Соф’я Вітаўтаўна | |
Дата нараджэньня | каля 1371 |
---|---|
Месца нараджэньня | |
Дата сьмерці | 5 ліпеня 1453 |
Месца сьмерці | |
Месца пахаваньня | |
Бацька | Вітаўт |
Маці | Ганна Сьвятаслаўна |
Муж | Васіль I |
Дзеці | Ганна, Юры, Іван, Анастасія, Данііл, Васіліса, Сімяон, Марыя, Васіль II |
Соф’я Вітаўтаўна (каля 1371 — 5 ліпеня 1453[1], паводле іншых зьвестак — 15 чэрвеня[2]) — вялікая княгіня, жонка маскоўскага гаспадара Васіля I, маці Васіля II. Дачка вялікага князя літоўскага Вітаўта Вялікага і яго 2-й жонкі смаленскай князёўны Ганны Сьвятаслаўны.
Вобраз энэргічнай і сьмелай княгіні знайшоў шырокае адлюстраваньне ў мастацтве[1].
Соф’ю сасваталі Васілю I у 1390, калі Вітаўт разам з радзінай знаходзіўся ў выгнаньні ў Мальбарку[1]. Праз Пскоў і Ноўгарад прыбыла ў Маскву, вясельле адбылося 1 верасьня 1391. Дзякуючы гэтаму шлюбу паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Масквой усталяваліся працяглыя мірныя дачыненьні.
Неаднаразова наведвала бацькоў у Вялікім Княстве Літоўскім. У 1399 і 1408 сустракалася з бацькам у Смаленску, яшчэ раз яны пабачыліся праз дванаццаць гадоў, калі Вітаўту было ўжо за 72, а Соф’і — за 50[3]. У 1417 Васіль I у сваім тастамэнце перадаваў сталец малалетняму сыну Васілю, апекунамі над ім і Соф’яй Вітаўтаўнай прызначаліся Вітаўт і ўдзельныя князі.
Па сьмерці Васіля I (27 лютага 1425) і намінальнай перадачы ўлады сыну Васілю II узначаліла маскоўскі ўрад, павяла ўзброеную барацьбу з прэтэндэнтамі на сталец Юрыем Дзьмітрыевічам (братам Васіля I), ягонымі сынамі Дзьмітрыем Шамякам і Васілём Касавокім. Сьпярша Юры Дзьмітрыевіч мусіў адмовіцца ад уласных прэтэнзіяў, але па сьмерці Вітаўта (1430) у 1433 ён гвалтоўна пазбавіў Васіля II вялікага княжаньня.
Выехала з Масквы спачатку ў Цьвер, потым ў Кастраму, дзе яе зьняволілі. Аднак у 1343 Юры Дзьмітрыевіч памёр, і Васіль II зноў заняў сталец. Неўзабаве ён выступіў супраць татараў, якія ў 1445 занялі Ніжні Ноўгарад, але ў бітве патрапіў у палон — у непрытомнасьці ад шабельнага ўдару.
У 1446 за вялізныя грошы выкупіла Васіля II з татарскага палону. Збор такіх сродкаў выклікаў сярод маскоўскага баярства смуту. Таго ж году Васіль Шамяка зьняволіў Соф’ю Вітаўтаўну і выслаў яе ў Чухламу, потым у Каргапаль[1]. Васіля II адвезьлі ў Маскву ў двор Шамякі, дзе 20 лютага 1446 яго асьляпілі і з жонкай саслалі ў Угліч.
Выявіла цьвёрдасьць характару і энэргію да дзеяньняў, здолеўшы арганізаваць сваіх прыхільнікаў. Іхныя дружыны пачалі сьцягвацца да Углічу. Князь Васіль II прыбыў у Цьвер. У 1450 Шамяку разьбілі пад Галічам, у выніку чаго ён мусіў зьбегчы ў Ноўгарад, дзе неўзабаве памёр[3].
У 1451 пры адсутным Васілю II кіравала абаронай Масквы ад татараў. Натхнёныя гераізмам 80-гадовай Соф’і Вітаўтаўны, маскавіты пасьпяхова адбілі ўсе штурмы. Татары мусілі «зь вялікай ганьбаю» вярнуцца ў родныя стэпы[4].
Паводле запісаў у адным з рукапісаў Троіца-Сергіевай лаўры з XV ст. дата сьмерці Соф’і Вітаўтаўны не 5 ліпеня, а 15 чэрвеня 1453 году.[5]
Перад сьмерцю прыняла манаства з імем Эўфрасіньня[1]. Пахавалі вялікую княгіню ў Маскоўскім Узьнясенскім манастыры.
У шлюбе з Васілём I мела 5 хлопцаў, зь якіх выжыў толькі адзін, і 4 дзяўчынкі: