Yakov Zeldoviç

Yakov Zeldoviç
Doğum tarixi	23 fevral (8 mart) 1914[1]
Doğum yeri	Minsk, Minsk qəzası^[d], Minsk quberniyası^[d], Rusiya imperiyası[3]
Vəfat tarixi	2 dekabr 1987(1987-12-02) (73 yaşında)
Vəfat yeri	Moskva, RSFSR, SSRİ
Dəfn yeri	Novodeviçye qəbiristanlığı
Elm sahələri	fiziki kimya, fizika
Elmi dərəcəsi	fizika-riyaziyyat elmləri doktoru
Elmi adları	professor, SSRİ EA-nın həqiqi üzvləri^[d]
İş yerləri	Moskva Dövlət Universiteti
Təhsili	Sankt-Peterburq Universitetinin Fizika və Riyaziyyat fakültəsi^[d], Sankt-Peterburq Politexnik Universiteti, Sankt-Peterburq Dövlət Universiteti[2]
Elmi rəhbəri	Lev Landau[2]
Tanınmış yetirmələri	Rəşid Sönəyev
Üzvlüyü	London Kral Cəmiyyəti (1979–), SSRİ Elmlər Akademiyası, Macarıstan Elmlər Akademiyası (1983–), ABŞ Milli Elmlər Akademiyası (1979–), Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyası (1979–), Leopoldin Alman Milli Elmlər Akademiyası (1972–)
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yakov Borisoviç Zeldoviç (rus. Я́ков Бори́сович Зельдо́вич; 23 fevral (8 mart) 1914^[1], Minsk^[3] – 2 dekabr 1987, Moskva) — Sovet və rus nəzəri fiziki və fiziki kimyaçısı, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, SSRİ Elmlər Akademiyasının akademiki. Lenin (1956) və üç Stalin mükafatı (1943, 1949, 1951, 1953) laureatı. Üç dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949, 1954, 1956).

Həyatı

Vəkil köməkçisi yəhudi Ber Noximoviç (Boris Naumoviç) Zeldoviç (1889-1943)^[4] və fransız dili tərcüməçi, yəhudi Anna Petrovna Kivelioviç (1890, Novogrudok - 1975) ailəsində anadan olub. Atam tərəfindən babası (Zeldoviç Noxim Berkoviç) və ana tərəfdən babası (Kivelioviç Peretz Movşeviç) ağac taciri idi.^[5]

Yakov Zeldoviç bitirmədiyi Leninqrad Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsində eksternat tələbə kimi oxuyub. O, sonra Leninqrad Politexnik İnstitutunun fizika-mexanika fakültəsinin mühazirələrində iştirak edib. 1934-cü ildə Leninqradda SSRİ Elmlər Akademiyasının Kimya Fizika İnstitutunun aspiranturasına qəbul olunub.

Yakov Zeldoviç fizika-riyaziyyat elmləri namizədi (1936), fizika-riyaziyyat elmləri doktoru (1939) elmi dərəcələrinə malik olub.

Əmək fəaliyyəti

1938-ci ildən SSRİ Elmlər Akademiyasının Kimya Fizika İnstitutunda laboratoriyaya rəhbərlik etməyə başlayıb. 1941-ci il avqustun sonunda institutla birlikdə Kazana təxliyə edilib. 1943-cü ildə Yakov Zeldoviç laboratoriya ilə birlikdə Moskvaya köçürülüb. 1946-1948-ci illərdə Kimya Fizika İnstitutunun nəzəri şöbəsinə rəhbərlik edib. Eyni zamanda, 1948-ci ilə qədər Milli Tədqiqat Nüvə Universiteti olan MEPI-nin professoru olub.^[6]

Elmi fəaliyyəti

Yakov Zeldoviç SSRİ-də atom bombasının (29 avqust 1949) və hidrogen bombasının (1953) yaradıcılarından biridir.

Yakov Borisoviçin əsas tədqiqat işləri yanma və partlayış fizikası, detonasiya, nüvə fizikası, astrofizika və kosmologiyaya həsr olunub.

O, yanma nəzəriyyəsinin inkişafına böyük töhfə verib. Onun bu sahədəki əsərlərinin demək olar ki, hamısı klassikaya çevrilib. Qızdırılan səthlə alovlanma nəzəriyyəsi; qazlarda laminar alovun istiliklə yayılması nəzəriyyəsi; alovun yayılma hədləri nəzəriyyəsi; qatılaşdırılmış maddələrin yanması nəzəriyyəsi və s. elm sahəsində yüksək qiymətə malikdir.

1939-cu ildə Zeldoviç və Yuli Xariton ilk dəfə uranın sulu məhlulunda parçalanma zəncirvari reaksiyasının kinetikasını hesabladılar.^[7]

Yakov Zeldoviç 1955-ci ildə “Üç yüzlük məktubu”nu imzalayanlar arasında idi.

1964-cü ildə Zeldoviç və Salpeter ilk (bir-birindən asılı olmayaraq) kvazarların kütləvi qara dəliklər ətrafında toplanma diskləri ilə təchiz edildiyini təklif etdilər (indi geniş şəkildə qəbul edilir).

Zeldoviçin kosmologiyaya dair işində əsas yeri Kainatın irimiqyaslı strukturunun formalaşması problemi tuturdu. Alim Kainatın genişlənməsinin ilkin mərhələlərini araşdırıb. O, həmkarları ilə birlikdə genişlənən Kainatın isti plazması ilə radiasiya arasında qarşılıqlı təsir nəzəriyyəsini qurub. Kosmoloji genişlənmə zamanı “isti” Kainatda təlaşların artması nəzəriyyəsini yaradıb. Qalaktikaların yaranması ilə bağlı bəzi məsələləri belə nəzərdən keçirib. Bu təlaşların qravitasiya qeyri-sabitliyinin nəticəsinin çox güman ki, qalaktikaların protoklasterləri olan yaranan yüksək sıxlıqlı birləşmələrin düz formada olduğu hesab edirdi.

Rəşid Sönəyevlə əməkdaşlıq edərək, relikt şüalanmanın elektronlara səpilməsi nəzəriyyəsini yaratdı və Sönəyev-Zeldoviç effekti kimi tanınan fiziki hadisəni proqnozlaşdırıb.^{[8][9][10][11]}

Zeldoviç tərəfindən proqnozlaşdırılan bir sıra təsirlər eksperimental təsdiqini aldı. XX əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində Kainatda qalaktikaların çoxluqları ilə əhatə olunmuş nəhəng boş bölgələr aşkar edildi və isti qalaktikalararası qazla qalaktikaların qruplarına doğru istiqamətlərdə kosmik mikrodalğalı fon radiasiyasının parlaqlıq temperaturunda azalma (Sunyayev-Zeldoviç effekti) aşkar edildi.

SSRİ-nin Kəşflərin Dövlət Reyestrinə daxil edilmiş bir sıra elmi kəşflərin həmmüəllifi olub. Kəşflər aşağıdakılardır:

• 3 aprel 1959-cu il tarixli 171 saylı prioritetlə "Yavaş neytronların qapalılığı fenomeni".^[12]
• 22 oktyabr 1959-cu il prioritet ilə № 119 altında "Fövqəl ağır heliumun əmələ gəlməsi və çürüməsi fenomeni - helium-8".^[12]
• 8 iyun 1955-ci il tarixli 135 saylı prioritetlə "Elementar hissəciklərin zəif qarşılıqlı təsirlərində vektor cərəyanının saxlanması qanunu".
• 5 sentyabr 1945-ci il prioritetlə 321 saylı “Nadirlənmə şok dalğalarının əmələ gəlməsi fenomeni”.^[13]

1963-cü ildə o, riyaziyyat üzrə dərslik - "Başlayanlar üçün ali riyaziyyat və onun fizikaya tətbiqi" kitabını yazıb. Dərslik riyaziyyatçıların sərt tənqidinə məruz qaldı.^[14] Buna baxmayaraq, o, əlavə və düzəlişlərlə çoxlu təkrar nəşrlərdən keçd. Onun ən məşhur dərsliyi : “Yeni başlayan fiziklər və texniklər üçün ali riyaziyyat” (İ.M.Yaqlomla birlikdə) kitabıdır.

İ.Novikov ilə birlikdə o, "Cazibə nəzəriyyəsi və ulduzların təkamülü" və "Kainatın quruluşu və təkamülü" klassik monoqrafiyalarını yazıb.

Yakov Zeldoviçin bütövlükdə elmi irsinə 490 elmi məqalə, 30-dan çox monoqrafiya və dərslik daxildir ki, onların da bir çoxu bir neçə nəşr və tərcümədə işıq üzü görüb.

Yakov Zeldoviç 1987-ci il dekabrın 2-də Moskvada vəfat edib. Novodeviçye qəbiristanlığının 10-cu bölməsində dəfn edilib.^[15]

Xatirəsi

Moskvada Leninski prospektindən Rusiya Elmlər Akademiyasının Kimya Fizika İnstitutuna aparan küçəyə Zeldoviçin adı verilib.

Zeldoviçin vətənində Minsk şəhərində, onun Surqanova küçəsində, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı üçüncü medalını almadan əvvəl iki dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı kimi bürünc büstü qoyulub.

Onun şərəfinə aşağıdakı medallar təsis edilib:

• Zeldoviç Qızıl Medalı 1990-cı ildən Beynəlxalq Yanma İnstitutu tərəfindən yanma və ya detonasiya nəzəriyyəsində görkəmli nailiyyətlərə görə verilir:^[16]
• Zeldoviç medalı (Kosmik Tədqiqatlar Komitəsi və RAS) - 1990-cı ildən verilir:^[17]
• 2014-cü ildə Rusiya Elmlər Akademiyası tərəfindən təsis edilən Y.B.Zeldoviç Qızıl Medalı, ilk mükafatlandırma mərasimi 2015-ci ildə baş tutub.^[18]

9 may 2001-ci ildə Y.B.Zeldoviçin şərəfinə 1973-cü il avqustun 29-da T.M.Smirnova tərəfindən Krım Astrofizika Rəsədxanasında kəşf edilmiş asteroidə "11438 Zeldoviç" adı verilib.^[19][20]

2014-cü ildə onun yüz illiyi şərəfinə “Kosmologiya və relativistik astrofizika (Zeldoviç – 100)” Beynəlxalq Konfransı keçirilib.^[21][22]

2020-ci ildə Nüvə Universiteti ərazisində heykəltaraş Aleksandr Mironov tərəfindən Sovet Nüvə Layihəsinin Yaradıcılarına Abidənin açılışı oldu. Kompleksə Yakov Borisoviç Zeldoviçin heykəli də daxildir.

İstinadlar

1. http://www.mi.ras.ru/index.php?c=inmemoriapage&id=23369&l=1.
2. Mathematics Genealogy Project (ing.). 1997.
3. Зельдович Яков Борисович // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
4. Весь Петроград (1916) Arxivləşdirilib 2018-06-25 at the Wayback Machine: Бер Нахимович Зельдович, помощник присяжного поверенного и присяжный стряпчий. По переезде в Петроград семья жила на улице Николаевской, 49.
5. Альтшулер Б., Фортов В. Экстремальные состояния Льва Альтшулера. ЛитРес. 2015. ISBN 9785457425095.
6. Яков Борисович Зельдович (воспоминания, письма, документы), 2008
7. L.I. Ponomarev, I. V. Kurchatov. The Quantum Dice. CRC Press. 1993. 195.
8. Sunyaev R. A., Zel'dovich Y. B. The interaction of matter and radiation in a hot-model universe. . 4 (journal) (ingilis). № 3. 1969. 301—316.
9. Sunyaev R. A., Zel'dovich Y. B. Small-scale fluctuations of relic radiation. . 7 (journal) (ingilis). № 1. 1970. 3—19.
10. Sunyaev R. A., Zel'dovich Y. B. The observations of relic radiation as a test of the nature of X-ray radiation from the clusters of galaxies // Comm. Astrophys. Space Phys . 4 (journal) (ingilis). 1972. 173. 2017-10-18 tarixində arxivləşdirilib.
11. Sunyaev R. A., Zel'dovich Y. B. Microwave background radiation as a probe of the contemporary structure and history of the universe. . 18 (journal) (ingilis). 1980. 537—560.
12. Б. С. Ишханов, Э. И. Кэбин. Открытия в области ядерной физики и физики высоких энергий, внесённые в Государственный реестр открытий СССР с начала их регистрации в 1957 по 1990 г. // Физика ядра и частиц, XX век. М.: Издательство Московского университета. 2000.
13. В Государственном комитете СССР по делам изобретений и открытий // ru:Вестник Академии наук СССР. № 8. 1987. 139. 2015-09-24 tarixində arxivləşdirilib.
14. Понтрягин Л. С. Жизнеописание Л. С. Понтрягина, математика, составленное им самим. Рождения 1908 г., Москва. М.: Прима В. 1998.
15. Московские могилы. Зельдович Я.Б
16. "Combustion Institute — Award Recipients". Archived from the original on 2014-09-24. İstifadə tarixi: 2023-04-13.
17. "Zeldovich Medals | cospar". 2014-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-20.
18. "Постановление Президиума РАН". 2014-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-20.
19. Циркуляры малых планет за 9 мая 2001 года Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine — в документе надо выполнить поиск Циркуляра № 42672 (M.P.C. 42672)
20. "Астероид 11438 Зельдович". 2015-04-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-10.
21. "Зельдович — 100". 2015-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-21.
22. "Zeldovich-100 / International Conference / Moscow, Russia". 2015-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-21.

Ədəbiyyat

• Яков Борисович Зельдович (воспоминания, письма, документы) (Изд. 2-е, доп. 400 nüs.). М.: ФИЗМАТЛИТ. Под. ред. С. С. Герштейна и Р. А. Сюняева. 2008. ISBN 978-5-9221-1009-9.
• Грэхэм Л. Школа Зельдовича — Новикова // Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе
• Автобиографическое послесловие // Зельдович Я. Б. Частицы, ядра, Вселенная. М.: Наука, 1985, стр. 435—446
• Богуненко Н. Н., Пелипенко А. Д., Соснин Г. А. Зельдович Яков Борисович // Герои атомного проекта. Саров: Росатом. 2005. 161–164. ISBN 5-9515-0005-2.
• Колчинский И. Г., Корсунь А. А., Родригес М. Г. Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп. Киев: ru:Наукова думка. 1986.
• Левшин Л. В. Физический факультет МГУ. Исторический справочник. М.: МГУ, 2002.
• «Военный энциклопедический словарь ракетных войск стратегического назначения» (8500 nüs.). Москва: Большая Российская энциклопедия. Министерство обороны России.; Гл.ред.: И. Д. Сергеев, В. Н. Яковлев, Н. Е. Соловцов. 1999. ISBN 5-85270-315-X.. — С.193—194.

Xarici keçidlər

Профиль Якова Борисовича Зельдовича на официальном сайте РАН