Ложбан
| Ложбан | |
|---|---|
| |
| Арыгінальная назва: | la lojban |
| Створаны: | Група Лягічнае Мовы на аснове мовы логлан |
| Рэгулюецца: | Групай Лягічнае Мовы |
| Катэгорыя: | Лягічная мова |
| Клясыфікацыя структуры: | Апрыёрная мова |
| Тып пісьма: | лацініца |
| Моўныя коды | |
| ISO 639-1: | — |
| ISO 639-2: | — |
| ISO/DIS 639-3: | — |
Гл. таксама:
Штучныя мовы
| |
Ложбан (ложб.: lojban) — плянавая мова, створаная ў 1987 годзе Групай лягічнае мовы (анг. The Logical Language Group, ложб.: la .lojbangirz.) на аснове папярэдняга праекту логлан з мэтай выпусьціць у найкарацейшы тэрмін стабільную вэрсію мовы, свабодна даступную для ўсіх жадаючых.
Адметнымі ўласьцівасьцямі ложбану ў параўнаньні зь іншымі штучнымі мовамі ёсьць: адназначны сынтаксіс і ў рамках яго — большая свабода выказваньня, здольнасьць выказаць тонкія адценьні эмоцыяў і лёгкая распазнавальнасьць на слых.
Асаблівасьці мовы ложбан
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Ложбан адрозьніваецца ад іншых плянавых моваў наборам наступных характарыстыкаў:
- Ложбан у значнай ступені падпарадкоўваецца прынцыпу найменшага намаганьня Цыпфа(en). Гэта значыць, што ў ложбане, напрыклад, не абавязкова вызначаць час дзеяслову ці лік назоўнікаў, калі яны й так зразумелыя з кантэксту;
- У лексыцы ложбану вельмі вялікая колькасьць выклічнікаў (па-ангельску: attitudinal), што дазваляе выказваць тонкую розьніцу ў эмоцыях і стаўленьне да навакольнага;
- Сынтаксіс ложбану ня мае выключэньняў, щто патэнцыйна робіць яго зручным для машыннага перакладу;
- Марфалёгія ложбану заснаваная на лёгіцы прэдыкатаў і здольная дакладна выказаць складаныя лягічныя канструкцыі;
- У марфалёгіі й артаграфіі ложбану няма выключэньняў, таму структура ложбанскага тэксту можа быць лёгка прааналізаваная кампутарам;
- Ложбан арыентаваны на культурную нэўтральнасьць;
- Ложбан даволі просты для вывучэньня ў параўнаньні з натуральнымі мовамі;
- Ложбан (як і ягоны папярэднік логлан) уваходзіць у сям’ю штучных моваў лягічнага тыпу.
Першапачатковай мэтай праекту ложбан было стварыць вэрсію логлану, свабодную ад ліцэнзійных абмежаваньняў. У цяперашні момант у ложбану ёсьць і іншыя мэты:
- Дасьледаваньне гіпотэзы лінгвістычнае адноснасьці Сэпіра — Ўорфа;
- Дасьледаваньні па кагнітыўнай лінгвістыцы;
- Аптымізацыя ўзаемадзеяньня паміж чалавекам і кампутарам, выкарыстаньне ў базах ведаў і ў машынным перакладзе;
- Дасьледаваньні па штучным інтэлекце й машынным аналізе мовы;
- Выкарыстоўваньне ложбану як агульнаадукацыйнага прадмету, які разьвівае разумовую здольнасьць;
- Нарэшце, проста як сродак для творчасьці.
Альфабэт
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Галосныя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]| літара | назва | вымаўленьне |
|---|---|---|
| a | .abu | бацька |
| e | .ebu | сэрца |
| i | .ibu | мір |
| o | .obu | той |
| u | .ubu | шум |
| y | .ybu | эмаль |
Сымбалем «y» пазначаецца так званы «шва» — кароткі ненаціскны галосны /ə/, нешто сярэдняе паміж «э», «а» й «о». У словах, дзе «y» знаходзіцца ў перадапошнім складзе, націск ставіцца на складзе, папярэднім перадапошняму (то бок на трэцім складзе з канца). У астатніх словах націск ставіцца на перадапошнім складзе — за выключэньнем аднаскладовых словаў — якія ёсьць ненаціскнымі[1].
Зычныя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]| літара | назва | вымаўленьне |
|---|---|---|
| b | by. | быць |
| c | cy. | шар |
| d | dy. | даць |
| f | fy. | фатэль |
| g | gy. | гара |
| j | jy. | жанчына |
| k | ky. | кот |
| l | ly. | лыжка |
| m | my. | мама |
| n | ny. | нос |
| p | py. | поўнач |
| r | ry. | рубель |
| s | sy. | сусед |
| t | ty. | тут |
| v | vy. | вада |
| x | xy. | хлеб |
| z | zy. | зуб |
Спалучэньні галосных літараў, якія вымаўляюцца як адзін склад (некаторыя прыклады).
| спалучэньне літараў | вымаўленьне |
|---|---|
| ai | край |
| au | ваўчар |
| ei | клей |
| oi | мой |
| ia | яма |
| ie | есьці |
| iu | п'ю |
| ua | па-ангельску: waah! |
| ue | па-ангельску: question |
| uo | па-ангельску: quote |
| ui | па-ангельску: we |
Спэцыяльныя сымбалі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У ложбане не патрабуецца выкарыстоўваньне знакаў пунктуацыі, структура сказу адназначна вызначаецца бязь іхняе дапамогі (то бок, неадназначныя фразы накшталт «пакараць нельга памілаваць» у ложбане прынцыпова немагчымыя). Можна разглядаць гэта інакш: у ложбане ролю знакаў прыпынку іграюць асобныя словы. Напрыклад, пара li … li’u прыкладна адпавядаюць двукосьсю, xu — пытальніку і г. д. Знакі прыпынку, якія выкарыстоўваюцца ў беларускай і ангельскай мовах кшталту «!?» могуць выкарыстоўвацца ў стылістычных мэтах для павышэньня лёгкачытэльнасьці тэкста чалавекам.
Тым ня менш, у ложбане ўжываюцца тры нялітарных сымбалі, гэта «.» — кропка, «,» — коска і «'» — апостраф.
Апостраф «'» фактычна ёсьць адной зь літараў ложбанскага альфабэту. Яму звычайна адпавядае зычны гук [h], якога няма ў беларускай мове, у ангельскай мове ён запісваецца літарай h. Апостраф ня ёсьць поўнасьцю самастойнай літарай, звычайна ён разьдзяляе дзьве галосныя, каб яны не зьліваліся ў адзін гук. Напрыклад, ui вымаўляецца як [уй], а u’i — як [уі].
Кропка «.» пазначае кароткую паўзу паміж словамі. Перад любым словам, якое пачынаецца з галоснае, належыць ставіць кропку.
Коскі рэдка сустракаюцца ў ложбане, яны дазваляюць яўна пазначыць мяжы складоў у слове. Звычайна гэта можа ўжывацца ў запісе імёнаў уласных (cmevla). Напрыклад, з дапамогай коскі можна прадухіліць стварэньне дыфтонгу дзьвюма галоснымі, што ідуць запар: ais чытаецца як [айс], а a, is — як [аіс]. Коска грае выключна ролю рэкамэндацыі, іншае вымаўленьне ня ёсьць памылкай. Вялікія літары выкарыстоўваюцца ў ложбане для ўказанія націску, адрознага ад стандартнга (на перадапошнім складзе). Напрыклад, імя Juliette трэба пісаць .DJUli, et. у выпадку ангельскага вымаўленьня й .juLIET. у выпадку францускага.
Марфалёгія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У ложбане ўсяго тры часьціны мовы. Адна, што называецца brivla (прэдыкат), аб’ядноўвае дзеясловы, прыметнікі й імёны агульныя. Сюды ўваходзяць gismu (1342 пяцілітарныя словы, якія прадстаўляюць аснову слоўнікавага запасу ложбану), запазычаныя словы (fu’ivla) й складовыя словы, складзеныя з gismu или fu’ivla (lujvo). Іншая група (cmevla) — імёны ўласныя. Трэцяя (cmavo) пакрывае службовыя словы: артыклі, лічэбнікі, выклічнікі, прыназоўнікі, часьціцы, паказчыкі часу й месца. Гэтыя cmavo, якіх налічваецца каля 600 (ня лічачы камбінацыяў), у сваю чаргу, падразьдзяляюцца на клясы (selma’o), якія бліжэй да паняцьця ўласна часьцінаў мовы (напр. кляса UI зьмяшчае выклічнікі). У ложбане няма прыслоўяў і прыметнікаў у тым сэнсе, у якім яны ёсьць у індаэўрапейскіх мовах. Ёсьць вялікі выбар артыкляў (gadri, падкляса cmavo), якія могуць указваць на дыстрыбутыўнасьць, масіў, мноства ці тыповы элемэнт. Адсутнічае скланеньне й спражэньне словаў па склонах, ліках, асобах ці часе. Час указваецца асобнымі cmavo. Лік, як граматычная катэгорыя, адсутнічае; адпаведнае значэньне перадаецца аналітычна.
Як належыць лягічнай мове, ложбан зьмяшчае набор як лягічных злучнікаў (якія выказваюць простыя лягічныя бінарныя апэрацыі), так і не лягічных злучнікаў.
Тыпалягічна ложбан прыналежыць да моваў клясу SVO (парадак словаў дзейнік-выказьнік-прамое дапаўненьне), хаця любы іншы парадак таксама магчымы. Азначэньне папярэднічае азначаемаму слову. Словаўтварэньне сынтэтычнае: большасьць gismu маюць ад адной да трох трохлітарных формаў, званыя rafsi, якія выкарыстоўваюцца ў словаскладаньні. Напрыклад, gasnu значыць «выклікаць», «прыводзіць да», а адпаведнае rafsi — gau — выкарыстоўваецца ў якасьці суфіксу, які ўтварае г.зв. каўзатывы: carna «круціцца» — cargau «паварочваць», citka «есьці» — ctigau «карміць».
cmavo
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Дапаможныя словы, званыя на ложбане «cmavo» служаць для сувязі іншых словаў (як прыназоўнікі ці злучнікі), іншыя робяць brivla назоўнікамі (як артыклі), трэція выказваюць эмоцыі й фактычна ёсьць выклічнікамі.
У табліцы прыведзеныя некаторыя з выклічнікаў.
| слова | значэньне |
|---|---|
| .a’o | надзея |
| .au | жаданьне |
| .a’u | цікавасьць |
| .ie | згода |
| .i’e | адабрэньне |
| .ii | асьцярога |
| .iu | любоў |
| .oi | незадаволенасьць |
| .ua | дасягненьне(эўрыка!) |
| .ue | нечаканасьць |
| .u’e | захапленьне |
| .ui | шчасьце |
| .u’i | радасьць, весялосьць, (сьмех) |
| .u’u | прабачэньне |
| .uu | жаль |
Любое з гэтых стаўленьняў можна памяняць на супрацьлеглае, дадаўшы nai, напрыклад .uinai трэба разумець як «адчуваю няшчасьце». Таксама іх можна камбінаваць, напрыклад .iu.uinai азначае «нешчасьлівы ў любві». Такім чынам можна перадаваць эмоцыі, для якіх няма адпаведнага паняцьця ў той ці іншай натуральнай мове.
cmevla
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]cmevla выкарыстоўваюцца пераважна для стварэньня імёнаў уласных (хаця для іх можна выкарыстоўваць і selbri).
Існуюць некаторыя правілы, якім cmevla мусяць адпавядаць, таму некаторыя імёны пераносяцца ў ложбан зь іншых моваў бязь зьменаў, а іншыя мусяць быць «лажбанізаваныя». Для гэтага імя, па-першае, запісваецца з выкарыстаньнем толькі ложбанскіх літараў (улічваючы, што іхняе гучаньне ў ложбане адрозьніваецца ад ангельскага). Напрыклад: ангельскае Anne будзе .an., Агмэт будзе .axmet., Эдўард будзе .eduard., ангельскае Ibrahim будзе .IBraxim. ці .IBra’im.
Важным правілам для лажбанізаваных імёнаў зьяўляецца тое, щто апошняя літара ў слове мусіць быць зычнай. Гэтае правіла ўведзенае для прадухіленьня блытаніны, усе іншыя словы ў ложбане сканчаюцца на галосную. Звычайна рэкамэндуецца пры неабходнасьці завяршаць імя літарай s ці прыбіраць апошнюю галосную. Напрыклад, «Маша» лажбанізуецца як macas ці mac, «Джо» будзе djos.
Яшчэ адно правіла тычыцца націску. Націск у ложбане робіцца на перадапошнім складзе, і калі ў імя ўласным націск ставіцца інакш, то неабходна выкарыстоўваць вялікія літары. Напрыклад: Friedrich Nietzsche будзе fridrix.nitcys., Napoleon Bonaparte будзе napole,ON.bonaPART.
Параўнаньне ложбану й логлану
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- gismu ложбану ў большасьці выпадкаў рэзка адрозьніваюцца ад прымаў логлану па гучаньні, хаця прэдыкатыўная структура часта ў падобных паводле сэнсу словаў аналягічная;
- адсутнасьць першага запоўненага месца ў selbri стварае імпэратыў у логлане. У ложбане ж незапоўненае selbri проста мае больш шырокі сэнс, які можа ўключаць і імпэратыў:
- mi kamla ў логлане значыць «Я іду/шоў/ісьціму», у ложбане mi klama значыць «Я іду/шоў/ісьціму»;
- kamla ў логлане значыць «Ідзі!», у ложбане klama значыць «Ідзі!» альбо «[нехта] йдзе/шоў/ісьціме»;
- граматыкай логлану не апісваецца матэматычная натацыя;
- паводле дадзеных на 2014 год актыўнасьць логлан-супольнасьці значна ніжэй, чым у ложбан-супольнасьці.
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
| |||||||||||