Ҡытау-Ивановск

Ҡала
Ҡытау-Ивановск
Флаг Герб
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Катав-Ивановск (Ҡытау-Ивановск)
Муниципаль районы	Ҡытау-Ивановск
Ҡала ултырағы	Ҡытау-Ивановск
Координаталар	54°45′ с. ш. 58°12′ в. д.^HGЯO
Башлыҡ	Иван Норко
Нигеҙләнгән	1755 йыл
Ҡала с	1939 йылда
Майҙаны	24,70 км²
Бейеклеге	477 м
Халҡы	↘16 333[1] кеше (2016)
Тығыҙлығы	661,26 кеше/км²
Этнохороним	ҡытау-ивановсылар, ҡытау-ивановсы
Телефон коды	+7 35147
Почта индексы	456110
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	-
Код ОКАТО	75 424
Код ОКТМО	75 629 101 001
Номер в ГКГН	0012500
Рәсми сайт	katavivan.ru
Ҡытау-Ивановск

Ҡытау-Ивановск — Рәсәйҙең Силәбе өлкәһе Ҡытау- Ивановск районындағы ҡала. Райондың һәм Ҡытау-Ивановск ҡала биләмәһенең административ үҙәге. Халыҡ һаны — 16 333^[1] кеше (2016) тәшкил итә.

Атамаһы

Ҡала сауҙәгәрҙәр һәм сәнәғәтселәр Иван Твердышев һәм уның кейәүе Иван Мясников хөрмәтенә һәм Ҡытау йылғаһы исемен өҫтәү рәүешендә аталған. Гидроним үҙ сиратында Ҡатай башҡорт ырыуы этнонимынан килеп сыҡҡан^[2].

Географияһы

Силәбенән 260 км алыҫлыҡта Ҡатай йылғаһы буйында урынлашҡан.

Тарихы

Сембер сауҙагәрҙәре һәм сәнәғәтселәре Иван Борисович Твердышев һәм уның кейәүе Иван Семенович Мясников бай тимер рудалы Баҡал ятҡылығын тикшереп, 1755 йылда Өфө губернаһының Өфө өйәҙендәге Ҡытау йылғаһы ярында тимер эшләү заводына, Йүрүҙән-Ивановка сүкеш (молотовый) һәм домна заводына, 1758 йылда — Ҡытау йылғаһының Йүрүҙән менән ҡушылған урында Ҡытаутамаҡ сүкеш заводына нигеҙ һалалар^[3]. Тәүге тиҫтә йылдарҙа Ҡытау-Ивановка заводы суйын етештереүсәнлеге һәм сифаты буйынса Уралда баш завод һәм Рәсәйҙә иң алдынғыларҙан һанала, швед һәм инглиз домна производстволарын уҙып китә. 150 йыл дауамында Белосельский-Белозерскийҙар кенәздәр (И. С. Мясников вариҫтары) ҡарамағында була. 1922 йылда Өфө губернаһы бөтөрөлгәндән һуң Ҡытау-Ивановск, Усть-Ҡытау улустары Силәбе губернаһының Златоуст өйәҙенә ҡушылалар. Артабан 1923 йылда Урал өлкәһе ойошторолоуынан һуң Златоуст округына үҙгәртелә. 1934 йылда, Урал өлкәһе Силәбе өлкәһе һәм Свердловск өлкәһенә бүленгәндән һуң, 1935 йылда Силәбе өлкәһе составында Ҡытау районы булдырыла, уның үҙәге итеп Ҡытау-Ивановск билдәләнә, 1933 йылда ҡала статусын ала.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Йүрүҙәнгә Тула ҡалаһынан ҡорал эшләү заводы, Ҡытау-Ивановск ҡалаһына — Киров оборона заводы (Смоленск өлкәһе) һәм Ленинград штурман приборҙары заводы эвакуациялана. 1942 йылда Йүрүҙән һәм Усть-Ҡытау завод ҡасабалары район ҡарамағындағы ҡала статусын алдылар. 1965 йылдың 12 ғинуарында элекке Ҡытау районы сиктәрендә Ҡытау-Ивановск районы ойошторола. 1979 йылдың декабрендә Ҡытау-Ивановск районынан тирә-яҡ биләмәләре һәм бер нисә ауылы менән бергә Усть-Ҡытау ҡалаһы үҙаллы административ-территориаль берәмеге булараҡ Силәбе өлкәһенә бирелә. 1997 йылда «Ҡытау-Ивановск ҡалаһы һәм Ҡытау-Ивановск районы» муниципаль берәмеге булдырыла^[4]

XVIII быуат аҙағынан XIX быуат аҙағына тиклем урыҫ дворян нәҫеленән Белосельский-Белозерскийҙар кенәздәре биләмәләренә ҡарай. Ҡытау-Ивановка заводы Ҡытау тау заводы округының үҙәге була.

1914 йылда цемент цехы сафҡа ебәрелә. 1979 йылда Ҡытау-Ивановск районының бер өлөшө Көньяҡ Урал дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы составына инә^[5].

1933 йылдың 27 авгусынан — ҡала тибындағы ҡасаба, 1939 йылдың 27 авгусында ҡала статусын ала.  1935 йылдан — Ҡытау районы үҙәге.

Халҡы

Халыҡ иҫәбе
1931[6]	1939[6]	1959[7]	1967[6]	1970[8]	1979[9]	1989[10]
10 000	↗14 300	↗20 573	↘20 000	↗20 188	↗22 795	↗24 972
1992[6]	1996[6]	1998[6]	2002[11]	2003[6]	2005[6]	2006[6]
↘24 700	↘22 800	↘22 200	↘20 162	↗20 200	↘19 600	↘19 200
2007[6]	2008[1]	2009[12]	2010[13]	2011[14]	2012[15]	2013[16]
↘19 000	↘18 110	↗18 663	↘17 630	↘17 595	↘17 337	↘17 032
2014[17]	2015[18]	2016[1]
↘16 732	↘16 554	↘16 333

2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халҡы буйынса ҡала Рәсәй Федерацияһының 1112^[19] ҡалаһы араһында ^[20] 375-се урында була

Билдәле кешеләр

• Азин Леонид Александрович (1923—1996) — совет ғалим-агрономы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре.
• Азина Мария Александровна (1905—1990) — совет ғалим-табибы, медицина фәндәре докторы, профессор.

Иҡтисады

• Ҡытау-Ивановск ҡойоу заводы
• «Ҡытау цементы» заводы
• Ҡытау-Ивановск приборҙар эшләү заводы
• ЯАЙ «СМАРТ»

Әҙәбиәт

• Катав-Ивановский завод // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)(рус.) (рус.)

Иҫкәрмәләр

1. Численность постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Челябинской области на 1 января 2005-2016 гг. (численность населения 2004-2010 гг. пересчитана от итогов ВПН-2010)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 8 апрель 2016. Архивировано 8 апрель 2016 года.
2. Матвеев А. К. Географические названия Урала: Топонимический словарь. — Екатеринбург: ИД «Сократ», 2008. — 352 с. С. 123.
3. Твердышевы, Иван Борисович и Яков Борисович // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб.—М., 1896—1918.
4. История Катав-Ивановска
5. Катавские новости 2018 йыл 27 май архивланған.
6. Народная энциклопедия «Мой город». Катав-Ивановск
7. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу  (урыҫ). Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
8. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.  (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
9. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу.  (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
10. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения  (билдәһеҙ). Архивировано 22 август 2011 года.
11. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более  (билдәһеҙ). Архивировано 3 февраль 2012 года.
12. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
13. Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года по Челябинской области. Том 1. «Численность и размещение населения Челябинской области». Таблица 11  (билдәһеҙ). Челябинскстат. Дата обращения: 13 февраль 2014. Архивировано 13 февраль 2014 года.
14. Численность постоянного населения Челябинской области в разрезе муниципальных образований на 1 января 2012 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 апрель 2014. Архивировано 12 апрель 2014 года.
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
16. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов)  (билдәһеҙ). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
17. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 2 август 2014 года.
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
19. с учётом городов Крыма
20. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года. Таблица «31. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». RAR-архив (1,0 Mб)

Һылтанмалар

• Администрация Катав-Ивановского муниципального района
• Катав-Ивановск в энциклопедии «Мой город» Информационно развлекательный портал Катав-Ивановска
• Катав Ивановская станция Запрудовка до 60 — х годов была и станцией Белорецкой узкоколейки
• Фотографии г. Катав-Ивановска Катав-Ивановск в энциклопедии Челябинской области
• Список памятников культурного наследия Катав-Ивановска в Викигиде