Patris Lumumba

Patris Lumumba
Élias Okit'Asombo
Konqo Demokratik Respublikasının ilk Baş Naziri
24 iyun 1960 – 14 sentyabr 1960
ƏvvəlkiMövqe quruldu
SonrakıJozef Ileo
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 2 iyul 1925(1925-07-02)[1][2][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 17 yanvar 1961(1961-01-17)[1][2][…] (35 yaşında)
Vəfat yeri
  • Lubumbaşi[d], Konqo Respublikası[d]
Fəaliyyəti siyasətçi, inqilabçı
Həyat yoldaşı Paulin Opanqo
Dini Roma-Katolik kilsəsi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Patris Emeri Lumumba (doğum adı Élias Okit'Asombo[3][4][5]; 2 iyul 1925[1][2][…], Katakokombe[d], Konqo-Kasai[d], Belçika Konqosu – 17 yanvar 1961[1][2][…], Lubumbaşi[d], Konqo Respublikası[d]) — Konqo siyasətçisi. Lumumba 1960-cı ildə Afrika Konqo Demokratik Respublikasının ilk baş naziri olmuşdur.

Bakı Dövlət Universitetinin yerləşdiyi Zahid Xəlilov küçəsi sovet dövründə onun adını daşıyırdı.[6]

Erkən həyat və karyera

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Belçika Konqosunun Kasavi bölgəsində Élias Okit'Asombo adı altında anadan olub. Bir missioner məktəbində oxumuş və Leopoldville (Kinşasa) və Stanleyville (Kisanqani) bölgələrində keşiş və jurnalist olaraq çalışmışdı. 1955-ci ildə Lumumba həmkarlar ittifaqının prezidenti seçildi və Belçika Liberal Partiyasına qoşuldu. 1957-ci ildə mənimsəmə ittihamına görə həbs olundu və bir il həbsdə qaldı. Sərbəst buraxıldıqdan sonra 1958-ci ildə Konqo milli hərəkatını qurdu. 1959-cu ildə Belçika Konqo milli hərəkatında Lumumbanın tutulmasına baxmayaraq beş ildə Konqonun müstəqilliyini təmin etmək planını elan etdi və dekabr ayında yerli seçkilər böyük səs çoxluğunu qazandı. 1960-cı ildə Belçikada keçirilən konfrans, May ayında planlaşdırılan seçkilərdən əvvəl 1960-cı ilin iyununda Konqoya müstəqillik verməyə qərar verdi. Lumumba və Konqo milli hərəkatı 23 iyun 1960-cı ildə ilk hökuməti təşkil etdi. Lumumba baş nazir, Yozef Kasavubu isə prezident oldu.

Lumumbanın hökumət dövrü 1960-cı ilin iyununda Belçikanın dəstəyini alan Moise Tşombenin rəhbərliyi altında Katanqa bölgəsinin müstəqillik elan edilməsindən qaynaqlanan siyasi qarşıdurmalarla təyin olundu. Birləşmiş Millətlər qoşunlarının gəlməsinə baxmayaraq qarışıqlıq davam etdi və Lumumba Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqından dəstək istədi. Sentyabr ayında Lumumba qanuni şübhəli bilinən prezident Kasavubu tərəfindən vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. 14 sentyabrda polkovnik Jozef Mobutunun (daha sonra Mobutu Sese Seko adlandı) başçılıq etdiyi və Kasavubu tərəfindən dəstəklənən bir hərbi xunta ələ keçirildi. Lumumba 1 dekabr 1960-cı ildə Mobutu qoşunları tərəfindən həbs edildi. Tutulduğu Port-Fransqidən Leopoldvill şəhərinə qədər əli qandallı aparıldı. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının baş katibi General Dag Hammarskjold Kasavubu'nun Lumumba'yı qanunla davranmağa dəvət etdi. Patris Lumumba xunta tərəfindən tutuldu, lakin BMT tərəfindən mühafizə altına alındı. Lakin Lumumba evdən gizlin çıxdı, Stana çatmaq və inqilabi hərəkatı yenidən alovlandırmaq istədi. Stana çatmaqda son addım olan buxar mühərrikli bərəyə minərkən Mobutunun əsgərləri tərəfindən ələ keçirildi. Saxlanılan lakin tutulmayan Lumumba hərbi maşınlarla paytaxtı gəzərkən yol kənarındakı BMT agentliyinə sığındı, ancaq BMT yalnız evinin sərhədində olanda onu qorumaq üçün məsuliyyət daşıdığını bildirdi. BMT sığınacaqdan imtina etdikdən sonra, vəzifəsindən kənarlaşdırılan baş nazir Patris Lumumba əsgərlər tərəfindən tutuldu və işgəncələr altında paytaxta gətirildi. Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Hammarskjoldu və qərb hökumətlərini Lumumbanın tutulmasına görə məsuliyyət daşıyanlar olaraq qınadı və dərhal azad edilməsini istədi.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurası Lumumbanın dərhal azad edilməsini və Konqo hökumətinin başçısı vəzifəsinə dərhal bərpa edilməsini, Mobutu qüvvələrinin tərksilah edilməsini və Belçikanın zaman itirmədən Konqonu tərk etməsini tələb edərək, dekabrın 7-də Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının tələblərini müzakirə etmək üçün bir yığıncaq çağırdı. Sovet nümayəndəsi Valerian Zorin Amerika Birləşmiş Ştatlarının tələblərini rədd etdi və danışıqları tərk edərək təhlükəsizlik şurasının sədri vəzifəsindən getdi.

BMT-nin Lumumbanın tutulduğu şəxslər tərəfindən işgəncə verildiyi barədə bir hesabatından sonra (9 dekabr) bəzi tərəfdarları Lumumbanın 48 saat ərzində sərbəst buraxılmayacağı təqdirdə ölkədəki bütün Belçikalıları həbs edəcək və "bəzilərinin başlarını kəsməyə başlayacaqlar" təhdidini etdilər.

BMT əleyhinə səslər Yuqoslaviya, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Şri-Lanka, İndoneziya, Mərakeş və Qvineya Konqo BMT missiyasından qoşunları çıxaracaqlarını elan edərək daha da gücləndirildi.

Buna baxmayaraq, Sovet İttifaqı Lumumbanın 14 dekabr tarixli qətnaməsi 8-ə qarşı 2 səslə rədd edildi. Elə həmin gün Sovet İttifaqı Konqo məsələsinin öhdəsindən gəlmək üçün daha çox hərbi güc verən General Hammarskjoldun qərarını veto etdi.

Patris Lumumba həbs olunduğu həbsxanadan alınaraq müstəqilliyini elan edən və Lumumbanın siyasi düşməni Tşombenin tabeliyində olan Katanqa ərazisinə dostları Mauris Mpolo ve Jozef Okito ilə birlikdə köçürüldü.[7] Bura köçürülən Lumumba və dostları eyni gündə güllələndi.

Tələsik edam hökmü ictimaiyyətə elan olunmadı və şərtlərin yerinə yetiriləcəyi gözlənildi. Lumumba və onun dostlarının edamı iki ay sonra ictimaiyyətə elan edildi. İki BMT qarşısında nümayiş edən Lumumbanın həyat yoldaşı Paulin Opanqo daim BMT rəsmiləri tərəfindən rədd edilirdi.

2002-ci ilin fevralında Belçika hökuməti "Lumumbanın öldürülməsinə səbəb olan hadisələr üçün danılmaz məsuliyyəti" etiraf edən bəyanat yaydı.[8]

2002-ci ilin iyul ayında ABŞ hökuməti, Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin Lumumbanın əleyhdarlarına pul və siyasi dəstək vermək və Mobutuya silah və hərbi təlim verməklə Lumumbanın öldürülməsində iştirak etdiyini açıqlayan sənədlər yaydı.[9]

İrsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bakı Dövlət Universitetinin yerləşdiyi Zahid Xəlilov küçəsi sovet dövründə onun adını daşıyırdı.[6]

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 3 4 Patrice Lumumba // filmportal.de. 2005.
  3. ↑ Fabian, Johannes. Remembering the Present: Painting and Popular History in Zaire. Berkeley: University of California Press. 1996. səh. 73.
  4. ↑ Willame, Jean-Claude. Patrice Lumumba: La crise congolaise revisitée. Paris: Karthala. 1990. 22, 23, 25.
  5. ↑ Kanyarwunga, Jean I N. République démocratique du Congo : Les générations condamnées : Déliquescence d'une société précapitaliste. Paris: Publibook. 2006. 76, 502.
  6. ↑ 1 2 "Mənim küçəm - Azərbaycan Respublikası Bakı şəhəri Yasamal Rayon İcra Hakimiyyəti". 2022-11-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-11-03.
  7. ↑ Gondola, Ch. Didier. The History of Congo. Greenwood histories of the modern nations (illustrated, annotated ed.). Greenwood Publishing Group. 2002. səh. 126.
  8. ↑ "World Briefing" (İngilis). nytimes.com. 6 fevral 2002. 2018-02-18 tarixində arxivləşdirilib.
  9. ↑ Martin Kettle. "President 'ordered murder' of Congo leader" (İngilis). theguardian.com. 9 avqust 2000. 2019-01-04 tarixində arxivləşdirilib.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]