 Newman, M. H. A. "Alan Mathison Turing. 1912–1954". Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 1. 1955: 253. doi:10.1098/rsbm.1955.0019. ISSN 0080-4606. JSTOR 769256.
  9. ↑ 1 2 3 Gray, Paul. "Alan Turing – Time 100 People of the Century". Time Magazine. 29 March 1999. 19 January 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 July 2015. Providing a blueprint for the electronic digital computer. The fact remains that everyone who taps at a keyboard, opening a spreadsheet or a word-processing program, is working on an incarnation of a Turing machine.
  10. ↑ Sipser, 2006. səh. 137
  11. ↑ Homer, Steven; Selman, Alan L. Computability and Complexity Theory. 2001. səh. 35. ISBN 0-387-95055-9. İstifadə tarixi: 13 May 2011.
  12. ↑ 1 2 3 Leavitt, 2007
  13. ↑ "PM apology after Turing petition". 2012-05-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-04.
  14. ↑ Елизавета II накануне Рождества помиловала покойного расшифровщика "Энигмы" Arxivləşdirilib 2013-12-25 at the Wayback Machine // ИТАР-ТАСС
  15. ↑ "Алан Тьюринг, взломщик шифров и гей, помилован посмертно". 2013-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-26.
  16. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Hodges, 1992
  17. ↑ "The Alan Turing Internet Scrapbook". Turing.org.uk. 2012-10-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 January 2012.
  18. ↑ Phil Maguire, "An Irishman's Diary", page 5. The Irish Times, 23 June 2012.
  19. ↑ Jones, G. James. "Alan Turing – Towards a Digital Mind: Part 1". System Toolbox. 11 December 2001. 2007-08-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-07-27. (#invalid_param_val)
  20. ↑ Hofstadter, Douglas R. Metamagical Themas: Questing for the Essence of Mind and Pattern. Basic Books. 1985. ISBN 0-465-04566-9. OCLC 230812136.
  21. ↑ Hassall, R The Sherborne formula: the making of Alan Turing Arxivləşdirilib 2015-05-07 at the Wayback Machine Vivat! 2012/13: 17–29.
  22. ↑ Teuscher, Christof (ed.). Alan Turing: Life and Legacy of a Great Thinker. Springer-Verlag. 2004. ISBN 3-540-20020-7. OCLC 53434737 62339998 (#bad_oclc). ([[:Category:|link]])[[Category:]]
  23. ↑ Paul Gray, Alan Turing Arxivləşdirilib 2011-01-19 at the Wayback Machine Time Magazine's Most Important People of the Century, p.2
  24. ↑ Hodges, 1983. səh. 61
  25. ↑ The Inspiration of Life and Death, 1928–1932 Arxivləşdirilib 2012-06-14 at the Wayback Machine Alan Turing Scrapbook
  26. ↑ Hodges, 1983. səh. 82–83
  27. ↑ Turing, Alan. On Computable Numbers, with an Application to the Entscheidungsproblem (PDF). 2. 42. Proceedings of the London Mathematical Society. Ноябрь 1936. 230–65. doi:10.1112/plms/s2-42.1.230. 2011-05-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). (#first_missing_last)
  28. ↑ Turing, Alan. On Computable Numbers, with an Application to the Entscheidungsproblem: A correction. 2. 43. Proceedings of the London Mathematical Society. 1937. 244–46. doi:10.1112/plms/s2-43.6.544. (#first_missing_last)
  29. ↑ "Фон Нейман… особенно подчеркнул, что основная концепция принадлежит Тьюрингу…" письмо Стенли Франкеля к Брайану Ранделю, 1972, цитируется в Копеланде (2004) The Essential Turing, с22.
  30. ↑ 1 2 Jack Copeland, "Colossus and the Dawning of the Computer Age", p. 352 in Action This Day, 2001.
  31. ↑ Clark, Liat. "Turing's achievements: codebreaking, AI and the birth of computer science (Wired UK)". Wired.co.uk. 18 June 2012. 2 November 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 October 2013.
  32. ↑ Turing, Alan. "The Applications of Probability to Cryptography". c. 1941. The National Archives (United Kingdom): HW 25/37. 2015-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-27.
  33. ↑ Turing, Alan. "Paper on Statistics of Repetitions". c. 1941. The National Archives (United Kingdom): HW 25/38. 2015-04-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-27.
  34. ↑ Vallance, Chris. "Alan Turing papers on code breaking released by GCHQ". BBC News. 19 April 2012. 4 October 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 April 2012.
  35. ↑ "Alan Turing: Colleagues share their memories". BBC News. 23 June 2012. 19 October 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 July 2015.
  36. ↑ Lewin, 1978
  37. ↑ Подробно алгоритм езды на велосипеде Тьюринга описан в романе Нила Стивенсона. «Криптономикон» ISBN 978-5-17-043191-5, 978-5-9762-2892-4
  38. ↑ Copeland, 2006 p. 378.
  39. ↑ "«One theory was that bomba was named after the ice cream, bombe glacee, which was being eaten when the machine was invented.»". Enigma: The Battle for the Code, By Hugh Sebag-Montefiore, 2002, ISBN 978-0-471-43721-5. 2018-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-28.
  40. ↑ Copeland, The Essential Turing, pp. 336–337 Arxivləşdirilib 2015-02-18 at the Wayback Machine.
  41. ↑ Copeland, Jack; Proudfoot, Diane. "Alan Turing, Codebreaker and Computer Pioneer". alanturing.net. May 2004. 2 December 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 July 2007.
  42. ↑ Copeland, J; Proudfoot, Diane. "Alan Turing, Codebreaker and Computer Pioneer". alanturing.net. 2004. 2012-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 July 2007.
  43. ↑ 1 2 3 Mahon, 1945
  44. ↑ Leavitt, David. The man who knew too much: Alan Turing and the invention of the computer. Phoenix. 2007. 176–178. ISBN 978-0-7538-2200-5.
  45. ↑ Grime, James. "An Alan Turing expert watches the "The Imitation Game" trailer". The Aperiodical. 24 July 2014. 28 July 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 July 2014.
  46. ↑ "BOMBE PROJECT HISTORY, MAY 44". 2012-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 May 2012.
  47. ↑ Alexander, 1945
  48. ↑ 1 2 3 4 5 Copeland, 2006
  49. ↑ Copeland, 2006. səh. 380
  50. ↑ Gannon, 2007. səh. 230
  51. ↑ Hilton, 2006. səh. 197–199
  52. ↑ Randell, B, A History of Computing in the Twentieth Century: Colossus (PDF), 1980, 27 January 2012 tarixində arxivləşdirilib (PDF), İstifadə tarixi: 27 January 2012 citing Womersley, J. R., "'ACE' Machine Project", Executive Committee, National Physical Laboratory, Teddington, Middlesex, 13 February 1946
  53. ↑ "Turing at NPL". 2015-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-30.
  54. ↑ "A suburban runner" (ingilis). 2012-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-11-28.
  55. ↑ Harnad, Stevan (2008) The Annotation Game: On Turing (1950) on Computing, Machinery and Intelligence Arxivləşdirilib 2011-07-17 at the Wayback Machine. In: Epstein, Robert & Peters, Grace (Eds.) Parsing the Turing Test: Philosophical and Methodological Issues in the Quest for the Thinking Computer. Springer
  56. ↑ Stevan Harnad (2008) The Annotation Game: On Turing (1950) on Computing, Machinery and Intelligence Arxivləşdirilib 2011-07-17 at the Wayback Machine. In: Epstein, Robert & Peters, Grace (Eds.) Parsing the Turing Test: Philosophical and Methodological Issues in the Quest for the Thinking Computer. Springer
  57. ↑ Alan Turing vs Alick Glennie (1952) "Turing Test" Arxivləşdirilib 2006-02-19 at the Wayback Machine Chessgames.com
  58. ↑ "SPICE 1 2 3 and beyond … Intusoft Newsletter, August 2003". Intusoft.com. 16 August 2001. 11 June 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 May 2011. (#invalid_param_val)
  59. ↑ как сказано в фильме BBC "Тайная жизнь хаоса" (страница с фрагментами фильма. Про работу Тьюринга — в середине первого фрагмента Arxivləşdirilib 2010-08-14 at the Wayback Machine (субтитры [ölü keçid])
  60. ↑ "Turing's Last, Lost work". 2003-08-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-30.
  61. ↑ ""Turing Centenary: The Trial of Alan Turing for Homosexual Conduct" at polarimagazine.com". 2012-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-30.
  62. ↑ Alan Hodges. "Alan Turing: The Enigma". 5 Mar 1992.
  63. ↑ 1 2 3 4 Leavitt, 2006
  64. ↑ David Leavitt. "The Man Who Knew Too Much: Alan Turing and the invention of computers: Alan Turing and the Invention of the Computer". Jun 2007.
  65. ↑ Hodges, Andrew. Alan Turing: The Enigma. 27 May 2012. səh. 463. ISBN 0-691-15564-X.
  66. ↑ Turing, Alan. "Letters of Note: Yours in distress, Alan". 1952. 16 December 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 July 2015.
  67. ↑ Hodges, Andrew. Alan Turing: The Enigma. 27 May 2012. səh. xxviii. ISBN 0-691-15564-X.
  68. ↑ Hodges, 2006
  69. ↑ Hodges, Andrew. Alan Turing: The Enigma The Centenary Edition. Princeton University. 2012.
  70. ↑ Hodges, 1983. səh. 473
  71. ↑ Garner, Alan. "My hero: Alan Turing, by Alan Garner". The Guardian. Guardian News and Media Limited. 11 November 2011. 22 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 June 2012.
  72. ↑ 1 2 Pease, Roland. "Alan Turing: Inquest's suicide verdict 'not supportable'". BBC News Online. 23 June 2012. 23 June 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 June 2012. We have... been recreating the narrative of Turing's life, and we have recreated him as an unhappy young man who committed suicide. But the evidence is not there"
  73. ↑ Newman, M. H. A. (1955). "Alan Mathison Turing. 1912–1954". Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society 1: 253–226. doi:10.1098/rsbm.1955.0019 Arxivləşdirilib 2018-08-10 at the Wayback Machine. JSTOR 769256 Arxivləşdirilib 2016-03-07 at the Wayback Machine.
  74. ↑ Geringer, Steven. "ACM'S Turing Award Prize Raised To $250,000". ACM press release. 27 July 2007. 30 December 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  75. ↑ "Unveiling the official Blue Plaque on Alan Turing's Birthplace". 2006-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  76. ↑ "About this Plaque – Alan Turing". 13 October 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  77. ↑ "Plaque #3276 on Open Plaques". 2022-04-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-08-08.
  78. ↑ IEEE History Center. "Milestones:Code-breaking at Bletchley Park during World War II, 1939–1945". IEEE Global History Network. IEEE. 2003. 2012-04-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  79. ↑ "The Earl of Wessex unveils statue of Alan Turing". 2007-10-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  80. ↑ "Boston Pride: Honorary Grand Marshal". Archived from the original on 2006-06-19. İstifadə tarixi: 2015-08-08.
  81. ↑ "Dangerous Knowledge". BBC Four. 11 June 2008. 2 November 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  82. ↑ Bletchley Park Unveils Statue Commemorating Alan Turing Arxivləşdirilib 2012-02-27 at the Wayback Machine, Bletchley Park press release, 20 June 2007.
  83. ↑ "Computer buried in tribute to genius". Manchester Evening News. 17 February 2007. 4 November 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  84. ↑ "100 great British heroes". BBC News. 21 August 2002. 4 November 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2015.
  85. ↑ James, Ioan M. Asperger's Syndrome and High Achievement. Jessica Kingsley. 2006. ISBN 978-1-84310-388-2.
  86. ↑ Garner, Alan. "My Hero: Alan Turing". Saturday Guardian Review. London. 12 November 2011. səh. 5. 22 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  87. ↑ "Alan Turing". LGBTHistoryMonth.com. 20 August 2011. 9 October 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  88. ↑ Halliday, Josh. "Turing papers to stay in UK after 11th-hour auction bid at". The Guardian. UK. 25 February 2011. 8 March 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  89. ↑ "Logos that became legends: Icons from the world of advertising". The Independent. UK. 4 January 2008. 3 October 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015. (#invalid_param_val)
  90. ↑ "Interview with Rob Janoff, designer of the Apple logo". creativebits. 2009-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  91. ↑ Leavitt, 2007. səh. 280
  92. ↑ "Science & Environment – Alan Turing: Separating the man and the myth" Arxivləşdirilib 2012-06-23 at the Wayback Machine. BBC. Yoxlanılıb: 8 avqust 2015.
  93. ↑ Karthikeyan, D. "Cities / Madurai : Madurai comes out of the closet". Chennai, India: The Hindu. 30 July 2012. 18 January 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  94. ↑ Salvo, Victor // The Legacy Project. "2012 INDUCTEES". 2018-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  95. ↑ "PHOTOS: 7 LGBT Heroes Honored With Plaques in Chicago's Legacy Walk". Advocate.com. 2014-10-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  96. ↑ Kamiab, Farbod. "Alan et la Pomme – Salvatore Adamo" (Video upload). YouTube. Google Inc. 20 November 2012. 6 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 December 2013.
  97. ↑ "Hall of Honor Inductee – Alan Turing – NSA/CSS". National Security Agency. 22 October 2014. 25 July 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  98. ↑ "2014 Press Release – Five Cryptologists Added to NSA/CSS Cryptologic Hall of Honor". National Security Agency. 22 October 2014. 14 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  99. ↑ "King's College Cambridge". kings.cam.ac.uk. 5 May 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 May 2014.
  100. ↑ "Turing prints (2000)". Synth.co.uk. 24 September 2000. 2 November 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 October 2013.
  101. ↑ "The Earl of Wessex unveils statue of Alan Turing". University of Surrey. 25 December 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 December 2013.
  102. ↑ "A celebration of the code breaker – Alan Turing". University of Surrey. 25 December 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 December 2013.
  103. ↑ "The Imitation Game: 10 surprising facts about Bletchley Park genius Alan Turing". V3.co.uk. 16 April 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 April 2015.
  104. ↑ "Turing Scholars Program at the University of Texas at Austin". 2 May 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 May 2015.
  105. ↑ "Polya Hall, Stanford University" (PDF). 24 March 2012 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 14 June 2011.
  106. ↑ "Laboratoire d'Informatique Fondamentale de Lille". 22 July 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 December 2010.
  107. ↑ Cooksey, Katie. "Alan Turing: Manchester celebrates pardoned genius". BBC News. 24 December 2013. 11 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 December 2013.
  108. ↑ Prescott-Observatorium wechselt Besitzer (engl.)
  109. ↑ Thousands call for Turing apology. BBC News. 31 August 2009. 31 August 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 avqust 2015.
  110. ↑ Petition seeks apology for Enigma code-breaker Turing. CNN. 1 September 2009. 5 October 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 avqust 2015. (#invalid_param_val)
  111. ↑ 1 2 Davies, Caroline. "PM's apology to codebreaker Alan Turing: we were inhumane". The Guardian. UK. 11 September 2009. 29 July 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 August 2015.
  112. ↑ Petisiya yalnız Birləşmiş Krallıq vətəndaşlarına açıq idi.
  113. ↑ "PM apology after Turing petition". BBC News. 11 September 2009. 31 May 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 July 2015.
  114. ↑ 1 2 Treatment of Alan Turing was "appalling" — PM // The official site of the Prime Minister’s Office, 10 сентября 2009
    Перевод заявления Премьер-министра Великобритании Гордона Брауна. // 12 сентября 2009
  115. ↑ "Petition to pardon computer pioneer Alan Turing started". BBC News. 6 December 2011. 20 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2015.
  116. ↑ 1 2 "Grant a pardon to Alan Turing". 6 December 2011. 10 January 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2015.
  117. ↑ "Petition · Grant a pardon to Alan Turing · Change.org". Change.org. 2014-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  118. ↑ 1 2 Wright, Oliver. "Alan Turing gets his royal pardon for 'gross indecency' – 61 years after he poisoned himself". The Independent. London. 23 December 2013. 24 December 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2015.
  119. ↑ Wainwright, Martin. "Government rejects a pardon for computer genius Alan Turing". The Guardian. 7 February 2012. 5 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2015.
  120. ↑ "hansard". publications.parliament.uk. 2 February 2012. 9 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2015.
  121. ↑ "Bill". Services.parliament.uk. 26 July 2012. 2 November 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  122. ↑ Pearse, Damian, "Alan Turing should be pardoned, argue Stephen Hawking and top scientists" Arxivləşdirilib 2013-03-08 at the Wayback Machine, The Guardian, 13 December 2012. Yoxlanılıb: 8 avqust 2015
  123. ↑ Watt, Nicholas. "Enigma codebreaker Alan Turing to be given posthumous pardon". The Guardian. London. 19 July 2013. 23 July 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2015.
  124. ↑ Worth, Dan. "Alan Turing pardon sails through House of Lords". V3. 30 October 2013. 24 December 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  125. ↑ 1 2 "Alan Turing (Statutory Pardon) Bill". 2013-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  126. ↑ Roberts, Scott. "Lib Dem MP John Leech disappointed at delay to Alan Turing pardon bill". Pink News. 2 December 2013. 25 December 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2015.
  127. ↑ "(Archived copy of) Royal Pardon for Alan Turing" (PDF). 2013-12-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-08-08.
  128. ↑ "Royal pardon for codebreaker Alan Turing". BBC News. 24 December 2013. 17 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  129. ↑ "With Queen's Decree, Alan Turing Is Now Officially Pardoned". Advocate.com. 2014-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  130. ↑ Pardoned: Alan Turing, Computing patriarch. Time Magazine, vol. 183, no. 1, 13 January 2014, p. 14. Yoxlanılıb: 8 avqust 2015
  131. ↑ Davies, Caroline. "Codebreaker Turing is given posthumous royal pardon". The Guardian. London: Guardian News and Media. 24 December 2013. 1, 6.
  132. ↑ Tatchell, Peter G. "Alan Turing: Was He Murdered By the Security Services?". http://www.huffingtonpost.co.uk/. 24 December 2013. 29 December 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  133. ↑ Ward, Alex. "Daily Mail, 29 December 2013". London: Dailymail.co.uk. 29 December 2013. 7 June 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  134. ↑ "Google Doodle honors Alan Turing". Content.usatoday.com. 22 June 2012. 23 June 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  135. ↑ "Special Monopoly edition celebrates Alan Turing's life". BBC News Technology. 10 September 2012. 12 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  136. ↑ "Bletchley Park Launches Special Edition Alan Turing Monopoly Board". 2012-09-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  137. ↑ "DLSU to host int'l summit on philosophy". ABS-CBN.com. 24 March 2012. 22 January 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  138. ↑ Layug-Rosero, Regina. "The Thinking Machine: A philosophical analysis of the Singularity". GMA News Online. 21 April 2012. 19 December 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  139. ↑ Shankar, M. Gopi. "Making themselves heard". The Hindu. Chennai, India. 5 July 2012. 2 November 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  140. ↑ "The Northerner: Alan Turing, computer pioneer, has centenary marked by a year of celebrations". M.guardian.co.uk. 23 February 2011. 14 March 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  141. ↑ Cellan-Jones, Rory; Rooney (curator), David. "Enigma? First look at Alan Turing exhibition (report with video preview)". BBC News Online. 18 June 2012. 25 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  142. ↑ Cutlack, Gary. "Codebreaker Alan Turing gets stamp of approval". Gizmodo. 2 January 2012. 8 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  143. ↑ Anon. "Centenary award tribute to "enigma" codebreaker Alan Turing". Manchester Evening News. Manchester: MEN media. 22 June 2012. 25 June 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  144. ↑ "Computer Science and Philosophy". University of Oxford. 30 March 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 June 2013. A new undergraduate degree course, with its first students having started in 2012, the centenary of Alan Turing's birth.
  145. ↑ "BSHM Meetings (1992–2007)". dcs.warwick.ac.uk. 2011-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  146. ↑ "Alan Turing: A multitude of lives in fiction". BBC. 23 June 2012. 11 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 August 2015.
  147. ↑ Holt, Jim, "Obsessive-Genius Disorder", New York Times, 3 September 2006, 26 January 2021 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 8 August 2015.
  148. ↑ "Matmos release For Alan Turing". Vague Terrain. 2015-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  149. ↑ Sheppard, Justin. "Track Review: Matmos — Enigma Machine For Alan Turing". Prefix Mag. 7 September 2006. 7 February 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  150. ↑ "Codebreaker". IMDB. 2022-09-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  151. ↑ "The Life and Death(s) of Alan Turing – a new opera – American Lyric Theater". altnyc.org. 2015-01-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-08-08.
  152. ↑ "Alan Turing, Man and Myth – Studio 360". studio360. 2015-01-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-08-08.
  153. ↑ Rodríguez Ramos, Javier. "Hidrogenesse, 'Un dígito binario dudoso'". El País — Cultura (Spanish). Grupo PRISA. 29 May 2012. 31 May 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  154. ↑ Portwood, Jerry. "Pet Shop Boys Working on Alan Turing Project". Out magazine. Here Media. 13 September 2012. 31 December 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015. (#apostrophe_markup)
  155. ↑ "BBC Radio 3 – BBC Proms, 2014 Season, Prom 8: Pet Shop Boys". BBC. 2014-09-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  156. ↑ "Hertfordshire Chorus – James McCarthy: Codebreaker, a life in music". Classical-Music.com. BBC Music Magazine. 2014-11-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  157. ↑ Codebreaker — YouTube platformasında
  158. ↑ Brooks, Brian. "'The Imitation Game' Will Stuff Theaters This Holiday Weekend – Specialty Box Office Preview". Deadline. 2014-11-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-08-08.
  159. ↑ Charles, McGrath. "The Riddle Who Unlocked the Enigma – 'The Imitation Game' Dramatizes the Story of Alan Turing". New York Times. 30 October 2014. 2 November 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  160. ↑ Walters, Ben. "The Imitation Game: the queerest thing to hit multiplexes for years?". theguardian.com. 9 October 2014. 6 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.
  161. ↑ Bradshaw, Peter. "The Imitation Game review – Cumberbatch cracks biopic code". theguardian.com. 13 November 2014. 18 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 avqust 2015.

Əlavə istinad və qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Alan Türinq ilə əlaqəli mediafayllar var.
Vikisitatda Alan Türinq ilə əlaqədar sitatlar var.