İctimai seçim

İctimai seçim və ya ictimai seçim nəzəriyyəsi — “siyasət elminin ənənəvi problemlərini həll etmək üçün iqtisadi vasitələrin istifadəsidir”[1]. Məzmununa siyasi davranışın öyrənilməsi daxildir. Siyasət elmində bu, özünə xidmət edən agentləri (seçicilər, siyasətçilər, bürokratlar) və onların qarşılıqlı təsirlərini araşdıran, müxtəlif yollarla - məsələn, standart məhdud yardım proqramı maksimumlaşdırma, oyun nəzəriyyəsi və ya qərar nəzəriyyəsindən istifadə etməklə təmsil olunan müsbət siyasi nəzəriyyənin bir alt hissəsidir.

İctimai seçim təhlili kökündən müsbət təhlilə (“nədir”) əsaslanır, lakin tez-tez bir problemi müəyyənləşdirmək və ya konstitusiya qaydalarına (yəni konstitusiya iqtisadiyyatı) təkmilləşdirmələri təklif etmək üçün normativ məqsədlər üçün (“nə olmalıdır”) istifadə olunur[1][2][3] .

İctimai seçim nəzəriyyəsi eyni zamanda sosial seçim nəzəriyyəsi, fərdi maraqları, sərvət və ya səsləri birləşdirmək üçün riyazi bir yanaşma ilə sıx əlaqəlidir. [4] Çox erkən iş hər iki aspektlə məşğul idi və hər iki sahə də iqtisadiyyat və oyun nəzəriyyəsi vasitələrindən istifadə edirdi. Seçici davranışı dövlət qulluqçularının davranışına təsir göstərdiyindən, ictimai seçim nəzəriyyəsi çox vaxt sosial seçim nəzəriyyəsinin nəticələrindən istifadə edir. Xalq seçiminin ümumi metodları da dövlət iqtisadiyyatına aid edilə bilər[5].

İnkişafı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir ictimai seçim nəzəriyyəsinin başlanğıcı İsveç hökumətşünası Knut Wicksell'in (1896) [6], hökuməti siyasi mübadilə, bir xidmət üçün bir lütf kimi görən, vergilərlə xərcləri birləşdirən fayda prinsipini formalaşdırdığı [7] idi.

Bəzi sonrakı iqtisadi təhlillər, hökumətə “cəmiyyət üçün bir növ rifah funksiyasını maksimum dərəcədə artırmağa” çalışmış kimi davranmaq və iqtisadi subyektlərin xüsusiyyətlərindən fərqli olaraq, məsələn, iş kimi təsvir edilmişdir [1]. Bunun əksinə olaraq, ictimai seçim nəzəriyyəsi, dövlət maraqlarını güdməklə yanaşı, öz mənfəətləri naminə hərəkət edə bilən məmurlardan ibarət olan hökuməti modelləşdirir, məsələn büdcəni maksimum dərəcədə artıran bürokratiya modelində, bəlkə də səmərəlilik hesabına[1][8].

Müasir ictimai seçim nəzəriyyəsi, bəzən “ictimai seçimin qurucu atası” olaraq da adlandırılan Dunkan Blek işinə qayıdır[9]. 1948-ci il tarixli Komitələr və Seçkilər Nəzəriyyəsi (1958) ilə sona çatan məqalələrində[10] və daha sonra Qara ümumi formal metodlara əsaslanaraq daha ümumi İqtisadi və Siyasi Seçim Nəzəriyyəsinə doğru birləşmə proqramı hazırladı, [11] orta seçicinin nəzəriyyəsinə çevriləcək əsas konsepsiyalar inkişaf etdirdi və səsvermə nəzəriyyəsi üzərində əvvəlki işləri yenidən kəşf etdi. [12][1][13]

Kennet Errounun (1951) sosial seçimi və fərdi dəyərləri nəzəriyyənin formalaşmasına təsir etdi. Digər mühüm əsərlər arasında Anthony Downs (1957) Demokratiyanın İqtisadi Nəzəriyyəsi və Mankur Olson (1965) Kollektiv Fəaliyyətin Məntiqi vardır[14].

Ceyms Bükenen və Qordon Tullokun müəllifləri "Razılığın hesablanması: Konstitusiya Demokratiyasının məntiqi əsasları" (1962), xalq seçimində mühüm mərhələlərdən biri hesab olunur. Xüsusilə, ön sözdə kitabı azad bir cəmiyyətin "siyasi təşkilatı haqqında" təsvir edilir. Ancaq onun metodologiyası, konseptual aparatı və analitikası "mahiyyəti belə bir cəmiyyətin iqtisadi təşkilatı olan bir intizamdan qaynaqlanır" (1962, İndiki dəyər). Kitab konstitusiya demokratiyasının inkişafının müsbət iqtisadi analizinə, lakin etik razılıq kontekstində dayanır. Razılıq, siyasət dəyişikliyi və yekdillik üçün Pareto səmərəliliyi kimi bir təzminat prinsipi şəklində və ya ən azı etirazın olmaması ictimai seçim üçün başlanğıc nöqtəsidir.

Biraz sonra ehtimal səsvermə nəzəriyyəsi, çox ölçülü bir məkanda Neş tarazlığını necə tapacağını göstərən orta seçici nəzəriyyəsini əvəz etməyə başladı. Nəzəriyyə daha sonra Peter Kaflin tərəfindən rəsmiləşdirildi.

Qərar müddətləri və vəziyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İctimai seçim nəzəriyyəçiləri tərəfindən öyrənilən mövzunu təşkil etməyin bir yolu dövlətin özünün təməllərindən başlamaqdır. Bu prosedura görə ən əsas mövzu hökumətin mənşəyidir. Anarxiya, avtokratiya, inqilab və hətta müharibə ilə bağlı bəzi işlər görülsə də, bu sahədəki tədqiqatların əksəriyyəti konstitusiya qaydalarının kollektiv seçiminin əsas problemi ilə məşğul olmuşdur. Bu iş bir hökumət qurmaq istəyən bir qrup insanı əhatə edir və daha sonra üzvlərin razılaşdırdığı hökumət funksiyalarını yerinə yetirmək üçün lazım olan agentləri işə götürmə probleminə diqqət yetirir. [15]

Bürokratiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Digər vacib sahə bürokratiyanın öyrənilməsidir. Adi model, ən yüksək bürokratların demokratik sistemin prezident və ya parlament olmasından asılı olaraq icra və qanunverici qolların başçısı tərəfindən seçildiyini təsvir edir. Büro rəisinin tipik obrazı onu təyin edənləri razı salmaq istəyən, sabit əmək haqqı olan birisidir. İkincisi onu az-çox istədiyi kimi işə götürmək və işdən azad etmək hüququna malikdir. Bununla birlikdə, bürokratların əsas hissəsi vəzifələri və maaşları, təyin olunmuş büro rəhbərləri tərəfindən böyük dəyişikliklərdən dövlət qulluğu sistemi tərəfindən qorunan məmurlardır. Bu görüntü çox vaxt mənfəəti istehsal və satışın müvəffəqiyyətindən asılı olan, mənfəəti maksimum dərəcədə artırmağa çalışan və ideal bir sistemdə işçilərini öz istəyi ilə işə götürə və işdən azad edə bilən iş sahibinin nümayəndəsi ilə müqayisə olunur. Uilyam Niskanen ümumiyyətlə bürokratiya ilə bağlı ictimai seçim ədəbiyyatının qurucusu kimi qəbul edilir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 Gordon Tullock, The New Palgrave: A Dictionary of Economics 2008, "public choice," The New Palgrave Dictionary of Economics
  2. ↑ James M. Buchanan, 1990. "The Domain of Constitutional Economics," Constitutional Political Economy, 1(1), pp. 1–18 Arxivləşdirilib 2019-08-28 at the Wayback Machine.
  3. ↑ Compare: Dennis C. Mueller, 2008. "constitutions, economic approach to," The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd Edition. Abstract Arxivləşdirilib 2017-06-19 at the Wayback Machine: "The economic approach to constitutions applies the methodology of economics to the study of constitutions. This entry reviews the normative literature on constitutions, which assumes a two-stage collective decision process, and the positive literature that examines the decisions made by constitutional conventions and their economic consequences."
  4. ↑ Found in the JEL classification codes at JEL: D Subcategories.
  5. ↑ At JEL: HO – General of the JEL classification codes and as in The New Palgrave Dictionary of Economics, v. 8, p. 864 and Online Arxivləşdirilib 2017-03-24 at the Wayback Machine.
  6. ↑ • Dennis C. Mueller (1976). "Public Choice: A Survey," Journal of Economic Literature, 14(2), p. 396. [pp. 395–433. Arxiv surəti 19 oktyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib oktyabr 19, 2013, at the Wayback Machine
       • James M. Buchanan(1986). "The Constitution of Economic Policy," Arxivləşdirilib 2013-05-31 at the Wayback Machine IV. Politics as Exchange & V. The Constitution of Economic Policy, Nobel Prize lecture. Republished in 1987, American Economic Review, 77(3), pp. 243–50.
  7. ↑ Knut Wicksell (1896 [1958]). "A New Principle of Just Taxation," J.M. Buchanan, trans., in Richard A. Musgrave and Alan T. Peacock, ed. (1958). Classics in the Theory of Public Finance, Palgrave Macmillan, an essay from Wicksell (1896), Finanzthcoretische Untersuchungen, Jena: Gustav Fischer.
  8. ↑ William A. Niskanen ([1971] 1994). Bureaucracy and Public Economics, Elgar. Expanded ed. Description and review links Arxiv surəti 2 aprel 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2013-04-02 at the Wayback Machine and review excerpts Arxivləşdirilib 2021-05-31 at the Wayback Machine.
  9. ↑ Charles K. Rowley (2008). "Duncan Black (1908–1991," ch. 4 in Readings in Public Choice and Constitutional Political Economy, Springer, p. 83. Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine
  10. ↑ Duncan Black (1958). The Theory of Committees and Elections, 2nd rev. ed, 1998, Springer. Description Arxivləşdirilib 2010-10-03 at the Wayback Machine and preview. Arxivləşdirilib 2021-05-31 at the Wayback Machine
  11. ↑ Duncan Black (1950). "The Unity of Political and Economic Science," Economic Journal, 60(239), pp. 506–14
  12. ↑ Duncan Black (1948a). "On the Rationale of Group Decision-making, Journal of Political Economy, 56(1), pp. 23–34.
       • _____ (1948b). "The Decisions of a Committee Using a Special Majority," Econometrica,16(3), pp. 245–61.
       • _____ (1969). "Lewis Carroll and the Theory of Games," American Economic Review, 59(2), pp. 206–210. Arxivləşdirilib 2021-10-25 at the Wayback Machine
       • _____ (1976). "Partial Justification of the Borda Count," Public Choice, 28(1), pp. 1–15 Arxivləşdirilib 2021-05-31 at the Wayback Machine.
  13. ↑ Bernard Grofman ([1987] 2008). "Black, Duncan (1908–1991)", The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd Edition. Preview link Arxivləşdirilib 2017-03-23 at the Wayback Machine.
  14. ↑ Mancur Olson, Jr. ([1965] 1971). The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory of Groups, 2nd ed. Harvard University Press, Description Arxivləşdirilib 2022-09-05 at the Wayback Machine, Table of Contents Arxivləşdirilib 2022-06-06 at the Wayback Machine, and preview.
  15. ↑ Mueller, D.C. The Encyclopedia of public choice. Boston, MA: Kluwer Academic Publishers. 2008-01-25. 32–33. ISBN 978-0-306-47828-4.

Bibliography

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Arrow, Kenneth J. (1951, 2nd ed., 1963). Social Choice and Individual Values
  • Black, Duncan (1958). The Theory of Committees and Elections. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Buchanan, James M. (1967). Public Finance in Democratic Process: Fiscal Institutions and Individual Choice, UNC Press. Description Arxivləşdirilib 2013-06-06 at the Wayback Machine, scrollable preview, back cover
  • _____ (1968). The Demand and Supply of Public Goods. Rand McNally.
  • _____ (1986). "The Constitution of Economic Policy, Nobel Prize lecture. Republished in 1987, American Economic Review, 77(3), pp. 243–50.
  • _____ (2003). "Public Choice: The Origins and Development of a Research Program," Center for Study of Public Choice at George Mason University, Fairfax: Virginia, USA.
  • _____, and Gordon Tullock (1962). The Calculus of Consent. Ann Arbor: University of Michigan Press.
  • Buchanan, James M. and Richard A. Musgrave (1999). Public Finance and Public Choice: Two Contrasting Visions of the State, MIT Press. Description and scrollable preview links.
  • Downs, Anthony. (1957). An Economic Theory of Democracy. Cambridge: York: Cambridge University Press.
  • Hansjürgens, Bernd – The influence of Knut Wicksell on Richard Musgrave and James Buchanan
  • Holcombe, R. G. (1989). "The Median Voter Model in Public Choice Theory", Public Choice 61, 115–25
  • McKelvey, R. D. (1976). "Intransitivities in Multi Dimensional Voting Models and some Implications for Agenda Control", Journal of Economic Theory 12(3) 472–82
  • MacKenzie, D. W. (2008). The Use of Knowledge about Society. Journal of Economic Behavior and Organization.
  • _____ (2008). Politics and Knowledge: Expectations formation in Democracy. Working paper, Presented at the Southern Economics Association Conference in 2005.
  • Dennis C. Mueller (1976). "Public Choice: A Survey," Journal of Economic Literature, 14(2), pp. 395–433.
  • _____ (2003). Public Choice III. Cambridge: Cambridge University Press. Description and preview.
  • Niskanen, William A. (1987). "Bureaucracy." In Charles K. Rowley, ed. Democracy and Public Choice. Oxford: Basil Blackwell.
  • Olson, Mancur, Jr. (1965, 2nd ed., 1971). The Logic of Collective Action. Cambridge: Harvard University Press. Description and chapter-previews links, pp. ix-x.
  • Ostrom, Elinor (1990). Governing the Commons The Evolution of Institutions for Collective Action. Cambridge University Press. Description and preview links. ISBN 9780521405997.
  • _____ (2010). "Beyond Markets and States: Polycentric Governance of Complex Economic Systems," American Economic Review, 100(3), pp. 641–72.
  • Ostrom, Vincent (1986). The Theory of the Compound Republic. Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press. Second edition.
  • Palda, Filip (2016). A Better Kind of Violence: The Chicago School of Political Economy, Public Choice, and The Quest for an Ultimate Theory of Power. Cooper-Wolfling Press.
  • William H. Riker (1962). The Theory of Political Coalitions. New Haven and London: Yale University Press.
  • Romer, T. & Rosenthal, H. (1979). "The Elusive Median Voter", Journal of Public Economics 12(2) 143–70
  • Rowley, Charles K., and Friedrich Schneider, ed. (2004). The Encyclopedia of Public Choice, 2 v. Springer. Description, v. 1, chapter abstract and preview links, and review
  • _____ and _____, eds. (2008). Readings in Public Choice and Constitutional Political Economy, Springer. Description and chapter-preview links.
  • _____ and Laura Razzolini, eds. (2001). The Elgar Companion to Public Choice. Northampton, Mass.: Edward Elgar, Description.
  • Wicksell, Knut ([1896] 1958). "A New Principle of Just Taxation," trans. J.M. Buchanan, in Richard A. Musgrave and Alan T. Peacock, ed., Classics in the Theory of Public Finance, Palgrave Macmillan.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]