Парадокс Фэрмі

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Фэрмі (неадназначнасьць).

Парадо́кс Фэ́рмі — неадпаведнасьць паміж адсутнасьцю пераканаўчых доказаў разьвітога пазаземнага жыцьця й відавочна высокай апрыёрнай верагоднасьцю яго існаваньня^[1][2]. Іншымі словамі — адсутнасьць бачных сьлядоў дзейнасьці іншаплянэтных цывілізацыяў, якія мусілі б расьсяліцца па ўсім Сусьвеце за мільярды гадоў свайго разьвіцьця.

Парадокс быў сфармуляваны фізыкам Энрыка Фэрмі, які паставіў пад сумненьне магчымасьць адкрыцьця пазаземных цывілізацыяў, і зьвязаны са спробай адказаць на адно з важнейшых пытаньняў усіх часоў:

«Ці зьяўляецца чалавецтва адзінай тэхналягічна разьвітай цывілізацыяй Сусьвету?»

Спробай адказу на гэта пытаньне служыць раўнаньне Дрэйка, якое ацэньвае колькасьць магчымых для кантакту пазаземных цывілізацыяў. Яно дае, пры пэўных выбарах вядомых парамэтраў, даволі высокую ацэнку шансаў на такую сустрэчу. На падобныя высновы Фэрмі адказаў, што, калі ў нашай галяктыцы мусіць існаваць мноства разьвітых цывілізацыяў, тады

«Дзе яны? Чаму мы не назіраем аніякіх сьлядоў разумнага пазаземнага жыцьця, такіх, напрыклад, як зонды, касьмічныя караблі ці радыёперадачы?»

Дапушчэньні ў аснове парадоксу Фэрмі часта называюць Прынцыпам Фэрмі. Парадокс можна сфармуляваць так:

З аднаго боку, высоўваюцца шматлікія арґумэнты пра тое, што ў Сусьвеце мусіць існаваць значная колькасьць тэхналягічна разьвітых цывілізацыяў. З другога боку, няма назіраньняў, якія б гэта пацьвярджалі. Сытуацыя парадаксальная й прыводзіць да высновы, што альбо нашае разуменьне прыроды, альбо нашыя назіраньні няпоўныя й памылковыя.

Як сказаў Энрыка Фэрмі:

«Ну й дзе яны ў такім выпадку?»

Рознымі аўтарамі прапанавана вялікая колькасьць тэарэтычных рашэньняў, ці тлумачэньняў парадоксу Фэрмі. Спэктар гэтых гіпотэз вельмі шырокі: ад сьцьвярджэньня пра ўнікальнасьць Зямлі як населенай плянэты альбо немагчымасьці адрозьніць штучныя сыгналы ад натуральных і да «гіпотэзы заапарка».

Было шмат спробаў разьвязаць парадокс Фэрмі^[3][4], напрыклад, меркаваньне, што разумныя пазаземныя істоты надзвычай рэдкія, што тэрмін жыцьця такіх цывілізацыяў кароткі, альбо што яны існуюць, але (па розных прычынах) людзі іх ня бачаць.

Разважаньні

Ніжэй прыведзены некаторыя факты й гіпотэзы, якія разам падкрэсьліваюць відавочную супярэчнасьць:

• У Млечным Шляху ёсьць мільярды зорак, падобных да Сонца^[5][6].
• Зь вялікай верагоднасьцю некаторыя з гэтых зорак маюць плянэты, падобныя на Зямлю, у ваколзорнай заселенай зоне^[7].
• Многія з гэтых зорак і такім чынам іхнія плянэты значна старэйшыя за Сонца^[8][9]. Калі падобныя на Зямлю плянэты зьяўляюцца тыповымі, то на некаторых зь іх, магчыма, ужо даўно разьвілося разумнае жыцьцё.
• Некаторыя з гэтых цывілізацыяў, магчыма, зьдзейсьнілі міжзоркавыя падарожжы — крок, які людзі зараз вывучаюць.
• Нават пры павольных тэмпах міжзоркавых падарожжаў, галяктыку Млечны Шлях можна было б цалкам пераадолець за некалькі мільёнаў гадоў^[10].
• Паколькі многія зоркі, падобныя на Сонца, на мільярды гадоў старэйшыя за Сонца, Зямлю павінны былі ўжо наведаць пазаземныя цывілізацыі ці, па меншай меры, іхнія зонды^[11].
• Аднак пераканаўчых доказаў таго, што гэта адбылося, няма^[10].

Гісторыя

Меркаваньне Цыялкоўскага

За два гады да сьмерці К. Э. Цыялкоўскі ў філязофскай нататцы, якая доўгі час не публікавалася, сфармуляваў гэты парадокс і прапанаваў у якасьці ягонага вырашэньня гіпотэзу заапарка^[12].

«У вядомым Сусьвеце можна налічыць мільён мільярдаў сонцаў. Значыць, мы маем столькі ж плянэт, падобных да Зямлі. Неверагодна адмаўляць на іх жыцьцё. Калі яно ўзьнікла на Зямлі, то чаму ж не зьявіцца пры тых жа ўмовах на падобных да Зямлі плянэтах? Іх можа быць менш за лік сонцаў, але ўсё ж яны павінны быць. Можна адмаўляць жыцьцё на 50, 70, 90 працэнтах усіх гэтых плянэт, але на ўсіх — гэта зусім немагчыма. <…>

На чым заснавана адмаўленьне разумных плянэтных істот Сусьвету? <…> Нам кажуць: калі б яны былі, то наведалі б Зямлю. Мой адказ: можа, і наведаюць, але не надышоў яшчэ для таго час. <…> Павінен прыйсьці час, калі сярэдняя ступень разьвіцьця чалавецтва будзе дастатковай для наведваньня нас нябеснымі жыхарамі. <…> Ня пойдзем жа мы ў госьці да ваўкоў, атрутных зьмеяў ці гарылаў. Мы іх толькі забіваем. Учыненыя ж жывёлы нябёсаў не жадаюць тое ж рабіць з намі.»

— К. Э. Цыялкоўскі. «Плянэты заселены жывымі істотамі»

Дыскусія летам 1950 году

Напярэдадні II сусьветнае вайны Энрыка Фэрмі эміграваў у ЗША. Разам са сваёй сямʼёй 2 студзеня 1939 году прыехаў у Нью-Ёрк, дзе й пасяліўся. Спачатку пачаў выкладаць у Калюмбійскім унівэрсытэце разам са сваім калегам Леа Сілардам, пасьля яны працавалі ў Чыкаскім унівэрсытэце над праектам Чыкаскага клада дроваў, першага ядзернага рэактара. Першую кіраваную ланцуговую ядзерную рэакцыю яны правялі 2 сьнежня 1942 году. Пасьля гэтага Фэрмі пачаў удзельнічаць у Манхэтэнскім праекце й працаваў у Лос-Аламаскай нацыянальнай лябараторыі, дзе прабыў да канца вайны. Пасьля, у 1945 годзе, у якасьці ўзнагароды за працу над атамнай бомбай ён атрымаў амэрыканскае грамадзянства^[13][14].

Славутае пытаньне:

«Ці зьяўляемся мы адзінай разумнай і тэхналягічна разьвітай цывілізацыяй Сусьвету?»

Фэрмі задаў летам 1950 году, у кафетэрыі Лос-Аламаскай лябараторыі, у размове з трыма сваімі калегамі. Дакладны зьмест размовы па-рознаму апісваюць ва ўспамінах яе сьведкі. Размова паміж Фэрмі й ягонымі калегамі — Эдвардам Тэлерам, Эмілем Канапінскі й Гэрбертам Ёркам — не прызначалася для запісу. Паводле Карла Сагана, сам факт размовы быў прыдуманы^[15], але расьсьледаваньне Эрыка Мю Джонса ў 1985 годзе^[16] сьведчыць, што размова мела месца. Сьведчаньні трох навукоўцаў яе ўдзельнікаў, а таксама тых хто быў побач, зьяўляюцца адзінай крыніцай інфармацыі пра размову. Сам Фэрмі, мусіць, не выказваўся наконт гэтага. Джонс аднавіў абставіны той сустрэчы, зьвязаўся па пошце з калегамі Фэрмі, а таксама з тымі, хто мог прысутнічаць на той момант у «Ложы Фалера» (Fuller Loge), кафетэрыі пэрсаналу лябараторыі, дзе адбывалася размова. Найбольш надзейнымі сьведчаньнямі зьяўляюцца паказаньні Ханса Марка, хоць той непасрэдна й не ўдзельнічаў у размове^[16]. Гэрберт Ёрк адзначыў, што размова адбылася летам 1950 году, прынамсі, пасьля публікацыі малюнка Алана Дʼюна 20 траўня 1950 году^[16][17].

Эміль Канапінскі ў перапісцы з Джонам здолеў вельмі дакладна ўспомніць размову, якая ў асноўным была прысьвечана іншаплянэцянам. Італьянскі фізык тады гаварыў пра карыкатуру, апублікаваную ў часопісе «The New Yorker» 20 траўня 1950 году. Яе аўтар, каб растлумачыць таямнічае выкраданьне абʼектаў, падобных да карзін для сьмецьця, у Нью-Ёрке напярэдадні размовы, намаляваў іншаплянэцян на сваёй плянэце, якія выносілі зь лятаючай талеркі зямныя урны для сьмецьця. Гэта стала штуршком да захапляльнай размовы паміж сядзячымі за сталом мужчынамі пра магчымасьць існаваньня пазаземнага жыцьця й доказаў гэтага^[18]. Канапінскі дадаў, што з гэтага малюнка размова перайшла да больш сурʼёзнай тэмы^[16][19] — на факт, што мы не назіраем аніякіх сьлядоў, ані візуальных, ані радыё. Фэрмі запытаў: «Калі іншаплянэцяне існуюць, дзе ж яны?», — Канапінскі ўспамінаў, што яго пытаньне прагучаў хутчэй за ўсё так: «Вы не задумваліся над тым, дзе ўсе?»^[16]. Паводле Фэрмі магло быць тры віды доказаў — наяўнасьць зондаў, караблёў і радыёперадач, але нічога з гэтага чалавецтва не выявіла. Паводле Мішэля Мішо, у той момант Фэрмі прапанаваў раньнюю нефармальную вэрсію славутага раўнаньня, сфармуляванага больш ясна Фрэнкам Дональдам Дрэйкам празь некалькі гадоў^[20].

Эмпірычныя зьвесткі

Парадокс Фэрмі складаецца зь дзьвюх частак, якія абапіраюцца на эмпірычныя зьвесткі — што існуе шмат патэнцыйна прыдатных для жыцьця плянэт і што людзі ня бачаць доказаў жыцьця. Першы пункт, што існуе шмат прыдатных плянэт, быў здагадкай у часы Фэрмі, але цяпер пацьвярджаецца адкрыцьцём, што экзаплянэты зьяўляюцца звычайнай зьявай. Сучасныя мадэлі прадказваюць мільярды прыдатных для жыцьця сьветаў у Млечным Шляху^[21].

Другая частка парадоксу, што людзі ня бачаць доказаў пазаземнага жыцьця, таксама зьяўляецца актыўнай сфэрай навуковых дасьледаваньняў. Гэта ўключае ў сябе як спробы знайсьці любыя прыкметы жыцьця^[22], так і спробы, спэцыяльна накіраваныя на пошук разумнага жыцьця. Гэтыя пошукі вядуцца з 1960 году, і некалькі працягваюцца.

Хаця астраномы звычайна не займаюцца пошукам іншаплянэцян, яны назіралі зьявы, якія не маглі адразу растлумачыць, не паклаўшы крыніцу на разумную цывілізацыю. Напрыклад, пульсары, калі ўпершыню былі выяўленыя ў 1967 годзе, былі названыя маленькімі зялёнымі чалавечкамі (LGM) з-за дакладнага паўтарэньня іхніх імпульсаў^[23]. Ва ўсіх выпадках для такіх назіраньняў былі знойдзены тлумачэньні безь неабходнасьці разумнага жыцьця, але магчымасьць адкрыцьця застаецца^[24] здабычу астэроідаў, якая можа зьмяніць зьнешні выгляд дыскаў сьмецьця вакол зорак^[25] або спэктральных лініяў ад пахаваньня ядзерных адходаў у зорках^[26].

Былі прадстаўлены тлумачэньні, заснаваныя на тэхнасігнатурах, такіх як радыёсувязь^[27].

Гіпотэзы, што вырашаюць парадокс

Гіпотэза ўнікальнай Зямлі

Асноўны артыкул: Гіпотэза ўнікальнай Зямлі

Адна з сучасных гіпотэз, названая гіпотэзай унікальнай Зямлі, сьцьвярджае, што шматклетачнае жыцьцё можа быць надзвычай рэдкім з-за магчымай выключнасьці й рэдкасьці плянэт зямнога тыпу. У ёй сьцьвярджаецца пра шэраг неверагодных супадзеньняў, якія зрабілі магчымым узьнікненьне складаных формаў жыцьця на Зямлі. Некалькі прыкладаў такіх супадзеньняў прыведзена ніжэй.

У сьпіральных вітках галяктыкі шмат звышновых зорак, радыяцыя якіх, як лічыцца, робіць вышэйшыя формы жыцьця немагчымымі. Наша Сонечная сыстэма знаходзіцца на асаблівай арбіце ўнутры Млечнага Шляху — амаль ідэальнай акружнасьці такога радыюсу, таму рухаецца амаль з той жа хуткасьцю, што й гравітацыйныя хвалі, які фармуюць сьпіральныя віткі. Зямля знаходзілася паміж сьпіральнымі віткамі галяктыкі на працягу сотняў мільярдаў гадоў, або больш за трыццаць галяктычных абаротаў, гэта значыць практычна ўвесь той час калі на Зямлі існавалі вышэйшыя формы жыцьця.

Другі неабходны элемэнт — Месяц. Папулярная гіпотэза гіганцкага сутыкненьня сьцьвярджае, што ён сфармаваўся ў выніку рэдкага сутыкненьня маладой Зямлі з плянэтай, памерам з Марс прыкладна 4,45 мільярдаў гадоў таму. Сутыкненьне мусіла адбыцца пад пэўным вуглом — прамы вугал зьнішчыў бы Зямлю, пры больш пакатым вугле іншая плянэта зрыкашэціла б ад Зямлі. Прылівы, выкліканыя Месяцам, стабілізавалі зямную вось, без уплыву Месяца яе ваганьні (прэцэсія) былі б большымі й прычыніліся б да значных зьмен клімату, якія маглі зьнішчыць жыцьцё на Зямлі. Месячныя прылівы верагодна разагрэлі зямное ядро, якое мусіць быць расплаўленым, каб ґенэраваць магнітнае поле, якое істотна аслабляе ўплыў сонечнага ветру.

Прыхільнікі процілегляга пункту гледжаньня настойваюць, што патрабаваньне наяўнасьці зямных умоў для існаваньня жыцьця сьведчыць пра вузкае бачаньне прыроды, бо выключае разгляд форм жыцьця, якія прынцыпова адрозьніваюцца ад зямных.

Гіпотэза першанароджаных

Гіпотэза першанароджаных абвяшчае, што чалавецтва ня можа выявіць пазаземнае разумнае жыцьцё, бо зьяўляецца першай формай разумнага жыцьця ў сусьвеце^[28][29].

Гіпотэза аб кратавых норах

Гіпотэза, якая сьцьвярджае, што разьвітыя цывілізацыі знаходзяць спосаб сысьці ў іншыя сусьветы (напрыклад, праз кротавыя норы) і пры гэтым губляюць жаданьне вяртацца зваротна. Сфармуляваная доктарам фізыка-матэматычных навук М. С. Кардашовым^[30].

Раўнаньне Дрэйка

Асноўны артыкул: Раўнаньне Дрэйка

Тыя, хто верыць у прапанаваныя доктарам Карлам Саганам больш аптымістычныя ацэнкі парамэтраў раўнаньня Дрэйка, сьцьвярджаюць, што «разумнае жыцьцё» зьяўляецца распаўсюджанай зьявай у Сусьвеце. Некаторыя зь іх лічаць, што прыняўшы абгрунтаваныя, на іх меркаваньне, парамэтры раўнаньня Дрэйка, можна прыйсьці да высновы, што наяўнасьць вялікай колькасьці пазаземных цывілізацыяў ня толькі магчыма, але «практычна гарантавана». Аднак, прыхільнікі прынцыпу Фэрмі, з-за адсутнасьці доказаў на карысьць адваротнага, лічаць чалавецтва адзінай тэхналягічна разьвітай цывілізацыяй прынамсі ў нашай частцы Млечнага Шляху.

Іншым тлумачэньнем адсутнасьці сыгналаў зьяўляецца здагадка, што цывілізацыя робіцца тэхналягічна разьвітай адначасова з магчымасьцю самазьнішчэньня — напрыклад ядзернай вайны або экалягічнай катастрофы. Такім чынам, цывілізацыя мае вельмі мала часу, каб яе заўважылі, ці ня мае яго наогул.

Наяўныя зьвесткі

Наша Сонечная сыстэма, калі назіраць яе з адлегласьці ў некалькі дзясяткаў сьветлавых гадоў, вельмі незвычайная сыстэма з-за вялізнага ўзроўню радыёвыпраменьваньня (створанага радыёстанцыямі) каля нічым непрыкметнай зоркі. Можна дапусьціць, што падобнае выпраменьваньне ад суседняй зоркі было б адразу вызначана як незвычайнае таксама намі. Зь іншага боку, чым далей знаходзіцца зорка, тым больш састарэлыя зьвесткі пра яе мы маем. Так, напрыклад, на адлегласьці ў 150 сьветлавых гадоў радыёперадачы зь Зямлі будуць прынцыпова нявыяўляльнымі, бо бесправадная сувязь вядома на зямлі з 1895 году, і як вынік — першыя радыёперадачы яшчэ не прайшлі такую адлегласьць.

Зьвесткі радыё- і візуальных назіраньняў зьбіраліся на працягу некалькіх дзесяцігодзьдзяў у межах праекту «Озма» SETI і іншых праектаў, якія мелі мэтай пошук плянэт за межамі Сонечнай сыстэмы. Дагэтуль не было знойдзена ніводнай зоркі сонечнага тыпу, якая б дэманстравала незвычайна інтэнсіўнае выпраменьваньне, што, верагодна, сьведчыць пра тое, што мы зьяўляемся адзіным біялягічным відам, які выкарыстоўвае радыёхвалі ў нашай частцы галяктыкі^[a]. Да таго ж большасьць плянэт, якія выяўлены за межамі Сонечнай сыстэмы, верагодна, характарызуюцца занадта суровымі ўмовамі для эвалюцыі разьвітых формаў жыцьця.

Прыхільнікі тэорыяў пра наяўнасьць пазаземнага жыцьця прыводзяць наступныя тлумачэньні гэтым фактам:

• Іншыя разумныя віды могуць выкарыстоўваць накіраваныя прылады сувязі — напрыклад, лазеры^[b]. Магчыма яны выкарыстоўваюць для сувязі нэўтрына, ці іншыя, пакуль невядомыя нам часьціцы.
• Знайсьці плянэты зь нестабільнымі арбітамі лягчэй. З-за гэтага ў назіральніка складваецца ўражаньне, што большасьць плянэт маюць менавіта нестабільныя арбіты, пры якіх жыцьцё немагчыма. У выніку гэтага недаацэньваюць колькасьць прыдатных для жыцьця плянэт.
• Разумныя віды значна апярэдзілі нас у разьвіцьці. Мяркуецца, што ўсе раней узьніклыя віды маглі ўжо прайсьці этап тэхналягічнай сінгулярнасьці, зрабіўшыся настолькі магутнымі, што мы ня здольныя адрозьніць іх дзейнасьці ад прыродных зьяў^[31].
• Яшчэ адным цікавым фактам зьяўляецца тое, што ў сувязі з разьвіцьцём оптавалаконных сыстэм сувязі, і зь пераходам на маламагутныя сотавыя сыстэмы сувязі, радыёвыпраменьваньне Зямлі пачало памяншацца, такім чынам, актыўны пэрыяд «сьвячэньня» Зямлі ў радыёдыяпазоне склаў няшмат больш за 100 гадоў, што зьяўляецца вельмі малым тэрмінам у параўнаньні з працягласьцю існаваньня цывілізацыі, і дае дадатковы аргумэнт прыхільнікам існаваньня пазаземнага разумнага жыцьця.

Арґумэнтацыя адносна сьцьвярджэньняў прынцыпу Фэрмі

Адсутнасьць радыёперадач з космасу

Ґрафічная выява пасланьня Арэсіба — першай спробы чалавецтва ўстанавіць сувязь з пазаземнымі цывілізацыямі.

Прыхільнікі прынцыпу Фэрмі сьцьвярджаюць, што пры наяўнасьці дастатковага часу на разьвіцьцё, інтэнсіўнасьць радыёперадач кожнай досыць разьвітай цывілізацыі зь цягам часу перавысіць выпраменьваньне яе зоркі ў гэтым дыяпазоне. Радыёхвалі зьяўляюцца простым і танным спосабам сувязі, таму можна чакаць, што кожная тэхналягічна разьвітая цывілізацыя выкарыстоўвае хоць бы частку гэтага спэктару падчас свайго разьвіцьця.

Калі ўсе цывілізацыі ў Сусьвеце вядуць сябе падобна да зямной цывілізацыі, дзе на пошукі міжзорных пасланьняў выдаткавана ў сотні разоў болей часу, чым на перадачу сваіх уласных радыёпасланьняў, то тлумачэньне маўчаньня Сусьвету трывіяльна — «усе шукаюць, але ніхто не выпраменьвае» — падобнае тлумачэньне складае сутнасьць парадоксу SETI^[32].

Апаненты, аднак, гавораць пра адсутнасьць прылад для апрацоўкі ўсіх сыгналаў, як пра магчымую прычыну адсутнасьці разумных сыгналаў. Напрыклад, галоўны астраном з інстытуту SETI сьцьвярджае, што ў галяктыцы можа існаваць вялікая колькасьць радыёперадатчыкаў ад сотняў мільярдаў зорак, але каб выявіць і апрацаваць усе сыгналы, спатрэбяцца вялікія вылічальныя магутнасьці, на бягучы момант недаступныя чалавеку^[33]. Акрамя таго, паводле іх меркаваньня, пазаземныя цывілізацыі ці іншаплянэцяне могуць проста карыстацца іншымі спосабы сувязі, або зь нейкіх прычын утойваць сам факт радыёперадач. Іх апаненты тым жа часам указваюць, што гэта можа сапраўды быць так, але толькі ў тым выпадку, калі існуе або існавала вельмі невялікая колькасьць цывілізацыяў, і калі б іх было столькі, колькі прагназавалі Саган і Дрэйк, то нават пры ўмове, што толькі частка зь іх карыстаецца радыё падчас свайго разьвіцьця, гэта было б дастаткова, каб прыкметна ўплыць на радыёспэктар часткі зорак.

Заява пра адсутнасьць інструмэнтаў для апрацоўкі ўсіх сыгналаў, як пра магчымую прычыну адсутнасьці разумных сыгналаў, таксама прыдатна для ўспрыманьня чалавека, як біялягічнай істоты. Бо ў аснове апарата ўспрыманьня ляжыць інтэрпрэтацыя сыгналаў ад рэцэптараў праз нэўронную сетку, вядома яе асаблівасьць — немагчымасьць распазнаваньня вобразу без навучаньня. Гэта значыць для распазнаваньня сьлядоў пазаземных цывілізацыяў, трэба, каб на іх паказалі й абвясьцілі сьлядамі іншаплянэтных цывілізацыяў. Але, гэтая ідэя супярэчыць прынцыпу Попера й абвэргнута навукай, у прыватнасьці, калі вобраз ужо мае ўстойлівае супастаўленьне з традыцыйнай культурай. Таму, пэўную цікавасьць маюць знаходкі, тэхналягічныя асаблівасьці якіх не адпавядаюць афіцыйнай гісторыі.

Антропны прынцып

Асноўны артыкул: Антропны прынцып

Падобна да гіпотэзы ўнікальнай Зямлі антропны прынцып сьцьвярджае, што Сусьвет «тонка наладжаны» на вядомую нам форму жыцьця. Ён сьцьвярджае, што раз жыцьцё на Зямлі было б немагчыма, калі нейкі з шматлікіх парамэтраў фізычнага Сусьвету быў нават у нязначнай ступені зьменены, то падобна да таго, што людзі маюць перавагу над кожнай іншай формай разумнага жыцьця, робячы дапушчэньне пра тое, што людзі — адзіны разумны від, верагодным. Яшчэ больш пераканаўчымі зьяўляецца шэраг кніг Стывена Хокінга, апублікаваных у 2004 годзе, дзе сьцьвярджаецца, што верагоднасьць узьнікненьня ў выніку Вялікага выбуху сусьвет таго ж тыпу, які мы назіраем сёньня, складае 98 %.

Крытыкі пярэчаць гэтаму, абвяшчаюць гэта сьцьвярджэньне таўталёгіяй — у зьмененым Сусьвеце жыцьцё ў вядомай нам форме, магчыма, не існавала б, але магло б існаваць у іншай форме.

Унёсак Фрымена Дайсана

Доктар Фрымен Дайсан папулярызаваў канцэпцыю Сфэры Дайсана — абалёнкі вакол зоркі, якая можа быць створана разьвітай цывілізацыяй, якая імкнецца максымальна поўна выкарыстаць энэргію яе выпраменьваньня. Падрабязная будова абалёнкі не ўдакладнялася, былі прапанаваны розныя варыянты яе канструкцыі. Такая сфэра паглынула б большую частку бачнага дыяпазону зоркі й выпраменьвала б дакладна вызначаны спэктар чорнага цела зь верагодным максымумам у інфрачырвоным дыяпазоне й адсутнымі моцнымі спэктральнымі лініямі, уласьцівымі распаленай плазьме. Ён прапанаваў астраномам шукаць незвычайна афарбаваныя зоркі, наяўнасьць якіх, як ён думаў, можа быць вытлумачана толькі існаваньнем высокаразьвітай цывілізацыі. На сёньняшні дзень не ўдалося выявіць аніводнай зоркі з названымі характарыстыкамі.

Асобныя прыхільнікі прынцыпу Фэрмі таксама сьцьвярджаюць, што высокаразьвітая цывілізацыя мусіць імкнуцца максымальна поўна выкарыстаць энэргію зоркі, зьмяняючы ейную электрамагнітную структуру.

Доктар Дайсан таксама прапанаваў тып прылады, якая, як ён думаў, зь вялікай верагоднасьцю мусіць зьявіцца на працягу разьвіцьця кожнай высокаразьвітай цывілізацыі, і адсутнасьць якой, верагодна, пацьвярджае прынцып Фэрмі. Ён казаў, што на яго думку, у бліжэйшы час будзе магчыма пабудаваць касьмічны апарат для пошуку пазаземнага жыцьця, крыніцай сілкаваньня для якога стала б навакольнае асяродзьдзе, і які быў бы здольны пасьля прыбыцьця ў іншую сыстэму пабудаваць значную колькасьць сваіх копіяў для пашырэньня вобласьці пошуку. Колькасьць такіх пошукавых апаратаў павялічвалася б у геамэтрычнай прагрэсіі, бо кожны з новапабудаваных апаратаў пасьля прыбыцьця на месца прызначэньня зноў будаваў бы свае копіі, што дазволіла б ахапіць пошукам значную частку галяктыкі, нават з улікам абмежаваньняў хуткасьці палёту. Нават за абмежаваны час да мільярда гадоў, копіі такога апарата былі б ужо на ўсіх плянэтах галяктыкі, чаго не назіраецца.

Іншаплянэтная калянізацыя

Прыхільнікі прынцыпу Фэрмі таксама адзначаюць, што зь вядомага нам пра здольнасьць жыцьця на нашай плянэце распаўсюджвацца нават у вобласьці з экстрэмальнымі ўмовамі й абмежаванымі рэсурсамі, можна думаць, вынікае, што разьвітая пазаземная цывілізацыя амаль напэўна шукае новыя рэсурсы й пачне калянізацыю космасу. Некалькі аўтараў далі свае ацэнкі таго, колькі часу заняло б у такой цывілізацыі калянізаваць усю галяктыку, іх ацэнкі вагаюцца паміж 5 і 50 мільёнамі гадоў^[34] — адносна малы час для геалёгіі.

Заўвагі

1. Варта адзначыць, што выключэньнем зьяўляецца назіраньне «Wow!»-сыгналу, паходжаньне якога, дакладна не выяўлена.
2. Варта адзначыць, што інтэнсіўнасьць радыёвыпраменьваньня Зямлі ў апошні час памяншаецца з-за распаўсюджваньня кабэльнага й спадарожнікавага тэлебачаньня.

Крыніцы

1. A winner of this year’s Nobel prize in physics is convinced we’ll detect alien life in 100 years. Here are 13 reasons why we haven’t made contact yet. 21 верасьня 2019 г. Праверана 21 верасьня 2019 г. (анг.)
2. Are We Alone in the Universe? 29 сьнежня 2011 г. Архіўная копія ад 10 сьнежня 2014 г. Праверана 6 студзеня 2015 г. (анг.)
3. If the Universe Is Teeming with Aliens ... WHERE IS EVERYBODY?: Seventy-Five Solutions to the Fermi Paradox and the Problem of Extraterrestrial Life, Second Edition, Stephen Webb, foreword by Martin Rees, Heidelberg, New York, Dordrecht, London: Springer International Publishing, 2002, 2015. (анг.)
4. The Fermi Paradox 17 чэрвеня 2014 г. Архіўная копія ад 02 красавіка 2017 г. Праверана 6 студзеня 2015 г. (анг.)
5. «Star (astronomy)». Encyclopædia Britannica. «With regard to mass, size, and intrinsic brightness, the Sun is a typical star.» Technically, the sun is near the middle of the main sequence of the Hertzsprung–Russell diagram. This sequence contains 80–90% of the stars of the galaxy. (анг.)
6. Standard abundances  (анг.)
7. Nature (journal). — Vol. 486. — P. 375–377. — ISSN 0028-0836. — DOI:10.1038/nature11121 (анг.)
8. Science (journal). (анг.)
9. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. — Vol. 452. — P. 2127–2148. — DOI:10.1093/mnras/stv1388 Accepted for publication in MNRAS. See Figure 15 in particular. (анг.)
10. ^ Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society. — Vol. 16. — P. 128–135. (анг.)
11. The Living Cosmos: Our Search for Life in the Universe. — Cambridge University Press. — P. 282. — ISBN 978-0-521-84780-3 (анг.)
12. SETI? Не, ня чулі. lenta.ru. Праверана 2019-03-15 г. Архіўная копія ад 2016-04-05 г. (рас.)
13. Webb, 2002, старонкі 8-9
14. Finney, 1986, старонка 298
15. Sagan, 2000, стронка 271
16. ^ Jones, 1985, старонка 1
17. Webb, 2002, старонка 18
18. Webb, 2002, старонка 17
19. Finney, 1986, старонка 299
20. Michaud, 2010, старонка 165
21. Behroozi, Peter; Peeples, Molly S. (December 1, 2015). «On The History and Future of Cosmic Planet Formation». MNRAS. 454 (2): 1811–1817. arXiv:1508.01202. Bibcode:2015MNRAS.454.1811B. doi:10.1093/mnras/stv1817. S2CID 35542825. (анг.)
22. Sohan Jheeta (2013). «Final frontiers: the hunt for life elsewhere in the Universe». Astrophys Space Sci. 348 (1): 1–10. Bibcode:2013Ap&SS.348....1J. doi:10.1007/s10509-013-1536-9. S2CID 122750031. (анг.)
23. Wade, Nicholas (1975). «Discovery of pulsars: a graduate student’s story». Science. 189 (4200): 358–364. Bibcode:1975Sci...189..358W. doi:10.1126/science.189.4200.358. PMID 17840812.  (анг.)
24. «NASA/CP2007-214567: Workshop Report on the Future of Intelligence in the Cosmos» (спампаваць PDF). NASA. Архівавана з арыгінальнага PDF 11 жніўня 2014 году (анг.)
25. Duncan Forgan, Martin Elvis; Elvis (March 28, 2011). «Extrasolar Asteroid Mining as Forensic Evidence for Extraterrestrial Intelligence». International Journal of Astrobiology. 10 (4): 307–313. arXiv:1103.5369. Bibcode:2011IJAsB..10..307F. doi:10.1017/S1473550411000127. S2CID 119111392. (анг.)
26. Whitmire, Daniel P.; David P. Wright. (1980). «Nuclear waste spectrum as evidence of technological extraterrestrial civilizations». Icarus. 42 (1): 149–156. Bibcode:1980Icar...42..149W. doi:10.1016/0019-1035(80)90253-5. (анг.)
27. Wandel, Amri (December 22, 2022). «The Fermi Paradox Revisited: Technosignatures and the Contact Era». The Astrophysical Journal. 941 (184): 184. arXiv:2211.16505. Bibcode:2022ApJ...941..184W. doi:10.3847/1538-4357/ac9e00. S2CID 254096277. (анг.)
28. Beyond «Fermi’s Paradox» X: What is the Firstborn Hypothesis? 27 September 2020 г. Праверана 18 October 2022 г. (анг.)
29. Earth Bloomed Early: A Fermi Paradox Solution? 27 October 2015 г. Праверана 18 October 2022 г. (анг.)
30. Уладзімер Ліпуноў «Вялікае маўчаньне Сусьвету», момант 01:30:20 Праверана 2019-08-18 г. (рас.)
31. Smart, John, «Answering the Fermi Paradox:Exploring the Mechanisms of Universal Transcension»(недаступная спасылка) Journal of Evolution and Technology, June 2002.
32. Zaitsev Alexander. The SETI Paradox
33. Астроном убеждён, что инопланетяне будут найдены в течении 20 лет Архівавана 26 жніўня 2010. MEMBRANA.ру
34. Where Are They?: Scientific American

Літаратура

• Логіка выказванняў: вучэбны дапаможнік / Гарбузаў, Віктар Мікалаевіч; Немец, Уладзімер Сьцяпанавіч; ГрДУ імя Я. Купалы. — Гродна: ГрДУ, 1997. — 44 с.
• Матэматыка: вучэб.-мэтад. дапам. У 2 ч. Ч. 1 — 2-е выд., перапрац. / Баранцэвіч, Канстанцін Зянонавіч; Пакала, Аляксандар Анатольевіч. — Мн., БДПУ, 2005. — 176 с.
• Матэматыка: вучэб.-мэтад. дапам. У 2 ч. Ч. 1. / Баранцэвіч, Канстанцін Зянонавіч; Пакала, Аляксандар Анатольевіч. — Мн., 1996.
• Кантрольная праца па матэматыцы / Баранцэвіч, Канстанцін Зянонавіч; Пакала, Аляксандар Анатольевіч. — Мн., 1993.
• Геаметрыя 7 — 11. / Пагарэлаў А. — Мн., 1991.
• Задачнік-практыкум па матэматыцы / Пакала А. А. — Мн., 1994.
• Асновы пачатковага курса матэматыкі / Стойлава Л. П., Пышкала А. М.— Мн., 1990.
• Finney B. R., Jones E. M. Interstellar Migration and the Human Experience. — University of California Press, 1986. — ISBN 9780520058989.
• Jones E. M. Where is Everybody?: An Account of Fermi's Question. — Los-Alamos National Laboratory, 1985.
• Michaud M. Contact with Alien Civilisations: Ouir Hopes and Fears about Encoutering Extraterrestrials. — Springer Science & Businnes Media, 2010.
• Sagan C. The Cosmic Connection: An Extraterrestrial Perspective / Ed. by J. Agel. — New York: 2000. — ISBN 9780521783033.
• Webb S. If the Universe Is Teeming with Aliens... Where Is Everybody? Firty Solutions to Fermi Paradox and the Problem of Extraterrestrial Life. — New York: Springer Science & Business Media, 2002. — 288 p.. — ISBN 9780387955018

Вонкавыя спасылкі

• Shostak, Seth (25 Oktober 2001). «Our Galaxy Should Be Teeming With Civilizations, But Where Are They?». Space.com. Space.com. 08 красавіка 2006.
• Стэфан Ўэб 50 рашэньняў парадокса Фэрмі
• Л. М. Гіндыліс Маўчаньне Сусьвету
• Язев С. А. Почему всё-таки молчит космос? // Земля и Вселенная, 1998. № 1. С. 65–71.
• С. Лем [https://web.archive.org/web/20160526103338/https://web.archive.org/web/20160526103338/http://liv.piramidin.com/belas/Lem/raznoie/odinoki.htm Архівавана 26 мая 2016. Одиноки ли мы во вселенной]
• Ліпуноў В. М. О проблеме сверхразума в астрофизике
• Шкловский И. С. Существуют ли внеземные цивилизации?. — 1985, № 3. — С. 76–80.
• Парадокс Фермі (анг.)
• Нашыя назіраньні няпоўныя і лягічныя памылкі (анг.)