Цитрус

Цитрус
лимон, лайм, апельсин, мандарин емештәре
лимон, лайм, апельсин, мандарин
емештәре
Фәнни классификация
Халыҡ-ара фәнни исеме

Citrus L.

Синонимдар
Номенклатура тибы
Бүлендек таксондар

Викитөркөмдә
Систематика
Викиһаҡлағыста
рәсемдәр
GRIN  t:2640

Цитрус (латин телендә Citrus) — рут ғаиләһенә ҡараған мәңге йәшел ағастар һәм ҡыуаҡтар төрө. Померанцевые (Aurantieae) трибаһына ҡарай.

Төрҙөң фәнни атамаһы латин теленән алынған, унда цитрус һүҙе «лимон ағасы» тигән мәғәнәне аңлатҡан.

Таралыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Цитрустар, күрәһең, Көньяҡ-Көнсығыш Азияла, Көнсығыш Һиндостандан алып Азияның Тымыҡ океан буйындағы утрауҙарға тиклемге төбәктә формалашҡан. Фараз ителеүенсә, был төр үҫемлек орлоҡтары булған һыулы шыйыҡлыҡ менән тултырылған тоҡсай был төбәккә хас ҡоро муссонлы климат шарттарына эволюцион яраҡлашҡан[1]. Шул уҡ ваҡытта был цитрустар боронғо Австралияла, Яңы Гвинеяла һәм Яңы Каледонияла барлыҡҡа килгән, тип иҫәпләүсе тикшеренеүҙәр ҙә бар[2].

Цитрус төрөнә ҡараған үҫемлектәрҙе культуралаштырыу боронғо Ҡытайҙа яҡынса 4 000 йыл элек башлана һәм интродукцияланған төрҙәрҙе урындағылар менән гибридлаштырыу юлы менән алып барылған. Гибридлаштырыу процестары быуаттар буйы дауам итә, шуға күрә хәҙер уның ҡайһы бер үҫемлектәрен классификациялауҙы ҡыйынлаштыра. Оҙаҡ ваҡыт Ҡытай цитрус үҫтереү үҙәге булып торған; мәҫәлән, Хань Еньчи китабында цитрус ағастарының 27 төрө ентекләп һүрәтләнә[3]. Шул уҡ ваҡытта Ҡытайҙан ситтә тәбиғи гибридтар барлыҡҡа килгән. Лимон, моғайын, Көнсығыш Һиндостан, Ассам һәм Бирманың төньяғын үҙ эсенә алған төбәктә урынлашҡандыр, ә лайм — Малай архипелагында[4].

Беҙҙең эраға тиклем IV быуатҡа цитрустарҙың беренсе төрө — фарсы батшалары баҡсаларында үҫкән цитрон — Фарсы империяһы аша Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында таралған. Яңы эра башында Рим идараһы аҫтында булған Төньяҡ-Көнбайыш Урта диңгеҙ буйында лимон үҫтерә башлайҙар[5]. Был төбәктә цитрус ағастары тәүҙә декоратив булараҡ үҫтерелә, сөнки һалҡыныраҡ һәм ҡорораҡ климат емештәргә өлгөрөргә мөмкинлек бирмәй. Әммә быяла урынына слюда пластинкалары файҙаланылған тәүге оранжереялар барлыҡҡа килгәс, яңы дәүерҙең III—IV быуатына Италияла цитрустар емеш бирә башлай[6]. X—XII быуаттарҙа, ғәрәптәр баҫып алғандан һуң, Урта диңгеҙ буйына померанец, лайм һәм помело килтерелә, улар емеш ағасы булараҡ күпләп үҫтерелә башлай[7]. Был культуралар Фарсы иленән — Ғәрәбстанға һәм Төньяҡ Африкаға, унан Пиреней ярымутрауы аша Европаға үтеп ингән. XV быуат уртаһына Урта диңгеҙҙә генуя сауҙагәрҙәре һалған сауҙа юлдары буйлап әфлисун да үтеп инә[6].

Америкаға цитрус культураларын Испания колонизаторҙары алып килә. Колумб 1493 йылда Эспаньола утрауында әфлисун орлоҡтарын ултыртҡан була. XVI быуат аҙағында Испания вәкилдәре цитрус үҫемлектәрен хәҙерге Мексика, Флорида һәм Перу биләмәләрендә, ә португалдар Бразилияла үҫтергән. XVIII быуат уртаһында францискандар Сан-Диегола (Калифорния) әфлисун ағастарын үҫтерә башлай[6]. Цитрус культураларын Көнбайыш Африкаға португалдар алып килә, ә Көньяҡ Африка Республикаһына голландтар алып килә. Австралияла тәүге цитрус ағастары 1788 йылда Яңы Көньяҡ Уэльста ултыртылған, унда Британия моряктары Бразилиянан әфлисун орлоҡтары килтергән. Шулай уҡ 1828 йылда Ҡытайҙан килтерелгән орлоҡтарҙан мандарин ағастары үҫеп сыға[8].

XXI быуат башына цитрус үҫемлектәре донъяның 140-тан ашыу илендә үҫә, әммә башлыса уларҙың таралыу урындары экватор тирәләй 35 градус көньяҡ һәм төньяҡ киңлектә тупланған[9]. Рәсәй биләмәһендә асыҡ тупраҡта Краснодар крайы Ҡара диңгеҙ ярҙарының иң көньяҡ өлөшөндә — Сочи районында ғына үҫә, унда елдән һаҡланған урындарҙа мандарин ағастары осрауы ихтимал. Элекке СССР биләмәһендә цитруслылар Кавказ аръяғы илдәрендә таралған.

Ботаник тасуирлама

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төрҙәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хужалыҡтағы әһәмиәте

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Цитрус төрө үҫемлектәренең емештәре С витаминының мөһим сығанағы булып тора[10], әммә уларҙың туҡлыҡлылыҡ ҡиммәте был компонент менән генә сикләнмәй. Емештәре моносахарид, күҙәнәктәргә бай һәм составына күп һанлы микроэлементтарҙы үҙ эсенә ала, шул иҫәптән фолий һәм никотин һәм пантотеник кислоталар, тиамин, рибофлавин, калий, кальций, магний, фосфор, В6 витамины бар[9]. Лимон һәм лаймдың зәңгегә ҡаршы үҙенсәлектәре Бөйөк географик асыштар осоронда уҡ Голландия диңгеҙселәренә билдәле була. 1753 йыл һәм XVIII быуат аҙағы араһында Джеймс Линдтың тәжрибәһе зәңге менән көрәштә уларҙың һөҙөмтәлелеген күрһәткәс, лимон һәм лайм һуты Британия флотында матрос рационының бер өлөшөнә әүерелә[6]. Хәҙерге эпидемиологик тикшеренеүҙәр шулай уҡ цитрус емештәрен ҡулланыу менән хроник сирҙәрҙең, шул иҫәптән йөрәк-ҡан тамырҙары ауырыуҙарының, неврологик етешһеҙлектәрҙең, яман шештең, катарактаның һәм остеопороздың үҫешен иҫкәртеү араһында бәйләнеш булыуын күрһәтә[11]. Бынан тыш, цитрус майҙары инсектицид үҙенсәлектәренә эйә[12].

Цитрус үҫемлектәрен етештереүсе өлкәләр[13]

Цитрустарҙы етештереү күләме 1960-сы йылдар аҙағында 30 миллион тоннанан 2002—2004 йылдарҙа 105 миллион тоннаға тиклем арта, шуларҙың яртыһынан күберәге — апельсин. Шул уҡ ваҡытта бөтә етештереү күләменең яҡынса 2/3 өлөшө 6 илгә тура килә: Ҡытай, Бразилия, АҠШ, Һиндостан, Мексика һәм Испания[14]. Улар донъяның төп ауыл хужалығы культуралары иҫәбенә инә. XX быуат аҙағынан донъяла йән башына цитруслыларҙы ҡулланыу йылдам үҫә. Төньяҡ Америка ҡулланыу буйынса лидер булып тора, унан һуң Латвия Америкаһы һәм Европа килә. Үҫешкән илдәрҙә йән башына цитрус ҡулланыу иң юғары нөктәһенә етә һәм кәмей башлай, ә үҫештәге илдәрҙә үҫеүен дауам итә[10]. Цитруслыларҙың иҡтисади яҡтан әһәмиәтле төрҙәренә һәм гибридтарына лимон, лайм, әфлисун, померанец, мандарин, грейпфрут, цитрон һәм помело һ.б. ҡарай[15]. 2021/2022 йылға баһалар буйынса, донъяла етештерелә:

  • яҡынса 49 миллион тонна апельсин (шуларҙың өстән бер өлөшөнән ашыуы Бразилияла һәм 15 % Ҡытайҙа);
  • яҡынса 38 миллион тонна мандарин (иң эре етештереүселәрҙең — Ҡытай һәм Европа берлеге — өлөшө донъя етештереүенең 8 процентын тәшкил итә);
  • 9,5 млн тонна лимон һәм лайм (шуларҙың өстән бер өлөшө Мексикала һәм 15 проценттан ашыуы Аргентинала һәм Евросоюзда);
  • 7 млн тонна грейпфрут (Ҡытайҙа дөйөм күләмдең 3/4 өлөшө тиерлек)[16].

Цитруслы үҫемлектәр емеш-еләк һуттары, алкоголле эсемлектәр, джемдар һәм мармеладтар етештереү өсөн нигеҙ булып тора[8]. Аҙыҡ-түлек итеп ҡулланыуҙан тыш, цитрус культуралары хуш еҫле эфир майҙары булыуы арҡаһында парфюмерия сәнәғәте өсөн мөһим сеймал булып тора. Был берләшмәләрҙең 90 процент самаһын монотерпендар тәшкил итә, тәү сиратта D-лимонен. Айырым төрҙәр һәм сорттар өсөн хас булған башҡа мөһим компоненттар оксигенланған терпендарҙы һәм әфлисун эссенцияһы составына ингән этилбутират кеүек ҡатмарлы эфирҙарҙы үҙ эсенә ала. Цитрус майы, ҡабығын һалҡын килеш ҡыҫыу, цедрҙағы эфир майҙары тоҡсайҙарын емереү, артабан фракцияларҙы центрифугалау ысулы менән бүлеүҙән алына[12]. Лимондар, һирәгерәк, лайм һәм бергамоттар шулай уҡ лимон кислотаһы етештереү өсөн сеймал булып хеҙмәт итә[8]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Ensminger A. H., Ensminger M. E., Konlande J. E., and Robson J. R. K. Citrus fruits Citrus spp. // Foods and Nutrition Encyclopedia (инг.). — 2nd ed.. — CRS Press, 1993. — Vol. 1: A-H. — P. 425—426. — ISBN 978-0-8493-8981-8.
  2. ↑ Liu Y., Heying E., and Tanumihardjo S. A. History, Global Distribution, and Nutritional Importance of Citrus Fruits (инг.) // Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety. — 2012. — Т. 11. — С. 530—531. — DOI:10.1111/j.1541-4337.2012.00201.x
  3. ↑ Ensminger A. H., Ensminger M. E., Konlande J. E., and Robson J. R. K. Citrus fruits Citrus spp. // Foods and Nutrition Encyclopedia (инг.). — 2nd ed.. — CRS Press, 1993. — Vol. 1: A-H. — P. 425—426. — ISBN 978-0-8493-8981-8.
  4. ↑ Langgut D. The Citrus Route Revealed: From Southeast Asia into the Mediterranean (инг.) // HortScience. — 2017. — В. 6. — Т. 52. — С. 815. — DOI:10.21273/HORTSCI11023-16
  5. ↑ Langgut D. The Citrus Route Revealed: From Southeast Asia into the Mediterranean (инг.) // HortScience. — 2017. — В. 6. — Т. 52. — С. 815. — DOI:10.21273/HORTSCI11023-16
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Foods and Nutrition Encyclopedia, 1993, p. 426
  7. ↑ Langgut D. The Citrus Route Revealed: From Southeast Asia into the Mediterranean (инг.) // HortScience. — 2017. — В. 6. — Т. 52. — С. 815. — DOI:10.21273/HORTSCI11023-16
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Spiegel-Roy P., and Goldschmidt E. E. History and Growing of Citrus // The Biology of Citrus. — Cambridge University Press, 1996. — С. 13. — ISBN 0-521-33321-0.
  9. ↑ 9,0 9,1 Liu, Heying & Tanumihardjo, 2012, p. 530
  10. ↑ 10,0 10,1 Matheyambath A. C., Padmanabhan P., and Paliyath G. Citrus Fruits // Encyclopedia of Food and Health / Editors-in-Chief: Benjamin Caballero, Paul M. Finglas and Fidel Toldrá. — 2016. — С. 136. — ISBN 978-0-12-384953-3.
  11. ↑ Liu, Heying & Tanumihardjo, 2012, p. 533
  12. ↑ 12,0 12,1 Liu, Heying & Tanumihardjo, 2012, p. 540
  13. ↑ Liu, Heying & Tanumihardjo, 2012, p. 531
  14. ↑ Liu, Heying & Tanumihardjo, 2012, p. 532
  15. ↑ Citrus (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online. Дата обращения: 11 апрель 2022.
  16. ↑ Citrus: World Markets and Trade (ингл.). United States Department of Agriculture Foreign Agricultural Service (ғинуар 2022). Дата обращения: 11 апрель 2022.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]