Көнсығыш Пруссия

Восточная Пруссия
нем. Ostpreußen

Герб Флаг
Ил	• Пруссия (1773—1829)  • Германия (1878—1945)
Статус	Пруссияның тарихи провинцияһы
Урынлашҡан урыны	• Королевство Пруссия  • Государство Пруссия
Административ үҙәк	Кёнигсберг
Барлыҡҡа килеүе	• 1773 год  • 1878 год (воссоздание)
Тарҡалыуы	• 1829 год  • 1945 год (окончательно)
Примечания: 1878 йыл сиктәрендәге карта

Көнсығыш Пруссия (нем. Ostpreußen, пол. Prusy Wschodnie, лит. Rytų Prūsija) — 1871 йылдан алып бөтөрөлгәнгә тиклем берҙәм Германия составына ингән Пруссия провинцияһы. Потсдам конференцияһы ҡарарына ярашлы, бөтөрөлгән элекке баҫып алынған немец провинцияһының өстән ике өлөшөнән күберәген тәшкил иткән периферия биләмәләре Литва һәм Польша составына ингән.

Баш ҡалаһы — Кёнигсберг (хәҙер Калининград) менән тарихи Пруссияның хәҙер Рәсәйгә ҡараған үҙәге, ул Калининград өлкәһен барлыҡҡа килтерә. Потсдам конференцияһы ҡарарына ярашлы бөтөрөлгән, баҫып алынған элекке немец провинцияһының өстән ике өлөшөнән күберәген тәшкил иткән периферия биләмәләре Литва һәм Польша составына инә.

Тарихы

Иртә тарихы

XIII быуатҡа тиклем Көнсығыш Пруссия биләмәһенә прусстар килеп ултырған. Улар бында V—VI быуатта барлыҡҡа килгән. Прусстарҙың тәүге торамалары хәҙерге Калининград ҡултығы буйында барлыҡҡа килә. IX быуатҡа, «халыҡтар күсеп ултырған» дәүерҙә, прустар көнбайышҡа, Көнсығыш Европанан Висланың түбәнге ағымына күсенә.

1225 йылда католик сиркәүе, Хелмно (Кульм) һәм Вислалағы Добжинь (Добрынь) ҡалаларын вәғәҙә итеп, Тевтон рыцарҙары ярҙамында прусстарға ҡаршы көрәш ойоштора. 1232 йылда Тевтон рыцарҙары Польшаға килә.

Тәре йөрөтөүселәр көнсығышҡа табан ойошторған походтарының уңышын тиҙ арала ҡәлғә йәки замок төҙөү менән нығытҡан. 1239 йылда буласаҡ Көнсығыш Пруссия территорияһында тәүге ҡәлғә — Бальгаға нигеҙ һалына.

1255 йылдың 4 июлендә Тевтон ордены магистры Поппо Остерн фон Вертгайнт Кёнигсберг ҡәлғәһенә нигеҙ һала.

XIV—XV быуаттар Ордендың күтәрелеү осоро булып тора, уның ҡаҙнаһы донъяла иң байы тип иҫәпләнгән. Был ваҡытта Пруссияның кеше аҙ йәшәгән ерҙәрен немецтар баҫып алған, бында ҡалалар һәм ауылдар төҙөгән.

XV—XVI быуаттарҙа Орден 1386 йылда барлыҡҡа килгән поляк-литва союзы менән бер нисә һуғышта ҡатнаша.

1410 йылда, 1409—1411 йылдарҙағы «Бөйөк һуғыш» ваҡытында, орден ғәскәре Танненберг (Грюнвальд) янындағы алышта еңелә. 1412 йылдың февралендә Торне ҡалаһында (Торунь) тыныс килешеүенә ҡул ҡуйыла, уға ярашлы яҡтар территориаль яҡтан һуғышҡа тиклемге хәлгә кире ҡайтырға ҡарар итә. Ләкин Икенсе Торунь килешеүенән һуң, 1466 йылда Орден биләмәһен юғалта, аҙаҡ ул Көнбайыш Пруссия һәм Эрмландия тип атала. 1519—1521 йылдарҙағы Өсөнсө һуғыш тамамланмай, әммә ул орден дәүләтен тулыһынса көсһөҙләндерә.

1525—1701 йылдар: Пруссия герцоглығы

Калининградта герцог Альбрехт Гогенцоллерн һәйкәле

1525 йылда Тевтон орденының бөйөк магистры, протестант диненә күскән маркграф Альбрехт элекке орденлы дәүләт биләмәләрен уларҙың баш ҡалаһы Кёнигсбергта секуляризациялаған һәм Альбрехт үҙен Пруссияның беренсе герцогы тип иғлан иткән.

Альбрехт шулай уҡ бөтә дәүләт системаһына реформа үткәргән. Яңы хөкүмәт учреждениеларын ойошторған. 1544 йылда Кёнигсбергта немец университеттары өлгөһөндә ойошторолған университет барлыҡҡа килгән.

Альбрехт реформалары Пруссия үҫешендә мөһим роль уйнаған, уның иҡтисади һәм мәҙәни алға сығыуына булышлыҡ иткән.

Альбрехт 1568 йылдың 20 мартында 78-се йәшендә Тапиауҙа ҡәлғәһендә (Гвардейск) вафат була һәм Кёнигсберг кафедраль соборында ерләнә.

Ул үлгәндән һуң Пруссияла хәл йәнә ҡатмарлашҡан. Уның улы Альбрехт Фридрих герцоглыҡ менән идара итеүҙә ҡатнашмаған тиерлек. 1575 йылдан алып Пруссияла Гогенцоллерндарҙың немец династияһы регенттары идара итә башлаған. Бранденбург Бөйөк курфюрсты Фридрих Вильгельм сәйәсәте арҡаһында 1657 йылда Кёнигсберг һәм Көнсығыш Пруссия поляк бойондороҡлолоғонан азат ителә һәм ул утыҙ йыллыҡ һуғышта бөлгөнлөккә төшкән Бранденбург менән берләшә. Шулай итеп баш ҡалаһы Берлинда булған Бранденбург-Пруссия дәүләте ойошторола.

Фридрих Вильгельмдың улы, Бранденбург курфюрсы Фридрих III 1701 йылдың 18 ғинуарында Кёнигсбергта Пруссия короле титулына эйә була һәм тәхеткә ултыра.

1701—1772 йылдар: Пруссия короллеге

Таж эйә булғандан һуң курфюрст Фридрих III Пруссия короле Фридрих I тип атала башлай, ә Пруссия исеме бөтә Бранденбург-Пруссия дәүләтенә бирелә. Шулай итеп, баш ҡалаһы Берлин булған Пруссия короллеге һәм үҙәге Кёнигсберг булған провинция булдырылған. Пруссия провинцияһы короллектең төп биләмәһенән поляк ерҙәре менән айырылған.

Фридрихты тажға эйә булғандан һуң тәүге ун йылда короллектең көнсығыш өлөшөндә батша һарайы яны кешеләре барокконың һуңғы талабына ярашлы ҡаланан ситтәге резиденциялар (рыцарь мызалары) төҙөй. Париждан һәм Берлиндан саҡырылған архитекторҙар графтар Денгоф (Денхофштедт һәм Фридрихштайн), Дона (Шлобиттен), Финкенштейндар (Финкенштейн) графтарының ҙур усадьбаларын төҙөй һәм биҙәй. Бер үк ваҡытта граф Донаның Шлодиен, граф Шлибендың Сандиттен, граф Вальдбургтың Капустигаль кеүек артыҡ ҙур булмаған мызаларын да йыһазландыра.

Ете йыллыҡ һуғыш осоронда рус ғәскәрҙәре Көнсығыш Пруссияны яулай, уның граждандары (шул иҫәптән И. Кант) рус тәхетенә тоғролоҡҡа ант бирә. Пётр III Кёнигсбергта Пруссия менән тыныслыҡ килешеүе төҙөгәненә тиклем Кёнигсбергта Пруссия менән рус императрицаһы исеменән генерал-губернаторҙар идара иткән:

• Граф Фермор, Виллим Виллимович (1758 — 1758)
• Барон Корф Николай Андреевич (1758 — 1760)
• Суворов Василий Иванович (1760 — 1761)
• Граф Панин Пётр Иванович (1761 — 1762)
• Воейков Фёдор Матвеевич (1762)

Көнсығыш Пруссия провинцияһы

1806 йылда Пруссия Короллеге провинциялары

1773 йылда Прусия провинцияһы Көнсығыш Пруссия тип атала башлай. Һуңыраҡ Речь Посполитая (Польша) биләмәһендәге Пруссияның өлөшө булараҡ, провинция Көнбайыш һәм Көнсығыш Пруссияға бүленә. 1824 йылда ике провинция ла берләштерелә һәм 50 йыл дауамында берләшкән провинцияның административ системаһы үҙгәрмәй. 1871 йылдың ғинуарында Германия берләшә һәм Германия империяһы барлыҡҡа килә. 1878 йылда Көнсығыш һәм Көнбайыш Пруссия бүленә һәм Көнсығыш Пруссия Германия империяһының үҙ аллы провинцияһына әйләнә.

1914 йылда Беренсе бөтә донъя һуғышы башланғас, Көнсығыш Пруссия хәрби хәрәкәттәр майҙанына әүерелә. 1914 йылдың авгусында рус ғәскәрҙәре уның сиген үтә һәм ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә биләмәнең байтаҡ өлөшөн, шул иҫәптән Тильзит, Гумбиннен (Гусев), Инстербург (Черняховск), Фридланд (Правдинск) ҡалаларын биләй. Ләкин Көнсығыш Пруссия операцияһы (1914) урыҫтар өсөн уңышһыҙ тамамланған. Немецтар көстәрен туплап, рус ғәскәрҙәрен ҡыҫырыҡлап сығара, ә 1915 йылда улар Рәсәй территорияһына үтеп инә (тулыраҡ ҡара: Беренсе донъя һуғышы# Кампания 1915).

Веймар республикаһы

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Польский коридор

Файл:Польский коридор 1919-1945.png

Польша коридоры һәм Көнсығыш Пруссия, 1919—1939

Беренсе донъя һуғышында еңелгәндән һуң, Германия еңеүсе илдәрҙең (Антанта илдәре - Франция, Бөйөк Британия һәм АҠШ) баҫымы аҫтында Версаль тыныс килешеүе буйынса үҙенең бер нисә биләмәһен Висла йылғаһының түбәнге ағымында плюс 71 саҡрымлыҡ Балтик диңгеҙе ярының бер өлөшөн Польшаға бирергә мәжбүр була, ул шул рәүешле Балтик диңгеҙенә сығып, ҡоро ерҙән немец полуэксклавына әйләнгән Көнсығыш Пруссияны айырым урынлаштырыла.

Польшаға тапшырылған территориялар (Померан воеводалығы, 1919—1939) башлыса поляктар (халыҡтың 80,9 %) йәшәгәнлектән, ул йылдарҙағы терминологияла Польша коридоры тип атала. Улар ике ил өсөн дә бик мөһим стратегик әһәмиәткә эйә ине. Көнбайыш Пруссияның бер өлөшө, айырым административ округ (Мариенвердер) ойошторолоп, Көнсығыш Пруссия биләмәһенә күсте. Икенсе яҡтан - Неман йылғаһынан төньяҡҡа табан - Көнсығыш Пруссия күбеһенсә немец телендә аралашҡан Мемель ҡалаһын (хәҙерге Клайпеда, Литва) юғалтҡан. Был юғалтыуҙар Германияның үҙендә ревизионизм һәм реваншизм кәйефенең үҫешенә сәбәпсе була һәм Икенсе донъя һуғышын тоҡандырыу сәбәптәренең береһе була.

Һуғыштан һуңғы үҫеше

Төп мәҡәләләр: Калининградская область, Клайпедский край

Потсдам конференцияһы ҡарары буйынса, Пруссия дәүләт берәмеге булараҡ бөтөрөлә. Көнсығыш Пруссия Советтар Союзы менән Польша Халыҡ Республикаһы араһында бүленә. РСФСР составына Калининград өлкәһе булараҡ ҡушылған баш ҡалаһы Кёнигсберг (һуңыраҡ ул Калининград тип үҙгәртелә) менән бергә Көнсығыш Пруссияның өстән бер өлөшө СССР-ға күсә. 1991 йылда СССР тарҡалғандан һуң, был өлкә Рәсәй Федерацияһының ярымэксклав биләмәһенә әүерелә.

Курш косаһы һәм Клайпеда ҡалаһын (элекке Мемель ҡалаһы Memel Клайпеда крайы) үҙ эсенә алған, бәләкәй өлөшө Литваға ҡайтарыла. 1939 йылда нацист Германияһы уны баҫып алыуы законлы булмағанлыҡтан, совет ғәскәрҙәре Клайпеда крайын Литва ССР-ы хакимиәте ҡарамағына тапшыра.

Элекке Көнсығыш Пруссияның бөтә тораҡ пункттары һәм күп кенә географик объекттары (йылғалар, Балтик диңгеҙ ҡултыҡтары), немец атамаларын урыҫсаға алмаштырып, үҙгәртелә.

Халҡы

Статистика мәғлүмәттәре

1922-1939 йылдарҙа Көнсығыш Пруссия провинцияһы составында Көнбайыш Пруссия округы

1895 йылда Көнсығыш Пруссия провинцияһында 2.005.234 кеше йәшәгән. 1890 йылда халыҡтың милли составы: 327 меңе - поляктар һәм кашубтар, 118 меңе - литвалар, ҡалғандары - немецтар. Дини составы: 1.675.792 - протестанттар, 257.159 - католиктар, 10.743 - башҡа христиан конфессиялары, 14.411 - йәһүдтәр^[1].

1900 йылда Көнсығыш Пруссия провинцияһы биләмәһе һәм халҡы^[2]:

Административ округ	Майҙан, км²	Халҡы, кеше	Райондар һаны
			Ауыл райондары	Ҡала райондары
Кёнигсберг округы	21.108,17	1.204.386	19	1
Гумбиннен округы	15.885,72	792.240	16	1
Барлыҡ провинция буйынса	36.993,89	1.996.626	35	2

Көнсығыш Пруссияның административ округтары

1818 йылғы реформанан һуң

1905 йылғы реформанан һуң

     округ Кёнигсберг      округ Гумбиннен      округ Алленштайн

1905 йылдың 1 ноябрендә Кёнигсберг һәм Гумбиннен округтарының көньяҡ өлөштәренән Алленштейн үҙ аллы округы ойошторола^[2]. 1920 йылдың 10 ғинуарында Версаль килешеүе ҡарарына ярашлы Мемельланд Пруссия составынан сыға һәм Милләттәр лигаһы идаралығына күсә, ә Найденбург районының (Алленштейн округы) бер өлөшө Польша контроленә күсә. Шул уҡ ваҡытта Эльбинг ҡалаһы һәм районы (элек Көнбайыш Пруссия провинцияһының Данциг округына ингән) Көнсығыш Пруссия идаралығына күсә.

1922 йылдың 1 июлендә бөтөрөлгән Көнбайыш Пруссия провинцияһының Висланан көнсығыштараҡ урынлашҡан Германия контроле аҫтында ҡалған өлөштәре Көнсығыш Пруссия ҡарамағына күсә. Шулай итеп, Көнсығыш Пруссия провинцияһы составында Көнбайыш Пруссия административ округы барлыҡҡа килә^[3].

1925 йылда Көнсығыш Пруссия провинцияһы территорияһы һәм халҡы тәшкил иткән^[3]:

Административ округы	Майҙан, км²	Халҡы, кеше	Халыҡ тығыҙлығы, кеше/км²	Райондар һаны
				Ауыл райондары	Ҡала райондары
Кёнигсберг округы	13.147	911.879	69	13	1
Гумбиннен округы	9.397	539.778	58	10	2
Алленштейн округы	11.547	540.287	47	9	1
Көнбайыш Пруссия округы	2.956	264.405	89	5	1
Барлығы провинция буйынса	37.047	2.256.349	61	37	5

1925 йылда халыҡтың дини составы: 83,8 % - протестанттар; 15,0 % - католиктар; 0,2 % - башҡа христиан конфессиялары; 0,5 % - йәһүдтәр; 0,5 % - башҡа конфессиялар^[3].

1944 йылда Көнсығыш Пруссия округтары

Данциг-Көнбайыш Пруссия рейхсгау ойошторолғандан һуң, 1939 йылда Көнбайыш Пруссия округы Көнсығыш Пруссия провинцияһынан яңы рейхсгауға тапшырылған. Бынан тыш, яуланған поляк территорияларында яңы Цихенау округы ойошторола, ул шулай уҡ Көнсығыш Пруссия провинцияһы составына инә.

1939 йылдың 17 майына ҡарата провинция һәм уның айырым административ округтары халҡының майҙаны һәм һаны 1941 йылдың 1 ғинуарына ҡарата сиктәрҙә һәм 1941 йылдың 1 ғинуарына райондар һаны тәшкил иткән^[4]:

Административ округ	Майҙан, км²	Халҡы, кеше	Райондар һаны
			Ауыл райондары	Ҡала райондары
Кёнигсберг округы	13.146,61	1.059.085	12	1
Гумбиннен округы	14.656,03	830.534	13	3
Мемельландһыҙ һәм элекке поляк территорияларынан башҡа	9.399,36	559.205
Мемельланд	2.416,07	154.694
элекке поляк территориялары	2.840,60	116.635
Алленштейн округы	12.011,08	592.854	9	1
элекке поляк территорияларынан башҡа	11.519,85	568.024
элекке поляк территориялары	491,23	24.830
Цихенау округы	12.913,60	854.304	9	0
Барлығы провинция буйынса	52,727.32	3.336.777	43	5
Мемельландһыҙ һәм элекке Польша территорияларынан башҡа	34.065,82	2.186.314
Мемельланд	2.416,07	154.694
элекке поляк территориялары	16.245,43	995.769

Ҡала һәм ауыл халҡы

1925 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы һәм 1939 йылдың 17 майына ҡарата тораҡ пункттарының күләменә ҡарап, халыҡты тораҡ пункттарҙың төрлө типтары буйынса бүлеү^[3] и по состоянию на 17 мая 1939 года^[4]:

Йыл	Торама пункттар категориялары буйынса һанына ҡарата халыҡтың өлөшө
	2.000 кешенән кәмерәк	2.000 — 100.000 кеше	100.000 кешенән күберәк
1925	61,2 %	26,3 %	12,4 %
1939	51,6 %	33,4 %	15,0 %

1925 йылға ҡарата Көнсығыш Пруссия провинцияһының иң ҙур ҡалалары^[3]:

• Кёнигсберг — 279.926 кеше
• Эльблонг (Эльбинг) — 67.878 кеше
• Советск (Тильзит) — 50.834 кеше
• Черняховск (Инстербург) — 39.311 кеше
• Ольштын (Алленштайн) — 38.105 кеше

Әҙәбиәт

• Восточная Пруссия: с древнейших времён до конца второй мировой войны. Авторы Гальцов В. И., Исупов В. С., Кулаков В. И. и др. — Калининград: Книжное издательство, 1996. — 537 с.
• Костяшов Ю. В. Секретная история Калининградской области. Очерки 1945-1956 гг. — Калининград: Терра Балтика, 2009. — С. 167—173. — 352 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-98777-028-3.
• Костяшов Ю. В. Обзор фондов РГАСПИ по истории становления Калининградской области. / Проблемы источниковедения и историографии, вып. 4. Калининград, 2006.

Иҫкәрмәләр

1. Пруссия Восточная // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
2. Provinz Ostpreußen // Gemeindeverzeichnis Deutschland 1900 (нем.)
3. Die Provinz Ostpreußen im Überblick (нем.)
4. Fläche und Bevölkerung der größeren Verwaltungsbezirke (S. 8), Zahl der Gemeinden und Kreise (S. 21), Bevölkerung nach Gemeindegrößenklassen (S. 22) (нем.). Statistisches Jahrbuch für das Deutsche Reich 1939/40 (Digitalisat).

Һылтанмалар

• Deutsche Verwaltungsgeschichte: Preußische Provinz Ostpreußen 2016 йыл 30 декабрь архивланған. (нем.)
• Territoriale Veränderungen in Deutschland: Preußische Provinz Ostpreußen (нем.)
• Preußische Provinz Ostpreußen (нем.)
• DeutscheUndPolen.de: Ost- und Westpreußen 1000-1772, 1772-1918, 1918-2002 (нем.)
• Фотографии Восточной Пруссии
• История Восточной Пруссии
• Библиотека Царское Село,(книги по истории Восточной Пруссии, Адрес -календари г. Кёнигсберга, в основном на нем. яз.)

Ҡалып:Провинции Пруссии Ҡалып:Административно-территориальные образования нацистской Германии