Yeni türk əlifbası

Yeni türk əlifbası
Dillər türk dilləri, İran dilləri, Monqol dilləri, Fin-uqor dilləri, Tunqus-mancur dilləri, Paleoasiya dilləri
Yarandığı yer SSRİ
Ərazi SSRİ
Yaradan RSFSR ərazisində yaşayan türk xalqları
Yaranma tarixi 1928
Dövr 1928-1940-cı illər
Status istifadə edilmir
İşarələri 40-a yaxın
Mənşəyi latın qrafikası kiril qrafikası elementləri ilə
Qohumluğu latın qrafikalı əlifbalar ilə

Yeni türk əlifbası (tatar. яңа әлифба/jaꞑa əlifʙa, başq. яңы әлифба, qısaldılmış yeniəlif/jaꞑalif) — bütün türk dillərinin latın əlifbasına əsaslanan vahid əlifbaya çevrilməsi layihəsi 1920-ci illərin sonlarında ümumittifaq romanlaşdırma layihəsi çərçivəsində təklif edilib. 1926-cı ilin 26 fevral-6 mart tarixlərində Bakı şəhərində RSFSR ərazisində yaşayan türk xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası və mədəniyyəti ilə bağlı yaxın gələcək üçün düşünülmüş bir sıra mühüm və əhəmiyyətli qərarların qəbul edildiyi qurultay keçirildi.[1] Qurultayda latın qrafikalı əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri ətraflı şəkildə işlənib hazırlandı. Qurultayda qəbul edilən qərara əsaslanaraq 1929-cu il yanvarın 1-dən Sovet hökuməti ərəb əlifbasının istifadəsinə qadağa qoydu. RSFSR tərkibində olan türk xalqları yeni türk əlifbasından istifadəyə başladılar.

Ərəb əlifbasına əsaslanan əlifbaları əvəz etmək üçün 1928-ci ildə SSRİ-nin türkdilli respublikalarında və muxtar respublikalarında rəsmi olaraq tətbiq edilmişdir. 1938-1940-cı illərdə o, sürətlə kiril əlifbasına əsaslanan əlifbalarla əvəz olundu. Hal-hazırda istifadə edilmir.

Əlifba 33 simvoldan ibarət idi, onlardan 9-u saitlər üçün idi. Apostrof glottal dayanmağı (ərəb işarəsi həmzənin analoqu) göstərmək üçün istifadə olunurdu və bəzən ayrıca hərf hesab olunurdu. Xarici adlar üçün bəzən əlavə hərflərdən istifadə olunurdu. B hərfinin kiçik hərf variantı b ь hərfi ilə qarışdırılmamaq üçün ʙ, Y hərfinin böyük forması isə kiril U hərfinə bənzəyirdi. 33 nömrəli hərf Unicode-da göstərilmir, lakin yumşaq hərf kimi görünürdü. Bəzi şriftlərdə böyük Ə hərfi kiril E hərfinə bənzəyirdi.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türk dilinin latın əlifbası ilə yazılmasının ilk nümunəsi qıpçaq dilində yazılmış "Codex Cumanicus" (“Kuman Kodu”)dur. Bu yazı yalnız Qızıl Ordanın kiçik katolikləri arasında geniş yayılmışdı və türklər arasında katoliklik yayılmadığı üçün yoxa çıxdıqdan qısa müddət sonra unudulmuşdu.

Uzun əsrlər boyu tatar dili və Qafqazın və Mərkəzi Asiyanın bir sıra türk dilləri türk fonetikasını son dərəcə qeyri-kamil şəkildə çatdıran ərəb əlifbasından istifadə ediblər. Bu əlifba xüsusən də əksər türk dillərinə xas olan sait harmoniyasını əks etdirmirdi. Onu təkmilləşdirmək cəhdləri olduqca gec, XIX-XX əsrlərdə Osmanlı və fars dillərində oxşar orfoqrafiya islahatlarına əsaslanaraq ortaya çıxdı. Eyni zamanda, XIX əsrin ortalarında türk dillərinin kiril və ya latın əlifbası ilə - ilk növbədə Azərbaycanda yazılması cəhdləri başlandı. Eyni zamanda, rus missioneri Nikolay İlminski bir qrup həmfikirlə birlikdə Volqa-Ural bölgəsinin bütün xalqları (tatarlar, başqırdlar və s.) üçün dəyişdirilmiş rus dili əsasında əlifba hazırladı. Müasir tatar əlifbası İlminskinin layihəsindən bir sıra simvollarla fərqlənsə də (Ӓ əvəzinə Ә, Ӧ yerinə Ө, Ӱ əvəzinə Җ, Ҥ əvəzinə Җ), ümumi prinsiplər İlminski tərəfindən qoyulmuşdur. Lakin İlminskinin layihəsi uğursuzluğa düçar oldu, çünki onun məqsədi bu səbəbdən əlifbadan imtina edən müsəlman türk xalqları arasında xristianlığı yaymaq idi. İstisna əlifbanın geniş yayıldığı Kerəşenlər idi.

Başqırdıstanda çap olunan “Birliyin, qardaşlığın, dostluğun, firavanlığın 450 illiyi!” məqaləsində yeniəlifba ilə bağlı bu cümlələr yer almışdı: "Əski türk dili əsasında XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində ərəb qrafikası əsasında tatar yazı və ədəbi dili formalaşmışdır. Türk ədəbi dilində Akmullanın şeirləri, XX əsrin əvvəllərindəki yazıçı və şairlərin - Məcid Qafuri, D.Yultı, Şeyxzadə Babiç və başqaları tərəfindən teatrlarda tamaşalar qoyulmuş, mədrəsə və məktəblərdə təhsil aparılırdı. Bu, Qərbi Başqırdların dilinin mənimsənilməsinə böyük töhfə verirdi. XIX əsrin ortalarından başlayaraq başqırd milli dilində yazı dilinin yaradılmasına cəhdlər edilir. 1859-cu ildə Mirsalıx Bikçurin başqırd dilinin cənub ləhcəsində ərəb qrafikası ilə “Çarın nağılı – qəhrəman”ı nəşr etdirmişdir. Daha sonra başqırd dilində ilk primerlər rus kiril qrafikası əsasında Vasili Katarinski tərəfindən “Başqırdlar üçün əlifba” (1892), A.G.Bessonov tərəfindən isə “Başqırdlar üçün əlifba” (1907) yaradılmışdır. Başqırdların milli dilində ərəb qrafikası əsasında yazı yalnız 1924-cü ildə yaradılmışdır. Belə ki, əvvəllər tatar dilində nəşr olunan “Başqırdıstan” qəzetinin başqırd dilində ilk nömrəsi 1924-cü ilin avqustunda işıq üzü görmüşdür. 1924-1929-cu illərdə başqırd dilində yazı ərəbcə, 1929-1940-cı illərdə latın qrafikası ilə aparılıb, 1940-cı ildən başqırdlar rus qrafikasından istifadə edirlər".

1908-1909-cu illərdə tatar şairi Saqit Ramiyev öz əsərlərində latın əlifbasından istifadə etməyə başlayıb. O, diqraflardan istifadə etməyi təklif etdi: ä üçün ea, ü üçün eu, ö üçün eo və ı üçün ei. Ərəblər onun layihəsini rədd etdilər. 1920-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan alimləri latın əlifbasına əsaslanan öz layihəsini hazırladılar, lakin tatarlar buna az maraq göstərdilər. Onlar ərəb əski əlifbası (“köhnə əlifba”) əsasında yaradılmış əlifbadan istifadə etməyə üstünlük verdilər. O, 1920-1927-ci illərdə istifadə edilmiş və "Yeni İmla" (“yeni əlifba”) adlanırdı.[2]

Yeni əlifbaya keçid

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Latın əlifbasına əsaslanan tatar və başqırd əlifbasının ilk layihəsi 1924-cü ildə “Eşçe” (“İşçi”) qəzetində dərc edilmişdir. Başqırd dilinin bənzərsiz səsləri üçün diqraflardan istifadə edilmişdir. Lakin bu layihə dəstək almadı.[2].

1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultay bütün türk dillərinin latın əlifbasına keçirilməsini tövsiyə etdi.[3][4][5] 1926-cı ilin aprelindən Kazanda "Jaꞑa tatar əlifʙasь/Yģа tatar əlifbası" (“Yeni tatar əlifbası”) cəmiyyəti fəaliyyətə başladı.[6]

1927-ci il iyulun 3-də Tatar Boloşevik partiyasının rəhbərliyi ərəb mənşəli "Yeni imla"nı əvəz etmək üçün “Yanalif”i (Yeniəlif) tatar dilinin rəsmi yazısı elan etdi. Yeni əlifbanın ilk variantında K və Q (hər ikisi K kimi təyin olunur), G və Ğ (hər ikisi G kimi təyin olunur) və V və W (hər ikisi V olaraq təyin olunur) üçün ayrı hərflər yox idi. Ş yerinə kiril əlifbası olan Ş hərfi işlədilmiş, C və Ç hərfləri türk əlifbasında olduğu kimi eyni məna daşıyır və daha sonra "Yeniəlif"in son variantına köçürüldü.[2] Sovet mətbuatında əlifbaya “oktyabr” da deyirdilər.[7]

Yeni türk əlifbası (1928—1940)
№ işarələr Tatar əlifbası
ərəb əlifbası
əsasında		 Qəbul edilməyən müasir variantı
Tatar əlifbası
latın qrafikası əsasında		 Müasir tatar
əlifbası
kiril qrafikası əsasında
1 A a ﯪ A a А а
2 B b ﺏ B b Б б
3 C c ﭺ Ç ç Ч ч
4 Ç ç ﺝ C c Җ җ
5 D d ﺩ D d Д д
6 E e ﺋ E e Е е (э)
7 Ə ə ﺋﻪ Ä ä Ә ә
8 F f ﻑ F f Ф ф
9 G g ﮒ G g Г г (гь)
10 Ƣ ƣ ﻉ Ğ ğ Г г (гъ)
11 H h ﻩ H h Һ һ
12 I i ئی İ i И и
13 J j ﻯ Y y Й й
14 K k ﮎ K k К к (кь)
15 L l ﻝ L l Л л
16 M m ﻡ M m М м
17 N n ﻥ N n Н н
18 Ꞑ ꞑ ﯓ Ñ ñ Ң ң
19 O o ﯰ, O o О о
20 Ö ö ﯰ Ö ö Ө ө
21 P p ﭖ P p П п
22 Q q ﻕ Q q К к (къ)
23 R r ﺭ R r Р р
24 S s ﺱ S s С с
25 Ş ş ﺵ Ş ş Ш ш
26 T t ﺕ T t Т т
27 U u ﯮ, U u У у
28 V v ﻭ W w В в (в, у)
29 X x ﺡ X x Х х
30 У y ﯮ Ü ü Ү ү
31 Z z ﺯ Z z З з
32 Ƶ ƶ ﮊ J j Ж ж
33 Ь ь ﺋ, I ı Ы ы
(34.1) ' ء ' ъ, ь, э
(34.2) ьj ئی, (Í í) ый

1928-ci ildə Yeni əlifbanın son islahatı baş verdi (cədvələ bax), sonrakı 12 il ərzində fəal şəkildə istifadə edildi. Bəzi mənbələrə görə əlifbada 34 hərf var idi, lakin əslində sonuncu “bj hərfi” müvafiq tatar diftonqunun diqrafı idi. Digər mənbələrdə apostrof və 34 hərfdən ibarətdir. Əlifba sıralaması mənbədən mənbəyə dəyişir (A-dan sonra Ə, E-dən sonra b).[6]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Самойлович А. Н. Тюркское языкознание, филология, руника. М.: Восточная литература. 2005. səh. 1020.
  2. ↑ 1 2 3 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; zakiev adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  3. ↑ Кононов А. Н. Тюркское языкознание в СССР на современном этапе. Итоги и проблемы // Проблемы современной тюркологии: материалы II Всесоюзной тюркологической конференции 27-29 сентября 1976 г., г. Алма-Ата. Алма-Ата: Наука Казахской ССР. 1980. 13.
  4. ↑ Frings, Andreas. Соревнование моделей: татарская делегация на Тюркологическом съезде в Баку в 1926 г. // ЭТНОГРАФИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. 2005. 44–47.
  5. ↑ Frings, Andreas. Playing Moscow off against Kazan. Azerbaijan manoeuvering to Latinization in the Soviet Union. // Ab Imperio. 2009. 249–316.
  6. ↑ 1 2 (Tatarca) Jaŋalif/Яңалиф // Tatar Ensiklopediyası. Kazan: Tatarıstan Elmlər Akademiyası. Tatar Ensiklopediyası İnstitutu. 2002.
  7. ↑ Культура и письменность Востока. Книга 2.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]