Pili

Pili
Mga pili gikan sa Pilipinas
Kahoy na pili
Sayantipiko na klasipikasyon
Kahadean:	Plantae
Klado:	Angiosperms
Klado:	Eudicots
Klado:	Core eudicots
Klado:	Rosids
Orden:	Sapindales
Pamilya:	Burseraceae
Genus:	Canarium
Espesyes:	C. ovatum
Ngaran binomyal
Canarium ovatum Engl.[1]

An Pili (Canarium ovatum) sarong tanom na nagkakahoy na kabali sa genus na Canarium. An bunga kaini ginigibong iba-ibang klaseng dulse, asin an tagok na inaapod salong na naturo kun linulugad an kahoy niya, ginagamit pulot, asin kwenta pang-ilaw sangle sa lana o gas kan mga enot na mga panahon.

An pili saro sana sa abot 600 na espesyes kan pamilyang Burseraceae. Ini tal na nagtatalubo sana sa Filipinas (Merill, 1923)^[2] asin dagya' na gayo sa Habagatan Luzon, orog na sa rehiyon Bikol. Igwa man kaini sa ibang parte kan Visayas asin Mindanao alagad an mga paratanom sa mga lugar na ini, susog sa impormasyon kan mga taga Departamento nin Agrikultura sa probinsya nin Camarines Sur, nagkukua nin semilya sainda pa sa pagtubod na mas maray an kalidad kan tinanom na pili sa Bikol.

Mga lugar na natural an tubo niya

An buhay kan kahoy na pili halawig palibhasa pusog na kahoy. Dai nababa sa limang polong taon asin iba ngane naabot lampas sanggatos na taon. Kun gurang na siya, dai matangkoros nin tolo katawo an saiyang poon. Sa totoo lang, igwang lakopan na paghanap an ginibo kan DA-Reg. V sa kahiwasan kan Bicol kun arin an pinakang gurangan nang pili na makusog pang bumunga. An nanggana iyo an sarong kahoy na pili na nabuhay na sa laog nin 4 na henerasyon (mga 200 na taon) na sige pa an pamunga apesar kan kadakul na bagyo nalamasa sa ronang Bicol. An piling ini sinasabing namumurongot pa an pagbunga, nagugusihan pa nin 12 sakong (20,000 - 24,000) litik taon-taon.

An pili natubo na natural sa anom na rona: sa Bicol, Subangan na Visayas, CALABARZON, MIMAROPA, Caraga, Sulnopan na Visayas asin Norteng Mindanao. Alagad, sa Bicol matubang siya tumalubo asin igdi makusog an industriyang pilihan. Sa mga lugar na ini nanunubo siya sa mga kadlaganon asin medyo-kadlaganon na kundisyon. Ngonyan, dakul nang paghingoa kan gobyerno asin pribadong negosyante sa pagkultibar kan pili ngani masabat an nagtataas na mga order sa eksport.

An kahoy na ini nalangkaw lampas 30 metro, magayon an tindog, masalong an kahawakan niya asin makunot an pagkakahoy mala ta dai basang mabari kan makukusog na bagyo. An c. ovatum daa inaapod na dioecious na boot sabihon igwang babae (na bunga) kaini, igwang lalake (dai nabunga), siring sa tapayas asin sa rambutan. An pagpapaburak kaini paagi sa babaro-balyo pagsopsop kan mga insekto.

Estadistika kan hiwas nin patanoman pili

Susog sa 1996 na estadistika kan Bureau of Agricultural Statistics nagaom na an mga tanoman nin pili arog kaini an distribusyon- an Bicol iyo an may pinakang mahiwas na tanoman, 968 ektarya (79.47%), an Bisayang Subangan, harayong ika-duwa, 139 ektarya,(11.41%), an Tagalog Habagatan, 72 ektarya (5.9%), an Bisayang Solnopan, 26 ektarya (2.13%) an Caraga asin Mindanaw Habagatan, 13 ektarya (1.07 Kan taon 2003, an total na produksyon sa rona kan Bikol ginagaom na mga 3,832,936 kg. An Albay iyo an mayor na nagproproseso kan pili (1,564,129 kg.), alagad an Sorsogon iyo an may pinakadakol na tinanom na kahoy na pili asin iyo an may pinakang mahiwas sa bilang nin ektarya na tinatanoman kan kahoy na ini.

Kun sa aktwal na ektarya kan daga na tinatanoman igdi sa Bicol, Sorsogon na an may pinakang mahiwas na daga na tinatanoman pili (669 ektarya), sunod an Albay (145 ektarya), sunod an Camarines Sur (100 ektarya), sunod Camarines Norte ( 50 ektarya) asin kaporet an Catanduanes (4 na ektarya).

Sa Isla nin Tablas, igwa nang 65 ektaryang pilihan na integrado an negosyo poon sa pagpatanom kan cultivar abot sa paggibo kan produktong dulseng pili asin sundo sa pagbariwas kaini sa merkadong lokal asin pageksportar sa ibang mga nasyon. Natogdas an pawa' nin pili kan taon 2010.^[3]

An bunga

Mga litik na pili

Mga lagting kan pili

ilog kan pili

An bunga kaini inaapod na drupe na boot sabihon sa kaluwasan niya igwang laman, an (mesocarp), (ini an laman na lantahon) na napatos sa matagas na lagting (endocarp) asin sa laog kan lagting makukua an inaapod na ilog. An ilog kaini igwang patos na makunotkunot na ubak na kayumanggihon an kolor. Ini dukot na maray sa ilog asin natukal sana kun sa mainit na tubig ibinubuntog. An laman na lantahon medyo magunot, magiyaw-giyaw an kolor asin "naluluto" ini kun hoom sa mainit na tubig. Kun labi an init dai na logod ini nalomoy kundi nahahagoy. An luwas na ubak kan bunga mismo berde kun hilaw alagad nalilang itom an kolor na boot sabihon hinog na nanggad asin an apod kaini litik na. An lagting magkaibong na poro mapanas, may tolong golod sa kalabaan niya.

An hitsura kan bunga dai parareho, depende sa specie kaini. Igwang matilaba, igwang halipot, mataba na medyo ponggok an duwang poro imbes na mapanas-panas. Igwang sarong klaseng pili na inaapod milipili. An kadakulan kan bunga dai man nalampas sa laba na 3 pulgada asin an "habayan" niya dai nababa sa 1 pulgada abot sa 1.5 na pulgada.

Pagtatanom kaini

Sabi an pagtatanom kaini ornamental sana an katuyohan orog na sa Malaysia asin igdi man sa Filipinas. Alagad, igdi sana sa Filipinas na an pili pigpapatalubo asin pigproproseso sa komersyal na katuyuhan. An mga darakulang pabrika nin pilihan nasesentro sa rona kan Bikol: sa Sorsogon, Albay asin Camarines Sur. Igwa man diit na pagibohan kaini sa Katagalugan asin sa Bisayang Subangan. Kun kaidto dai ini tuyong pigtatanom, an pili ngonyan pigkukultibar na sa mga probinsya kan Bikol asin nangengenot nanggad an Agrikultura na magpalakop nin mga piling banhi kan pili. Igwa naman nin dakulang pilihan (patanoman asin dulsehan) sa Isla nin Tablas^[4], sakop nin Romblon, igdi sa Filipinas. Nagdadakula na an mga order kaini sa mga merkado sa Hong Kong, Taiwan, Hapon, Guam, Australia, Canada asin sa Estados Unidos. Saro sa magkapirang eksporter na yaon igdi naglulugar igdi sa Bicol iyo an J. Emmanuel Pastries namomogtak sa Haring, Canaman, Camarines Sur, ^[5]

An pili sarong kahoy tropikal na moot niya an mabagbag na daga, maray an bulos kan tubig (dai natotoongan), mainit na temperatura. Natubang ini sa maray na paguultan nin pag'uran. An pisog kaini dai masaray sa malipot na lugar. Kun ikaag sa lipot na sa 4 °C abot 13 °C, pakalihis nin limang aldaw, nawawara an abilidad niya nin pagtubo. An pisog niya pwedeng hale sa 98% mababa na lang sa 19% nin pagtuhaw pakalihis nin 12 semana sa temperatura ordinaryo sa kwarto; an mga pisog na sinaray nang labi sa 137 aldaw dai na tinutuhawan.

An pagpadakul kaini na madali pinapaagi sa marcotting, budding o grafting, alagad mas halawig an pagbunga kan pili kun natural sana siyang pipatalubo hale sa paggamot sa daga. An problema kan sistemang ini ta dai maaraman kun arin nangggad an maluwas na babae o lalaking pili. An marcoted na pili totoo madali magbunga, sa laog sana nin limang taon o kulang pa. Pwede makakua nin nagpepesadang 100 abot 150 kilogramong lagting sa paggusi sa mga bulan nin Mayo sagkod Oktubre, na nasu'dol ini sa pag'ultan kan bulan na Hunyo abot Agosto. Totoo sinasabi na grabe an pagkakaiba kan kalidad kan ilog asin an kantidad nin produksyon kaini depende sa piling tanom.

Mga tuyong pananom kan pili

Tolo an tuyong pananom (cultivar) kan pili ngonyan igdi sa Filipinas asin an mga ini kadaklan nagtutubo igdi sa Bicol. Iyo ini an inaapod na "katutubo", "mayon" asin "Oas". Sarong specie na pananom sana sa Hawaii iyo an inaapod na "poamoho".

Tiladan pili (Retrato kan tiladan kinua sa J. Emmanuel Pastries, Haring, Canaman, Camarines Sur)

Pagpalakop tanoman pili

An problema sa produksyon kan dulseng pili napoon sa problema kan kahiwasan kan tatamnan pili. An pagsabat sa nagdadakulang mga order sa luwas kan Pilipinas kan lutong piling produkto yaon sa pagpahiwas kan mga tatamnan. An Departamento nin Agrikulgtura, katuwang an mga pribadong eksporter nin pili, pigbungsod an programang PILIpinas, kun saen nangongontrata na an mga pribadong para-eksport pili sa mga paraoma kun pirang ektarya an tatanoman pili, an mga pananom bahala an Departamento asin an pribadong eksporter/paragibo kan piling produkto iyo an tuyong parabakal. Igdi nagharaman nin trilateral na kasundoan ngane may garantiya an mga paghingoang siring. Saro sa eksporter, an J. Emmanuel Pastries pusog na nakipagpirmahan sa siring na urulay. An Agrikultura, sa pagpalangkaw kita kan paratanom, nagsusuplay pa mga pananom na kakaw asin siling labuyo na itatanom sa mga pag'oltan kan pili para sa dagdag na ingreso.^[6]

Mga luto sa pili

Dulseng pili

tsokolateng pili

mga piling produkto

An pinaka-importanteng produkto sa pili iyo an ilog. An ilog maputi kun hinale na an ubak, magkatakopan asin kun kinakakan malomoy na medyo maragamo, asin may mahamot na parong. Kun prinipritos, maragmo' siya, mas manamit sa kasoy, malana-lana. Dakul an gamit kan ilog sa luto. Ginagamit ini sa tsokolate, sa ice cream asin sa mga tapay na luto. An pinakamakusog magbakal kan pili ngonyan iyo an Hongkong asin Taiwan asin man an Hapon. An mga Insik, kaiba ining sangkap sa pagluto ninda kan inaapod na moon cake.

Enot, an pili dawa dai lutoon pwede pagsinga'singaon. Managom ini, maragmo' alagad kun manganaan, pwede kang magbugris.

Mas masiram kun an pili lutoon sa iba-ibang paagi.

Igwa diyan idtong piling turon: an giniling na ilog ramasan nin runot man na kamote asin asukar, dangan kaagan lana kan sesame asin banilya, ramason ini gabos asin lutoon sa tamang oras. Tabason sa gustong porma.

An piling buding, magiling ka kan ilog, isalak an pigronot na kamote, kaagan nin kondensadang gatas, mantikilya, asukar, mga sogok, wisikan banilya, dangan i-orno sagkod na maghitsurang mapu'saw na kayumanggi.

Kun gusto mong mas naiiba, imbes na kamote an isalak, runot na patatas an gamiton. O kun bako man pangkomersyal, pwede ngane anas pili sana ngarig lalong masiram.

Pwede man sanlagon an mga ilog na may asukar sagkod na ini magkaramelo, resulta na makintab na ini, mapulotpulot sa pagkapot. Ini pwede pang pansalak sa mga cake o pansalak sa santan. An sinanlag na ilog pansalak man sa mga tsokolate o sa ice cream.

An berdeng ilog masiram man na gibohon atsara o mismo an laman na boroberde pa (hubal pa an pili dapat) pwedeng gibohon man atsara. Paghubal pa siya bako pa siyang masyadong magunot.

An piglantang pili duwa an preparasyon igdi sa Bikol. Sa Naga saka sa paralibot kaini, ini nasirbing hamis ta pakalanta inaasukaran sana ini pwede nang kakanon komo garo dessert. alagad sa Rinconada, Albay asin Sorsogon, an linanta nasirbing kakanon nanggad ta inaasinan, pinapatisan asin may paminta pa saka sibulyas. An ibang preparasyon kaini winiwisikan tawyo, baggoong asin sili ngane magharang-harang.

Kun sa nutrisyon an pagoolayan, an ilog kan pili mayaman sa calcium, phosphorus, potassium asin man sa taba saka protina. Sinasabi ining malana (12%) asin garo mansana sa abokado an sustansya. May napapaluwas na lana igdi kolor giyaw-giyaw na komponido kan inaapod na glycerides nin oleic(44.4 to 59.6%) saka kan palmitic acids (32.6 to 38.2%).

An ogbos dahon kan pili kinakan man. An ogbos ini-ensalada asin an laman (pulp) linalanta (binubuntog sa mainit na tubig). Pwede man pagtiponon an lana kan pili asin gamiton sa pagpritos o kasangle sa cotton seed oil sa pagproseso nin mga sabon asin iba pang mga makakakan na produkto. An tibulaka kan lagting magayon na pansongo ta malaad na gayo o pwede man tanoman nin orkids o anthuriium.

Kahoy kan pili tinatabla, gamit sa pagtogdok

An kahawakan kan pili nasirbing pasagi' (lumber) asin gamit na maray sa pagtogdok nin harong asin ginigibo man na tabla sa kun ano-anong konstruksyon. An saiyang supat sarama asin pino, makunot siya asin dai basang nasi'lak. Pwedeng gamiton sa paggibo nin mga instrumento musikal arog kan gitara, pwede man ipanlanob o gibohon harigi ta may katagasan siya o pwede man gamiton sa paghaman nin mga kabinet asin mga mwebles. An saiyang dalig (gamot na oldot na nakanap, sirbing pampapusog saiya) ginagamit kan mga panday kwenta polo sa minasbad o sa anoman na armas. An salong (resin o Manila elemi) niya ginagamit na pulot ngane dai magpatpat an bugkos na bandala' (nin abaka) sa mga pana, asin pang-ilaw sa otoot kun banggi kan mga panahon na mayo pa naimbento an gas. An lana na napipiris sa salong nadiskubre na maray pampalinig asin pampahubin sa kurubot na kublit ^[7] asin importanteng gayong ingrediente sa paggibo nin olor ^[8], barnis, turpentine asin iba-ibang produktong pampagayon^[9][10]

Toltolan

1. Useful Plants of the Philippines. Brown, William H. Volume 1. Dept. of Agriculture and Commerce Technical bulletin 10. Manila. 1950.

2. Medicinal Plants of the Philippines. Quisumbing, Eduardo. Dept. of Agriculture & Natural Resources Technical Bulletin 16. Manila. 1951.

1. https://www.ipni.org/n/127447-1
2. https://www.philippineplants.org/Families/Burseraceae.html
3. [1] Archived 2017-05-11 at the Wayback Machine. The Pilinut Farm. Kinua 22-05-17
4. http://www.pilinutfarms.com/pili-nut-combats-aging-skin Archived 2015-07-13 at the Wayback Machine. Kinua 13-09-15
5. http://jempastries.com/Images/jempastries-brochure.pdf Archived 2016-04-30 at the Wayback Machine. Kinua 29-1-16
6. businessmirror.combusineswsmirror.com.ph. Kinua 09-25-17
7. http://www.pilinutfarms.com/pili-nut-combats-aging-skin Archived 2015-07-13 at the Wayback Machine. Kinua 13.09-15
8. [2]newsinfo.inquirer.net. Kinua 5-7-16
9. http://businessdiary.com.ph/2674/pili-production-guide/ Kinua 13-09-15
10. [3]business.inquirer.net. Kinua 08-28-17

Hilnga Man

• Pili Festival (kan Ciudad nin Sorsogon)

Katakod na video

• Pili, Pili (ika-4 na kanta) - [4]
• Nagguguno' nin mga litik na pili- http://www.youtube.com/watch?v=PSfINF57uIU

Mga panluwas na takod

• Mga Kaaraman Manongod sa Pili- [5]
• Philippine Medicinal Plants - [6]
• Assessment of the Pili Industry in the Bicol Region- [7] Archived 2007-09-22 at the Wayback Machine.
• Mga Komentaryo Manongod sa Piing Dulse- [8]
• Estadistika asin Kaaraman Dapit Pa sa Pili- [9] Archived 2010-06-10 at the Wayback Machine.
• Negosyo kan Pili sa Sorsogon- [10]
• Sarong promosyon sa negosyo kan dulseng pili- [11]
• Pilinut Integrated Farm- http://philagrivest.com/ Archived 2016-01-28 at the Wayback Machine.