Cəngəlliklər kitabı

Cəngəlliklər kitabı
The Jungle Book
Janr	macəra
Müəllif	Redyard Kiplinq
Orijinal dili	ingilis
Nəşr ili	1894
Nəşriyyat	Macmillan Publishers
Elektron versiya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

"Cəngəlliklərin kitabı" (1894) – Redyard Kiplinqin hekayələr toplusu. Davamı olaraq "Cəngəlliklərin ikinci kitabı" əsəridir. Hər iki kitab özündə ibrətamiz tərzdə olan bir neçə kitabı birləşdirir. Baş qəhrəmanları antropomorf xüsusiyyətlər verilmiş heyvanlardır. Baş qəhrəman cəngəllikdə canavarların arasında böyüyən isə Mauqli adlı oğlan uşağıdır. Digər obrazlara pələng Şir Xan və ayı Balu daxildir. Kitab əsasında dəfələrlə film çəkilmişdir.

Məzmunu

Hekayələr ilk dəfə 1893–1894-cü illərdə çap olunmuşdur. Bir sıra illüstrasiyaların müəllifi Redyard Kiplinqin atası Con Kiplinq olmuşdur. Redyard Kiplinq Hindistanda doğulmuş və uşaqlığının ilk 6 ilini orada keçirmişdir. Təxminən 10 il İngiltərədə olduqdan sonra Hindistana geri qayıtmış və orada 6 il yarım çalışmışdır. Bu hekayələr Kiplinq tərəfindən onun ABŞ-nin Vermont ştatındakı Dummerston şəhərində tikdirdiyi Naulakha adlı evində qələmə alınmışdır.^[1] Bir sıra mənbələr Kiplinqin bu hekayələr toplusunu 1899-cu ildə pnevmoniyadan dünyasını dəyişən 6 yaşlı qızı Jozefina üçün yazdığını göstərir. Yazıçının qızı üçün öz imzası olan kitabının ilk nəşri 2010-cu ildə Kembricşirdə yerləşən Böyük Britaniyanın Milli Fondunda aşkar olunmuşdur.^[2]

Təsviri

Kitabdakı hekayələrdə (davamı olan 1895-ci ildə çap olunmuş "Cəngəlliklərin ikinci kitabı"nda da Mauqli haqda 5 hekayə vardır) heyvanlara antropomorf xüsusiyyətlə verilmiş və özündə ibrətamiz nəsihətləri birləşdirir. Kiplinq kitablarında Hindistan cəngəllikləri haqda eşitdiyi və arzuladıqlarını təsvir etmişdir. Digər oxucular isə Kiplinqin bu əsərini həmin dövrün siyasi durumunun və cəmiyyətinin alleqoriyası hesab edirdilər.

Kitabın hər başlığı ayrıca bir hekayədir. Hər bir hekayədə rast gəlinən şeir epiqraf qismində çıxış edir.

Mündəricat

Hekayə	Təsviri
Mauqlinin qardaşları	Uşaq Hindistan cəngəlliklərində ayı Balu və qara pantera Bagiranın köməkliyi canavarlar tərəfindən böyüdülmüş və pələng Şir Xana qarşı mübarizə aparmışdır. Bu hekayə "Cəngəllikdə gecə mahnısı" adı altında kiçik kitab kimi də çap olunmuşdur.
Kaa-nın ovu	Bu hekayə Mauqlinin Şir xanla döyüşməsindən əvvəl baş verir. Mauqli Bandar-loqlar tərəfindən oğurlanandan sonra Balu və Bagira onu Çil adlı çalağan quşu və Kaa adlı pitonun köməyi ilə xilas edirlər.
Pələng! Pələng!	Mauqli insanların yaşadığı kəndə gəlir. Messua adlı qadın və onun əri Mauqlini övladlığa götürürlər. Messua ailəsi Mauqlinin onların itmiş oğlu Natu olmasına inanırlar, lakin Mauqlinin insanları həyatına öyrəşməkdə çətinliyi vardır. Bununla yanaşı, pələng Şir Xan onu öldümək istəyir. Hekayənin başlığı şair Vilyam Bleykin "Pələng" adlı poemasından götürülmüşdür.
Ağ suiti	Kotik adlı nadir ağ rəngli şimal dəniz pişiyi öz dəstəsi üçün insanların onları ovlaya bilməyəcəkləri sığınacaq axtarır. Hekayədə bir çox coğrafi adlar, məsələn, Pribılova adası kimi rus dilindədir. Ada 1867-ci ildə Alyaskanın tərkibində ABŞ tərəfindən Rusiyadan alınmışdır.
Rikki-Tikki-Tavi	Rikki-Tikki-Tavi adlı manqust insan ailələrini kobraların hücumundan qoruyur. Bu hekayə balaca kitab kimi də çap olunmuşdur.
Balaca Tumai	10 yaşlı oğlan uşağı Tumai işləyən fillərə köməklik edir. Ona fillərin rəqsini görməyənə qədər tam ixtisaslaşmış fil baxıcı olmayacağı deyilirdi. Bu hekayə də balaca kitab kimi çap olunmuşdur.
Kraliça əlahəzrətlərinin xidmətçiləri	Hərbi parad öncəsi britaniyalı əsgər heyvan düşərgələri arasındakı gizli danışığı eşidir.

Personajlar

• Mauqli — canavarlar tərəfindən böyüdülmüş oğlan uşağı
• Bagira — pantera (qara leopard), Mauqlinin dostu
• Balu — ayı, canavar balalarının tərbiyəçisi, Mauqlinin dostu. Kiplinq onu "the sleepy brown bear" — "yuxulu qəhvəyi ayı" adlandırmışdır. "Brown bear" — Hindistanda rast gəlinməyən boz ayının ingiliscə adıdır. Balunun qida rasionuna (qoz, bal və bitki kökləri) nəzər yetirəndə, elə zənn etmək olar ki, bu Himalay ayısıdır, lakin bu ayı növü Mərkəzi Hindistanda (Mauqli haqda hadisələr burada cərəyan edir) yaşamır. Balu obrazına əsas namizəd kimi ingiliscə "sloth bear" adlanan — "ərincək ayı" Kiplinq istifadə etdiyi epitetə uyğun gəlir.
• Kaa- piton ilanı, Mauqlinin dostu
• Şirxan — pələng, Mauqlinin əsas düşməni
• Tabaki — çaqqal, Şirxanın yaltağı, Mauqlinin düşməni.
• Akela — canavar sürüsünü başçısı, Mauqlinin dostu
• Rakşa — dişi canavar, Mauqlinin ögey anası
• Ata canavar — Mauqlinin ögey atası
• Boz qardaş — Rakşanın Mauqlinən birlikdə böyüdüyü oğlu
• Messua — Mauqlinin insanların arasına qayıtdığı vaxt ögey anası
• Buldeo — kənd ovçusu, Mauqlinin düşməni
• Bandar-loq — Mauqlini oğurlayan meymun sürüsü. Bir sıra tərcümələrdə bu söz cəm halında da yazılır.
• Hathi (Hati) — fil
• Çil (ilk nəşrlərdə Rann kimi səslənir. Hindi dilindən tərcümədə "döyüş" mənasını verir.) — çalağan quşu. Bir sıra tərcümələrdə — qırğı quşu. Kiplinq öz əsərində qırğıkimilərə aid olan bütün quşları və çalağanı ingiliscə "kite" adlandırmışdır, amma burda əsas çalağan quşudur. Çünki Kiplinq leşi Çilin əsas qidası sayır. Bu da çalağanlara xas xüsusiyyətdir.
• Kürən itlər — qırmızı canavarlar dəstəsi, Mauqlinin düşmənləri
• Manq — yarasa
• İkki (ilk variantda Sahi) — kirpi
• Mao- tovuzquşu
• Rama- öküzlər dəstəsinin başçısı, insanların yanına qayıdan Mauqlini xilas etmişdir.
• Ağ dəniz pişiyi — öz dəstəsinin üzvləri üçün təhlükəsiz adalar axtaran dəniz pişiyi. Həqiqətən də dəniz pişikləri arasında albinoslara rast gəlinir. Onların heç biri yetkin yaşa qədər yaşamır.
• Dəniz sehrbazı — morj
• Rikki-Tikki-Tavi — manqust
• Naq — hind kobra]]sı
• Balaca Tumai — hindus oğlan uşağı, fil baxıcısının oğli
• Kala Naq — əhilləşdirilmiş fil. Kala Naq tərcümədə "Qara ilan" mənasını verir.
• ikiquyruq — döyüş fili
• Billi — dövlət toplarının daşınması üçün istifadə olunan qatır.

Qavrayış

"Cəngəlliklər kitabı"ndan Skaut hərəkatının daha cavan dəstəsi olan Skaut canavar balaları üçün motivasiya kitabı kimi istifadə olunur. Skaut hərəkatının yaradıcısı Robert Baden-Pauell Kiplinqdən onun Kim (1901) əsərindəki Yaddaş oyununun köməyi ilə şəhərlərdə gənc işçi sinfininin döyüş ruhunu və fiziki hazırlığını inkişaf etdirməyin icazəsini istəmişdir. Yazıçı da Baden-Pauellin sorğusuna razılıq vermişdir. Bundan sonra "Cəngəlliklər kitabı" dünya miqyasında tanınmağa başlamışdır. "Cəngəlliklər kitabı"ndakı canavar sürüsünü başçısı Akela hərəkatda əsas fiqura çevrilmiş, Skaut canavar balaları üzvlərinə başçılıq edənlərə bu ad verilmişdir.^[3]

Digər KİV-də adaptasiya

Robert Haynlayn özünün "Qərib yad ölkədə" (1961) elmi fantastik novellasının ideyasını bu əsərdən götürmüşdür. Belə ki, o və xanımı Virciniya 1948-ci ilin axşamında breynstorm edərkən, xanımı Kiplinqin "Cəngəlliklər kitabı"nın yeni versiyasını təklif edir, lakin canavarların əvəzinə Marslılar tərəfindən böyüdülən oğlan uşağı haqda ideyanı Haynlayn inkişaf etdirərək bu hekayə üzərində 10 il müddətində çalışmışdır.^[4] 1962-ci ildə ən yaxşı novella kimi Hüqo mükafatını qazanmışdır.^[5]

Nil Qeymanın 2008-ci ildə yazdığı "Qəbiristanlıq hadisəsi" əsəri də Kiplinqin "Cəngəlliklər kitabı"ndan ilhamlanmışdır. Bu əsərdə oğlan uşağı ölülər tərəfindən tapılaraq qəbiristanlıqda böyüdülür. Bu əsərdə çoxlu sayda Kiplinqin əsərinə göndərmələr vardır.^[6]

Ekranlaşdırılması

1967-ci ildə rejissoru Volfqanq Reyterman, prodüseri isə Volt Disney olan "Cəngəllik kitabı" cizgi filmi ekranlara çıxmışdır. Volt Disney cizgi filminin istehsalı ərəfəsindəykən 1966-cı ildə vəfat etmişdir.

1994-cü ildə rejissor Stiven Sommers tərəfindən 1967-ci ildə çəkilən Cəngəllik kitabı cizgi filminin remeyki olan eyniadlı film çəkilmişdir.

2003-cü ildə rejissor Stiv Trenbört tərəfindən Cəngəllik kitabı cizgi filmi çəkilmişdir.

2016-cı ildə rejissor Con Favro Castin Marksın ssenarisi əsasında eyni adlı film çəkmişdir.

Xarici keçidlər

İstinadlar

1. Rao, K. Bhaskara. Rudyard Kipling's India. Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press. 1967.
2. "Kipling first edition with author's poignant note found". BBC New. 8 April 2010. 22 December 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 February 2013.
3. "History of Cub Scouting". Boy Scouts of America. 2 November 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 October 2016. A strong influence from Kipling's Jungle Book remains today. The terms "Law of the Pack," "Akela," "Wolf Cub," "grand howl," "den," and "pack" all come from the Jungle Book.
4. "Biography: Robert A. Heinlein". Heinlein Society. 2017-03-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-28.
5. "1962 Award Winners & Nominees". Worlds Without End. March 26, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 27, 2009.
6. "Journal: The Graveyard Book". Neil Gaiman's Journal. 13 February 2008. 2021-09-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-28.