Туймазы районы

Туймазы районы

Герб Флаг (аңлатма)
Ил	Рәсәй
Статус	муниципаль район
Урынлашҡан урыны	Башҡортостан
Берләштерә	1 ҡала и 20 ауыл
Административ үҙәк	Туймазы
Барлыҡҡа килеүе	1930
Муниципаль район хакимиәте башлығы	Суфыянов Айҙар Рифғәт улы
Муниципаль район Советы рәйесе	Минибаев Ильфир Ғоссам улы
Рәсми телдәр	башҡорт, урыҫ
Халҡы (2016)	↘131 953[1] (3.24 %, 1 урын)
Тығыҙлығы	55.82 кеше/км²
Милли состав	башҡорттар, татарҙар, урыҫтар, сыуаштар, мариҙар
Конфессиональ состав	мосолмандар, православие динен тотоусылар
Майҙаны	2 364 км² (22 урын)
Ваҡыт бүлкәте	MSK+2 (UTC+6)
Автомобиль номерҙары коды	02, 102
Рәсми сайты
ОКАТО	80 251 000 000

Туймазы районы (рус. Туймазинский район) — Башҡортостан Республикаһындағы муниципаль район.

Административ үҙәге — Туймазы ҡалаһы.

Географияһы

Шумилов шарлауыҡтары

Башҡортостандың көнбайышында урынлашҡан. Төньяҡта — Шаран, көнсығышта — Бүздәк, көньяҡта — Бәләбәй һәм Йәрмәкәй райондары, көнбайышта — Татарстан Республикаһы һәм Октябрьский ҡала округы биләмәләре менән сиктәш.

Район Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығының үҙәк өлөшөн алып тора. Нефть (Туймазы, Серафимовка, Кәпәй-Ҡыбау, Троицк һ. б.), ҡомташ (Ғәфүр, Ҡандра), гипс (Мәҡсүт), кирбес сеймалы (Түбәнкүл, Туҡмаҡ-Ҡаран), агрономик рудалар (Балтай, Ҡарамалы-Ғөбәй, Кәлшәле һ. б.) ятҡылыҡтары асылған.

Райондың көнбайышында — Ыҡ, көньяғында — Ҡыйҙаш, үҙәк өлөшөндә һәм төньяҡ-көнбайышында Өҫән йылғалары аға. Район йылы һәм ҡоро агроклиматлы регионға, Өҫән йылғаһының түбәнге ағымындағы типик ҡара тупраҡлы ерҙәр Урал алды дала зонаһына инә. Ҡалҡыу өлөшөндәге ҙур ғына майҙандада — йүкә, саған, имән ағастарынан торған киң япраҡлы урмандар, ә көньяҡ-көнсығышында ҡайын һәм уҫаҡ урмандары һаҡланған. Туймазы урман хужалығы эрозияға дусар булған текә битләүҙәрҙә ағас ултыртыу менән шөғөлләнә. Урмандар 62,5 мең га (Район территоряһының 26,5 %) майҙаны биләп тора, ауыл хужалығы ерҙәре 135,9 мең га, шул иҫәптән 96,6 мең га — һөрөнтө ерҙәр, 6,9 мең га — сабынлыҡтар, 32,2 мең га — көтөүлектәр.

Ҡандракүлде уратҡан «Ҡандракүл» дәүләт милли тәбиғәт паркы, Мәҡсүт ауылы яҡын Ыҡ йылғаһы ярындағы мәмерйә, Ҡандра тимер юл станцияһы буйында ултыртылған ҡарағайҙар, Үрге Троицк лесничествоһындағы ҡарағастар һаҡлана торған территориаль һәм тәбиғәт ҡомартҡылары булып һанала.

Туймазы ҡалаһының
«Әл-Фәтихә» мәсете

Тарихы

Райондың барлыҡ торама пункттары элекке ҡыр-йылан, ҡаңлы, ҡырғыҙ, ҡобау һәм байлар башҡорт ҡәбиләләре ерҙәрендә урынлашҡандар. Идара итеүҙең кантон системаһы осоронда был ерҙәр 12-се башҡорт кантоны составында була.

Халыҡ һаны

1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):

Йыл Халыҡ һаны 1939 53 846 [2][3] 1959 99 218 [4][3] 1970 48 533 [5][3] 1979 39 273 [6][3] 1989 30 654 [7][3] Йыл Халыҡ һаны 2002 30 923 [8][3] 2008 129 993 [9] 2009 130 548 [10] 2010 131 225 [11] 2012 130 942 [12] Йыл Халыҡ һаны 2013 131 147 [13] 2014 132 053 [14] 2015 132 129 [15] 2016 132 349 [16] 2017 132 463 [17] Йыл Халыҡ һаны 2018 132 448 [18] 2019 132 337 [19] 2021 131 728 [20]

Урбанизация

Ҡала шарттарында (Туймазы ҡалаһы) район халҡының 51.74 % йәшәй.

Милли составы

2010 йылғы йән иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы: татарҙар — 38,5 %, башҡорттар — 33,7 %, урыҫтар — 22,8 %, сыуаштар — 1,5 %, мариҙар — 1,4 %, башҡа милләт вәкилдәре — 2,1 %^[21].

Билдәле шәхестәре

• Арыҫланов Әмир Солтан улы (25.09.1926—23.02.1987), рәссам. 1963 йылдан СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған рәссамы (1986). Кәлшәле ауылынан.
• Вәлиуллин Ренат Абдулла улы (20.09.1947) — рәссам, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған рәссамы (1997). (Үрге Бишенде ауылынан)^[22].
• Ғәбдрәшитов Фазулла Ғабдулла улы (25.10.1903—5.04.1975), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан яугир, 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының станоклы пулемёт тоҫҡаусыһы, гвардия рядовойы. Советтар Союзы Геройы (1944). Иҫке Ҡандра ауылынан.
• Ёлкин Иван Сергеевич (22.03.1924—3.04.1991), хәрби хеҙмәткәр, гвардия подполковнигы. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Советтар Союзы Геройы (1945). Покровка ауылынан.
• Ишморатова Наилә Мәүлитйән ҡыҙы (28.09.1954), ғалим-химик. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2010). Бикмәт ауылынан^[23].
• Мусин Эмиль Марат улы (2.03.1968), журналист, 2001 йылдан «Туймазинский вестник» ижтимағи-сәйәси гәзите хеҙмәткәре. Башҡортостан Хөкүмәтенең Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһы лауреаты (2011).
• Мордвинцев Геннадий Васильевич (1.06.1938), тархсы-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Тарих фәндәре кандидаты, профессор. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Ҡандра ауылынан^[24].
• Төхвәтуллин Расфар Мөхлис улы (4.04.1933), социолог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Социология фәндәре докторы (2000), профессор (2001). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (2000). Иҫке Арыҫланбәк ауылынан^[25].
• Фәррәхов Йосоп Тимербай улы (20.04.1935—31.01.2001), урмансы, СССР-ҙың Дәүләт премияһы лауреаты (1983). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры (1986). Иманғол ауылынан.
• Хәлиуллин Айрат Нәсибулла улы (16.05.1934—11.07.2000), хеҙмәт алдынғыһы. 1952—1993 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының бригадиры, механик колоннаһы һәм участка начальнигы, 1979 йылдан — 3‑сө төҙөлөш идаралығы начальнигы урынбаҫары. Социалистик Хеҙмәт Геройы (1964). Имәнкүпер ауылынан^[26].

Административ-территориаль бүленеше

Район территорияһында Октябрьский ҡалаһы һәм 113 ауыл урынлашҡан.

Торама пункттар буйынса халыҡ һаны

Туймазы ↗68 277[1] Ҡандра ↘10 885[27] Серафимов ↘9813[27] Собханғол ↗5598[27] Түбәнге Троицк ↘3885[28] Дуҫлыҡ ↗2145[27] Иҫке Туймазы ↘1247[27] Ҡарамалы-Ғөбәй ↗1120[27] Ғәфүр ↗1083[27] Төмәнәк ↗1070[27] Илсембәт ↗1067[27] Беренсе Май ↘983[27] Райман ↗970[27] Нөркәй ↗888[27] Үрге Троицк ↘816[27] Иҫке Собханғол ↗784[27] Кәкребаш ↗774[27] Япрыҡ ↗755[27] Түбәнге Бишенде ↗744[27] Үрге Бишенде ↗725[27] Николаевка ↗724[27] Татар-Олҡан ↗691[27] Сәйрән ↗688[27] Бишҡурай ↘680[27] Туҡтағол ↗658[27] Йәрмөхәмәт ↘651[27] Ҡандра-Ҡотой ↘651[27] Әгертамак ↗610[27] Уяҙытамаҡ ↗593[27] Туҡай ↘587[27] Ҡандракүл ↗547[27] Кәлшәле ↗525[27] Кендектамак ↗475[27] Мәтәүтамак ↗457[27] Үрге Сәрҙек ↗406[27] Соҡаҙытамаҡ ↗398[27] Балтай ↗377[27] Соҡаҙыбаш ↗359[27]

Ярмунса ↘340[27] Аблай ↗315[27] Үрмәкәй ↘315[27] Иҫке Ҡандра ↘308[27] Никитинка ↘303[27] Горный ↘292[27] Егетәк ↘279[27] Яңы Бишенде ↗274[27] Ҡарат ↘267[27] Булат ↗266[27] Аҙнағол ↘258[27] Алексеевка ↗257[27] Фрунзе ↗241[27] Воздвиженка ↗232[27] Түбәнге Сәрҙек ↘209[27] Серафимовка ↗209[27] Төпкилде ↗209[27] Исмаил ↗197[27] Тәрәнйылға ↗189[27] Ҡаран-Бишенде ↗168[27] Яңы Нарыш ↘168[27] Сыуаш-Олхан ↗158[27] Яңы Арыҫланбәк ↘150[27] Бәтке ↗146[27] Покровка ↗143[27] Константиновка ↗140[27] Дарвин ↗138[27] Ҡандра-Төмәкәй ↗135[27] Иманғол ↗133[27] Тимер ↗132[27] Имәнкүпер ↘123[27] Ҡайынйылға ↗119[27] Иҫке Арыҫланбәк ↘119[27] Туҡмак-Ҡаран ↗119[27] Бикмәт ↘109[27] Бәйрәкәтүбә ↗101[27] Раевка ↗101[27] Яҡшай ↘85[27]

Йүкәле Шишмә ↘84[27] Ҡараттамаҡ ↘78[27] Казнаковка ↗77[27] Әйтәктамаҡ ↗76[27] Ҡыҙылбүләк ↘76[27] Самсыҡ ↘76[27] Мостафа ↗73[27] Ҡыҫҡайылға ↗71[27] Александровка ↘62[27] Чапаево ↘56[27] Ташкисеү ↘53[27] Балағаскүл ↗48[27] Майский ↗48[27] Арҙат ↗47[27] Мәҡсүт ↘45[27] Көйөктамаҡ ↘42[27] Нескәбуләк ↘41[27] Мулла-Ҡамыш ↗40[27] Әтек ↘37[27] Нур ↘31[27] Ҡамыштау ↘29[27] Ҡыҙылташ ↘26[27] Кожай-Андреев ↗25[27] Леонидовка ↘25[27] Түбәнге Ҡаранйылға ↘19[27] Яңы Арыҫлан ↘19[27] Яңы Һыуыҡҡул ↗18[27] Бөресклет хужалығы ↘15[27] Кесе Бикмәт ↘14[27] Ҡайынйылға ↘9[27] Баҡсаһарай ↗8[27] Ольховка ↘8[27] Ҡарамалы ↗7[27] Үрнәк ↘7[27] Знаменка ↘0[27] Бәләкәй Туҡмаҡ-Ҡаран ↘0[27] Һалҡыншишмә →0[27] Япрыҡ янғын һүндереү депоһы →0[27]

Иҡтисад

Район сәнәғәт һәм ауыл хужалығы йүнәлешле. Нефть ятҡылыҡтарын «Туймазынефть» һәм «Октябрьскнефть» НГДУ-ры үҙләштерә. Сәнәғәт предприятиелары Октябрьский һәм Туймазы ҡалаһы, шулай уҡ Серафимовка ҡасабаһында (автоматика һәм телемеханика ҡулланмаларын сығарыусы тәжрибә заводы, мамыҡ-ҡауырһын әйберҙәре һәм тегеү фабрикалары), Түбәнге Троицкиҙа (Башҡортостан буҫтау комбинаты), Собханғолда (консерва заводы), Ҡандрала (Туймазы быраулау эштәре идаралығы, иген ҡабул итеү предприятиеһы, ҡатнаш мал аҙығы заводы) урынлашҡан. Ауыл хужалығы предприятиеларынан — Туймазы ҡошсолоҡ фабрикаһы, Ҡандра мөгөҙлө эре мал үрсетеү һәм һимертеү совхозы, Туймазы тоҡомсолоҡ совхозы, ҡошсолоҡ инкубатор станцияһы, «Башнефть» АНК-һының ярҙамсы хужалыҡтарыры: «1 Май», «Нарыштау» һәм «Төҙөүсе» совхоздарыздары эшләй.

Район баҫыусылыҡта — игенселек, шәкәр сөгөлдөрө, картуф, йәшелсә үҫтереү, малсылыҡта һөт-ит йүнәлешендәге мал үрсетеү, сусҡасылыҡ, ҡошсолоҡ буйынса махсуслаша. Район территорияһы буйлап Ульяновск—Шишмә тимер юлы, Һамар—Өфө—Силәбе автомобиль юлы үтә.

Районда 48 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 22 урта мәктәп, 35 дөйөм китапхана, 54 клуб учреждениеһы, ауыл участка дауаханаһы бар. Ҡандракүлдең тирә-яғында Октябрьский, Туймазы ҡалаһы предприятиеларының ял итеү базалары, профилакторийҙары урынлашҡан. Татар һәм урыҫ телдәрендә «Туймазы хәбәрләре» — «Туймазинский вестник» гәзите сыға.

Иҫкәрмәләр

1. Предварительная оценка численности населения Республики Башкортостан на 1 января 2016 года по муниципальным образованиям  (билдәһеҙ). Дата обращения: 21 февраль 2016. Архивировано 21 февраль 2016 года.
2. перепись населения СССР 1939 года
3. Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008. — Б. 448.
4. перепись населения СССР 1959 года
5. перепись населения СССР 1970 года
6. перепись населения СССР 1979 года
7. перепись населения СССР 1989 года
8. Всероссийская перепись населения 2002 года
9. 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
10. Оценка численности Республики Башкортостан постоянного населения на 1 января 2009-2016 годов
11. Всероссийская перепись населения 2010 года
12. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
13. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) — Росстат, 2013. — 528 с.
14. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
16. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
18. 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Рәсәй Федерацияһы статистика федераль хеҙмәте.
19. Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019. — Б. 62.
20. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
21. Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан  (билдәһеҙ) (pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан. Дата обращения: 5 март 2013. Архивировано 9 март 2013 года.(недоступная ссылка)
22. Башҡорт энциклопедияһы — Вәлиуллин Ренат Абдулла улы 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 18 сентябрь 2017)
23. Башҡорт энциклопедияһы — Ишморатова Наилә Мәүлитйән ҡыҙы 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 24 сентябрь 2018)
24. Ветер истории по-прежнему в его парусах. Газета «Вечерняя Уфа». Официальный сайт. 2013, 28 мая (рус.) (Тикшерелеү көнө: 2 май 2018)
25. Башҡорт энциклопедияһы — Төхвәтуллин Расфар Мөхлис улы 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 4 май 2018)
26. Башҡорт энциклопедияһы — Хәлиуллин Айрат Нәсибулла улы(недоступная ссылка) (Тикшерелеү көнө: 13 май 2019)
27. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан  (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
28. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.

Һылтанмалар

• Туймазы районы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 17 февраль 2019)
• Муниципальный район Туймазинский район Республики Башкортостан. Официальный сайт 2020 йыл 9 май архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 17 февраль 2019)