Бэндэры

Бэндэры
малд. Bender
Герб Бэндэраў Сьцяг Бэндэраў
Дата заснаваньня:	1408
Былая назва:	Тыгіна
Краіна:	Малдова
Кіраўнік:	Roman Ivanchenko^[d]
Плошча:	97,29 км²
Вышыня:	15 м н. у. м.
Насельніцтва
колькасьць:	97 027 чал. (2004)
шчыльнасьць:	997,3 чал./км² (2004)
этнічны склад:	малдаване – 25.03%, украінцы – 17.98%, , расейцы – 43.35%
Часавы пас:	UTC+2
Тэлефонны код:	373 552
Паштовыя індэксы:	3200
Нумарны знак:	А — —
Геаграфічныя каардынаты:	46°50′0″ пн. ш. 29°29′0″ у. д. / 46.83333° пн. ш. 29.48333° у. д. / 46.83333; 29.48333Каардынаты: 46°50′0″ пн. ш. 29°29′0″ у. д. / 46.83333° пн. ш. 29.48333° у. д. / 46.83333; 29.48333
Бэндэры на мапе Малдовы Бэндэры
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
www.bendery.md

Бэндэ́ры альбо Бэндэ́р (па-расейску: Бендеры, [bʲɪnˈdɛrɨ], па-ўкраінску: Бендери, па-малдаўску: Bender, Бендэр, [benˈder]) — места ў Прыднястроўі (Малдова), дэ-факта пад кантролем непрызнанае Прыднястроўскае Малдоўскае Рэспублікі. Знаходзіцца на правым (заходнім) берагу Днястру ў гістарычнай Бэсарабіі.

Фартэцыя Тыгіна была адной з важных гістарычных фартэцыяў Малдаўскага княства да 1812 году.

З 1992 году, пасьля вайны ў Прыднястроўі, места і прылеглыя населеныя пункты знаходзяцца пад кантролем самаабвешчанай Прыднястроўскай Малдаўскай Рэспублікі.

Гісторыя^[1]

Места ўпершыню згадваецца як важны мытны пункт у гандлёвай грамаце, выдадзенай малдаўскім ваяводам Аляксандрам Добрым львоўскім купцам 8 кастрычніка 1408 г. Назва «Тыгіна» сустракаецца ў дакументах другой паловы XV стагодзьдзя. Раней генуэзскія купцы называлі горад Тэгеначчо. Горад быў галоўным малдаўскім мытным пунктам на гандлёвай дарозе, якая злучала краіну з Крымскім ханствам. Падчас праўленьня Малдоваю Стафан III загадаў пабудаваць у горадзе невялікі драўляны форт для абароны паселішча ад татарскіх набегаў.

У 1538 годзе асманскі султан Сулейман Цудоўны адваяваў горад у Малдовы і перайменаваў яго ў Бендэры. Яго ўмацаваньні былі разьвіты ў поўную фартэцыю пад такой жа назвай пад кіраўніцтвам турэцкага архітэктара Коджы Мімара Сінана. Асманы выкарыстоўвалі гэта для падтрыманьня ціску на Малдову. У канцы XVI стагодзьдзя было зроблена некалькі беспасьпяховых спробаў вярнуць фартэцыю: летам 1574 г. князь Ян III Грозны вёў аблогу фартэцыі, а таксама Міхаіл Храбры ў 1595 і 1600 г. Прыкладна ў гэты ж час фартэцыя была атакаваная запароскімі казакамі.

У 18 стагодзьдзі тэрыторыя фартэцыі была пашырана і мадэрнізавана князем Малдовы Антыёхам Кантэмірам, які праводзіў гэтыя работы пад асманскім наглядам.

У 1713 годзе фартэцыя, мястэчка і суседняе сяло Варніца былі месцам сутычак паміж швэдзкім каралём Карлам XII, які схаваўся тут у казацкага гетмана Івана Мазэпы пасьля паразы ў Палтаўскай бітве 1709 году, і туркамі. якія жадалі прымусіць сысьці швэдзкага караля.

У другой палове XVIII стагоддзя фартэцыя тройчы трапляла ў рукі маскавітаў падчас расейска-турэцкіх войнаў (у 1770, 1789 і ў 1806 без бою).

Разам з Бэсарабіяй горад быў далучаны да Расейскай імпэрыі ў 1812 годзе і заставаўся часткай Расейскай губэрні Бэсарабіі да 1917 году. Шмат украінцаў, маскавітаў і жыдоў пасялілася ў Бэндэрах або ваколіцах, і горад хутка стаў пераважна расейскамоўным . У 1897 годзе носьбіты румынскай і малдаўскай моў складалі толькі каля 7% насельніцтва Бэндэраў, у той час як 33,4% былі жыдамі.

Тыгіна ўваходзіла ў склад Малдаўскай Дэмакратычнай Рэспублікі ў 1917—1918 гадах, а пасьля 1918 году, пасьля аб’яднаньня Бэсарабіі з Румыніяй, горад належаў Каралеўству Румыніі, дзе быў цэнтрам павета Тыгіна. У 1918 годзе ён ненадоўга знаходзіўся пад кантролем Адэскай савецкай рэспублікі(en), якая была выгнана румынскай арміяй. Мясцовае насельніцтва крытычна ставілася да румынскіх уладаў; папулярным заставаўся прасавецкі сэпаратызм. На Вялікдзень 1919 г. француская армія ўзарвала мост праз раку Днестр, каб не дапусьціць бальшавікоў да места. У тым жа годзе ў Бэндэрах адбылося прасавецкае паўстаньне, якое спрабавала далучыць горад да новастворанага ЗРСР. Некалькі сотняў камуністычных рабочых і чырвонаармейцаў з Бэсарабіі на чале з Грыгорыем Старым захапілі кантроль у Бэндэрах 27 траўня. Аднак у той жа дзень паўстаньне было падаўлена румынскімі войскамі.

Румынія распачала палітыку румынізацыі, і выкарыстаньне расейскай мовы цяпер не заахвочвалася, а ў некаторых выпадках і абмяжоўвалася. У Бэндэры, аднак, расейская мова па-ранейшаму заставалася самай распаўсюджанай мовай горада: у 1930 г. яна была роднай для 53% яго жыхароў^[2]. Нягледзячы на ​​тое, што іх доля падвоілася, румынамоўныя складалі толькі 15%.

Разам з Бэсарабіяй горад быў акупаваны Савецкім Саюзам 28 чэрвеня 1940 году пасьля ўльтыматуму. Падчас Другой сусьветнай вайны ён быў адбіты Румыніяй у ліпені 1941 году (па якой празь месяц была падпісаная дамова(en) аб акупацыі Прыднястроўя), і зноў СССР у жніўні 1944 г. Большая частка жыдоў горада была забіта падчас Галакосту, хаця ў Бэндэрах пазасталася значная жыдоўская супольнасьць, пакуль большасьць не эмігравала пасьля распаду Савецкага Саюза.

У 1940—41 і 1944—1991 гадах — адзін з чатырох «рэспубліканскіх гарадоў», не падпарадкаваных раёну, Малдаўскай ССР, адной з 15 рэспублік Савецкага Саюза. З 1991 году горад зьяўляецца спрэчным паміж Рэспублікай Малдова і самаабвешчаным Прыднястроўем. З-за ключавога стратэгічнага разьмяшчэньня горада на правым беразе ракі Днестр, у 10 км ад левабярэжнага Тыраспаля, у Бэндэрах адбыліся самыя цяжкія баі ў вайне за Прыднястроўе 1992 году падчас Бэндэрскай бітвы(en). З таго часу ён кантралюецца прыднястроўскімі ўладамі, хоць фармальна знаходзіцца ў дэмілітарызаванай зоне, створанай у канцы канфлікту.

Вонкавыя спасылкі

• Афіцыйная бачына  (рас.)

1. https://en.wikipedia.org/wiki/Bender,_Moldova#History
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Bender,_Moldova«Romania launched a policy of Romanianization and the use of Russian was now discouraged and in certain cases restricted. In Bender, however, Russian continued to be the city’s most widely spoken language, being native to 53% of its residents in 1930. Although their share had doubled, Romanian-speakers made up only 15%»