Силәбе өлкәһе

Рәсәй Федерацияһы субъекты
Силәбе өлкәһе
Административ үҙәк	Силәбе
Майҙаны	88 529
- Барлығы - һыу өҫтө %
Халҡы	10
- Барлығы - Тығыҙлыҡ	3 485 272 (2013) 39,3/км²
ТТП	14
- Барлығы (ағым. хаҡ.) - Йән башына	645,9 млрд. һум (2010) 189,5 мең һум мең һум
Федераль округ	Урал федераль округы
Иҡтисади район	Урал иҡтисад районы
Губернаторы	Алексей Леонидович Текслер
беренсе вице-губернатор	Олег Николаевич Грачёв
Төбәк Парламент рәйесе	Владимир Викторович Мякуш
РФ субъекты коды	74, 174 ЮХДИ
ISO 3166-2 коды	RU
Сәғәт бүлкәте	YEKT һәм Азия/Екатеринбург^[d][1]

Силәбе өлкәһе (рус. Челябинская область) — өлкә, Рәсәй Федерацияһы субъекты, Көньяҡ Уралда урынлашҡан. Административ үҙәге — Силәбе ҡалаһы. Майҙаны 87 900 км².

Урал федераль округына инә. Свердловск, Ҡурған һәм Ырымбур өлкәләре, Башҡортостан һәм Ҡаҙағстан республикалары менән сиктәш.

Халҡы — 3,6 млн кеше, ш. иҫ. 166,4 мең башҡорт (2002). Халыҡтың уртаса тығыҙлығы — 41 кеше/км². Халыҡтың тәбиғи кәмеүе — 23,9 мең кеше. Урбанизация — 81,8 %; ҙур ҡалалары — Силәбе, Магнитогорск, Златоуст, Озёрск, Мейәс, Троицк, Копейск, Снежинск. Иҡт. әүҙем кешеләр иҫәбе — 1,7 млн кеше. Милли составы (%): урыҫтар — 82,3, татарҙар — 5,7, башҡорттар — 4,6, украиндар — 2,1 һ.б.

Дәүләт ҡоролошо

Силәбе өлкәһе Уставына ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.

Башҡарма власть

Ҡарағыҙ: Силәбе өлкәһе Хөкүмәте
Ҡарағыҙ: Силәбе өлкәһе Губернаторы
Силәбе өлкәһе Губернаторы — өлкә башлығы һәм өлкәһенең иң юғары вазифалы кешеһе. Силәбе өлкәһе Хөкүмәте етәксеһе. Силәбе өлкәһе Хөкүмәте статусы һәм хоҡуғы Силәбе өлкәһе Уставы менән билдәләнгән.

Суд власы

Силәбе өлкәһе суд системаһы составында:

1. Силәбе өлкәһе өлкә суды, Рәсәйҙен юғары судының түбәнге инстанция суды
2. Силәбе өлкәһе арбитраж суды , Рәсәйҙен юғары судының түбәнге инстанция суды

Закондар сығарыу власы

Ҡарағыҙ: Силәбе өлкәһе Закондар сығарыу йыйылышы
Өлкә Парламенты — Силәбе өлкәһенең Закондар сығарыу йыйылышы.

Тарихы

Өлкә Тарихи Башҡортостан биләмәһендә урынлашҡан. Cиләбе өлкәһенең территорияһы 1744 −1919 йылдарҙа Ырымбур губернаһы составында (1737—1781 йылдарҙа күпселек территорияһы губернаһының Иҫәт провинцияһы составында). 1919 йылда Ырымбур губернаһы Ырымбур һәм Силәбе губерналарына бүленә. 1923 йылдың 3 ноябрендә Силәбе губернаһы бөтөрөлә һәм уның территорияһы үҙәге Свердловск ҡалаһында булған Урал өлкәһенә индерелә. 1934 йылдың 17 ғинуарында Силәбе өлкәһе ойошторола, уның территорияһы ғәмәлдәге Урал өлкәһенән бүленеп алына. Силәбе өлкәһе составында шул уҡ көндә башлыса башҡорттар йәшәгән райондарҙы үҙ эсенә алған Арғаяш милли округы ойошторола, 1934 йылдың 17 ноябренән был милли округ бөтөрөлә.

1943 йылда^[2] Силәбе өлкәһе составынан Ҡурған өлкәһе айырылып сыға.

Иҡтисады

Өлкә иҡтисадында метталлургия (эске тулайым продукттың 60 проценты) һәм машиналар төҙөү (эске тулайым продукттың 15 проценты) сәнәғәт өлөшө ҙур. Эре предприятилар: Магниторск металлургия комбинаты, Мечел, Силәбе трактор заводы, Урал автомобиль заводы һәм башҡалар. Өлкә илдең металлургия һәм тау сәнәғәте үҙәктәренең береһе. Силәбе сәнәғәтенең тарихы XVII быуаттан башлана. Рәсәй Президенты Владимир Путин әйтеүенсә, Силәбе өлкәһе — Рәсәйҙен сәнәғәт йөрәге.^[3]

Проблем, я сказал, много, но регион очень важный для нас, это промышленное сердце России, можно сказать.

Тәғәйенләнғән губернатор Борис Дубровский менән осрашыу ваҡытында. 15.01.14

Административ бүленеше

Муниципаль райондар		Ҡала округтар	Административ картаһы
1. Агаповка районы 2. Арғаяш районы 3. Әшә районы 4. Бреды районы 5. Варна районы 6. Үрге Урал районы 7. Яманйылға районы 8. Этҡол районы 9. Кәртәле районы 10. Кәҫле районы 11. Ҡытау-Ивановск районы 12. Ҡыҙыл районы 13. Коркино районы 14. Красноармейск районы	15. Ҡоншаҡ районы 16. Ҡүҫа районы 17. Нуғайбәк районы 18. Наҙы-Петровск районы 19. Октябрьский районы 20. Пласт районы 21. Һатҡы районы 22. Сосновка районы 23. Троицк районы 24. Уйылға районы 25. Уй районы 26. Сыбаркүл районы 27. Чесма район	I. Үрге Өпәле II. Златоуст III. Ҡарабаш IV. Копейск V. Ҡыштым VI. Локомотив VII. Магнитогорск VIII. Мейәс IX. Озёрск X. Снежинск XI. Трёхгорный XII. Троицк XIII. Ҡытаутамаҡ XIV. Сыбаркүл XV. Силәбе XVI. Южноуральск	Административно-территориаль ҡоролошо, Силәбе өлкәһе

Арғаяш районы

Ҡоншаҡ районы

Әшә районы

Ҡатау-Ивановск районы

Һатҡы районы

Ҡүҫа районы

Златоуст

Мейәс

Кәртәле районы

Варна районы

Бреды районы

Коркино районы

Красноармейск районы

Силәбе

Этҡол районы

Магнитогорск

Агаповка районы

Үрге Урал районы

Силәбе өлкәһе башҡорттары

Силәбе өлкәһе башҡорттары Урал аръяғы башҡорттарына ҡарай, Оло Иркәбай, Оло Усман, Кесе Ҡаҙаҡбай, Кесе Ултыраҡ, Ялтыр (бөтәһе — 99), Кесе Ҡаҙакбай, Ләүәш, Нөркә (ауылсоставныда башҡорттар— 100 %) һәм башҡа торама пункттарҙа тупланып йәшәй.

Силәбе өлкәһе башҡорттары ҡоролтайы, «Башҡорт халыҡ үҙәге» Силәбе өлкә йәмәғәт ойошмаһы (1991 й. алып), «Башҡорт йәштәре иттифағы» төбәк ойошмаһы (2006 й. алып; икеһе лә Силәбелә) эшләй. Силәбе өлкәһе Башҡорт драма театры, Башҡорт филармонияһы, Ғәскәров Ф. исемендәге халыҡ бейеүҙәре ансамбле, Ҡурсаҡ театры, Салауат драма театры, Сибай драма театры, «Сулпан» театры һ.б. гастролдәре үтә; рәссамдар Б. Ф. Домашников, С. Б. Краснов, Ә. Ф. Лотфуллин, А. Н. Романов, Й. Ә. Сөләймәновтарҙың «Һары бейә» һынлы сәнғәт төркөмө ағзаларының эштәре күрһәтелә һ.б.

Арғаяш һәм Ҡоншаҡ райондары мәктәптәрендә башҡорт теле мотлаҡ предмет булараҡ өйрәнелә; Силәбе университетында һәм 1-се Силәбе педагогия колледжының Арғаяш филиалында башҡорт теле уҡытыусылары әҙерләнә, башҡорттар тупланып йәшәгән райондарҙа «Башҡорт юлдаш телевидениеһы» тапшырыуҙары күрһәтелә, Силәбе өлкәһе торама пункттары китапханалары башҡорт телендәге дәреслектәр, уҡыу әсбаптары менән тәьмин ителә.

Силәбе өлкәһе башҡорт ауылдары — Силәбе өлкәһендә милләт буйынса башҡорттар күпләп йәшәгән ауылдар. 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса 174 ауылда башҡорттар күпләп йәшәй.

Башҡортостан һәм Силәбе өлкәһе араһында Дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек

Башҡортостан Республикаһы һәм Силәбе өлкәһе араһында тиҫтәнән ашыу докуменнтарға ҡул ҡуйылған:

1. Дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек тураһында килешеүгә (1997),
2. Хеҙмәттәшлек тураһында килешеү (1998),
3. Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте һәм Силәбе өлкәһе Хөкүмәте араһында Сауҙа-иҡтисад, фәнни-техник, социаль һәм мәҙәни хеҙмәттәшлек тураһында килешеү (2003),
4. БР Хөкүмәте һәм «Магнитогорск металлургия комбинаты» ПАЙ араһында килешеү (2006)
5. БР Архив эштәре буйыса дәүләт комитеты һәм Силәбе өлкәһе хакимиәтенең Архив эштәре буйынса комитеты араһында килешеү, 1997
6. БР Һаулыҡ һаҡлау министрлығы һәм Силәбе өлкәһе Һаулыҡ һаҡлау бүлеге араһында хеҙмәттәшлек килешеү (1997),
7. Өфө һәм Силәбе хакимиәттәре араһында Хеҙмәттәшлек килешеү (1999)
8. 1991 й. алып БР һәм Силәбе өлкәһе РФ субъекттарының «Оло Урал» иҡтисади хеҙмәттәшлек төбәк-ара ассоциацияһына инә.

1997 й. башлап Силәбелә БР-ҙың Даими вәкиллеге эшләй, 2004—2008 йылдарҙа Магнитогорскиҙа Даими вәкиллек бурыстарын «Башҡорт Сауҙа Йорто» атҡара.

БР һәм Силәбе өлкәһе сауҙа әйләнеше 2009 й. 25,2 млрд һум тәшкил итә.

Силәбе өлкәһе делегаттары 1—3 сө Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайҙары эшендә ҡатнаша. Силәбе органик быяла заводында буялған органик быяла алыу өсөн Органик химия институтында эшләнгән технологиялар индерелгән; Силәбе цинк заводында Учалы тау-байыҡтырыу комбинатының цинк концентраттары эшкәртелә.

БР һәм Силәбе өлкәһе иҡтисады һәм мәҙәниәте көндәре (Магнитогорск, 2001), Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуының 450 йыллығына арнап, «Силәбе өлкәһендә Өлкә Һабантуйы» халыҡ байрамы уҙғарыла (Арғаяш районы, 2007); башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадалары һәм көндәре, ҡоролтайҙары (1993 й. алып), йыл һайын өлкә һәм ҡала һабантуйҙары үткәрелә.

2000 йылдан алып Арғаяш районының Арғаяш ауылында БДУ вәкиллеге эшләй.

«Арғужа» (Арғаяш, 1998 й. алып), «Мираҫ», гәзите нәшер ителә.

Билдәле шәхестәр

Бикбулатов Наил Вәли улы, Д. Ж. Вәлиев, Х. Ш. Заимов, З. Ә. Ихсанов, К. К. Кинйәбулатова, Р. Ф. Көсөков, Х. Ҡ. Ҡушаев, Д. Н. Лазарева, В. М. Перчаткин, О. А. Пономарёв, Х. Ш. Самохужин, Ҡ. Р. Тимерғәзин һ. б. эшмәкәрлеге Башҡортостан менән бәйле.

• Арыҫланов Исмәғил Ғәни улы (11.04.1959), ғалим-инженер‑технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2001 йылдан Өфө дәүләт нефть техник университетының Октябрьский филиалында кафедра мөдире. Техник фәндәр докторы (2000). Һатҡы районы Һилейә ҡасабаһынан^[4].
• Ядренников Василий Иванович (27.03.1929—5.12.2017), хужалыҡ эшмәкәре. 1970—1989 йылдарҙа «Стерлитамакстрой» тресы управляющийы. Башҡорт АССР-ының 11-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты һәм ағзаһы. РСФСР‑ҙың (1991) һәм БАССР‑ҙың (1978) атҡаҙанған төҙөүсеһе. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1985). Ленин (1986), Октябрь Революцияһы (1981) һәм Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971) ордендары кавалеры. Стәрлетамаҡ ҡалаһының почётлы гражданы (1996). Ҡыҙыл Армия районы Боровое ауылынан^[5].

Галерея

• 
  Мейәс музейы, XIX быуатта төҙөлгән бина
• 
  Өлкәнең көнсығышы
• 
  Рәсәй Почтаһының маркаһы, 2009

Мәҙәниәте

2015 йылдың ғинуарынан өлкә губернаторы Борис Дубровский һәм Башҡортостан Республикаһы Башлығы Рөстәм Хәмитов башланғысы менән Силәбе өлкәһендә рус һәм башҡорт телдәрендә «Уралым» исемендә ижтимағи-сәйәси гәзит сыға башланы. Баҫманың тиражы — һигеҙ мең дана, ул ай һайын нәшер ителә. Гәзит Силәбе башҡорттары йәшәгән биләмәләрҙә бушлай таратыла.

Милли составы

• Урыҫтар — 2 829 899 (83,8 %)
• Татарҙар — 180 913 (5,36 %)
• Башҡорттар — 162 513 (4,81 %)
• Украиндар — 50 081 (1,48 %)
• Ҡаҙаҡтар — 35 297 (1,05 %)
• Немецтар — 18 687 (0,66 %)
• Белорустар — 13 035 (0,39 %)
• Мордвалар — 12 147 (0,36 %)
• Әрмәндәр — 9311
• Нуғайбәктәр — 7679
• Таджиктар — 7375
• Әзербайжандар — 7213
• Сыуаштар — 6819
• Үзбәктәр — 6446
• Сиғандар — 4266
• Марийҙар — 3695
• Йәһүдтәр — 3358
• Удмурттар — 2421
• Молдавандар — 1618
• Грузиндар— 1417
• Ҡырғыҙҙар — 1410
• Поляктар — 1185
• Милләтте күрһәтмәгәндәр — 99144 кеше

Силәбе өлкәһе йылғалары, күлдәре

• Мейәс
• Уй
• Әй
• Яйыҡ
• Йүрүҙән
• Сыбаркүл
• Һуңкүл
• Түрғәяҡ
• Ҡомкүл
• Өйәлге
• Ҡалды
• Йөрәккүл

Иҫкәрмәләр

1. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
2. [1](недоступная ссылка)
3. Тәғәйенләнғән губернатор Борис Дубровский менән осрашыу. 15.01.14
4. Башҡорт энциклопедияһы — Арыҫланов Исмәғил Ғәни улы 2016 йыл 6 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 8 апрель 2019)
5. Башҡорт энциклопедияһы — Ядренников Василий Иванович(недоступная ссылка) (Тикшерелеү көнө: 24 март 2019)

Һылтанмалар

• Силәбе өлкәһендә рус һәм башҡорт телдәрендә «Уралым» гәзите сыға башланы