Агамічнае пісьмо

Тлумачэнне агамічнага пісьма ў «Слоўніку навукоўца», 1390 г.

Агамі́чнае пісьмо (стар.-ірл. ogam, вымаўл. [ˈɔɣam]) — раннесярэдневяковая алфавітная сістэма пісьма, якая ўжывалася ў асноўным для запісу архаічнаірландскай мовы, а таксама яе пазнейшае формы, старажытнаірландскай мовы. Да цяперашняга часу дайшло прыкладна 400 помнікаў ранніх форм агамічнага пісьма, знойдзеных на тэрыторыі вострава Ірландыя і захаду Вялікабрытаніі, большасць з іх сканцэнтравана на поўдні Ірландыі, у той час як найбольшая колькасць помнікаў агамічнага пісьма па-за Ірландыяй назіраецца ў графстве Пембрукшыр, што на захадзе Уэльса^[1][2][3].

Пераважная большасць надпісаў агамічнымі пісьмом зроблена на камені і складаецца з асабістых імён. Акрамя архаічнаірландскай і старажытнаірландскай моў, пісьмо таксама выкарыстоўвалася для перадачы назваў народаў, з якімі кантактавалі старажытныя гэлы (продкі ірландцаў), з прычыны чаго помнікі агамічнага пісьма таксама маюць надпісы на старажытнаскандынаўскай, старажытнавалійскай, лацінскай і пікцкай мовах.

Часам агамічнае пісьмо згадваецца пад тэрмінам «кельцкі дрэвавы алфавіт», які заснаваны на познесярэдневяковай гэльскай традыцыі атаясамлівання кожнай літары з пэўным дрэвам, вядомай як брыхарогам (стар.-ірл. Bríatharogam).

Гісторыя

Самыя раннія пісьмовыя помнікі агамічным пісьмом датуюцца IV ст. н.э., але некаторыя гісторыкі прапануюць гіпотэзы, што пісьмо магло быць вынайдзена каля I ст. да н.э.^[4][5] У гістарыяграфіі агамічнае пісьмо падраздзяляецца на дзве стадыі — агамічнае пісьмо, якое ўжывалася для запісу архаічнаірландскай мовы і такім чынам існавала да VI ст. н.э., і пазнейшыя формы, якія выкарыстоўваліся для запісу наступнай формы архаічнаірландскай мовы, старажытнаірландскай.

Іншыя спецыялісты мяркуюць, што ў архаічнаірландскай мове існавалі фанемы, для якіх выкарыстоўваліся сімвалы, умоўна пазначаныя як H і Z, таксама, на іх думку, была страчана фанема, што пазначалася сімваламі NG.

Амаль з часу свайго ўзнікнення агамічнае пісьмо пранікае ў Уэльс дзякуючы ірландскім пасяленцам на захадзе гэтага рэгіёна. Некаторыя з агамічных надпісаў Уэльса з'яўляюцца ірландска-лацінскімі білінгвамі^[6].

Прыкладна з VI ст. з эвалюцыяй мовы адлічваецца ўмоўная мяжа пераходу архаічнаірландскай мовы ў старажытнаірландскую^[7]. З пачатку VIII ст. пачынаецца паступовы заняпад агамічнага пісьма, якое выцясняецца лацінскім алфавітам.

Паходжанне

Сучасная гістарыяграфічная навука не прыйшла да адзінай высновы наконт першапачатковай функцыі агамічнага пісьма. Агамічнае пісьмо, хутчэй за ўсё, узнікла як адаптацыя іншага тыпу пісьменнасці^[8]. На цяперашні час найбольш распаўсюджанымі гіпотэзамі паходжання пісьма з'яўляюцца спробы звязаць агамічнае пісьмо з лацінскім алфавітам, германскімі рунамі або старажытнагрэчаскім алфавітам. Гіпотэза пра паходжанне з лацінскага алфавіта ўпісваецца ў культурны ўплыў Рымскай імперыі з Вялікабрытаніі на Ірландыю ў IV ст. н.э. Германскія руны, у сваю чаргу, тлумачаць існаванне сімвалаў, транскрыбаваных як H, Z, U, W, якія не ўжываліся ў архаічнаірландскай мове і не былі вядомыя лацінскаму і старажытнагрэчаскаму алфавітам, але разам з тым германскія руны не былі распаўсюджаны ў дастатковай ступені нават у кантынентальнай Еўропе.

Існуе гіпотэза, паводле якой агамічнае пісьмо першапачаткова ўяўляла сабою таемнае пісьмо, распрацаванае ў мэтах схавання інфармацыі ад асоб, знаёмых з лацінскім алфавітам^[9][10]. Гэтая гіпотэза пастулюе стварэнне агамічнага пісьма ў асяроддзі друідаў або навукоўцаў на фоне небяспекі ўварвання рымлян, што, верагодна, стала адным са стымулаў для стварэння тайнапісу. Тым не менш, наяўнасць лаціна-агамічных білінгваў у Уэльсе дае падставы меркаваць, што агамічнае пісьмо з'яўлялася лёгкім для расшыфроўкі^[11].

Іншыя меркаванні ўзводзяць першасную функцыю агамічнага пісьма да хрысціянскіх суполак раннесярэдневяковай Ірландыі, якія імкнуліся мець асаблівую сістэму пісьма дзеля запісу кароткіх паведамленняў на архаічнаірландскай мове, акрамя таго, вынаходніцтву асаблівае сістэмы пісьма замест прыстасавання лацінскага алфавіта магла паспрыяць цяжкасць у перадачы гайдэльскай фаналогіі лацінскім алфавітам^[12]. Хрысціянства ў Ірландыі вядома прынамсі з IV ст. н.э., пра існаванне якога сведчыць місія ірландскага біскупа Паладыя ў 431 годзе.

Ірландскі археолаг Роберт Макалістэр прапанаваў тэорыю, што карані агамічнага пісьма сыходзяць у Цызальпінскую Галію (сучасны паўночны захад Італіі), дзе пісьмо было распрацавана каля IV ст. да н.э. гальскімі друідамі на аснове старажытнагрэчаскага алфавіта ў якасці формы таемнага пісьма. Паводле гэтай жа тэорыі мяркуецца, што першапачаткова агамічнае пісьмо перадавалася на дрэве або жэстамі, пасля чаго па пранікненні на Ірландыю яно стала выбівацца на камянях^[13]. У сваёй аргументацыі Р. Макалістэр звяртае ўвагу на падабенства сімвалаў агамічнага пісьма на старажытнагрэчаскі алфавіт, але праціўнікі гіпотэзы адзначаюць прыставанасць сімвалаў агамічнага пісьма менавіта пад патрэбы архаічнаірландскай мовы^[14].

Тэорыя Макалістэра заснавана перш за ўсё на складзе агамічнага пісьма, якое ўтрымлівае чатыры групы знакаў, у кожнай з якіх знаходзіцца па пяць сімвалаў, якія складаюцца з аднае да пяці рысак. Іншыя даследчыкі, такія як Р. Турнейзен і Ж. Вандрыес, меркавалі, што агамічнае пісьмо магло выцякаць з нейкае сістэмы падліку, якая засноўвалася на лічбах дваццаць і пяць^[15][16][17].

Існаванне разнастайнага гэльскага фальклору, які меў псеўдагістрычныя паданні аб паходжанні гэлаў, абумовіла таксама народнае тлумачэнне паходжання агамічнага пісьма. Т.зв. Слоўнік навукоўца (VII ст.) і Кніга захопаў (псеўдагістрычны манускрыпт ХІ ст.) выводзілі паходжанне пісьма да часу пасля падзення Вавілонскай вежы, разам з чым узнікла таксама архаічнаірландская мова. Згодна з паданнем, прадстаўленым у Слоўніку навукоўца, кароль Скіфіі Феніс Фарсадзь выправіўся са Скіфіі разам з Годзелам Мак Эхерам, Ірам Мак Немам і світай з 72 навукоўцаў, у выніку чаго яны дайшлі да Вавілонскай вежы, дзе Феніс Фарсадзь загадаў свіце вывучыць усе знойдзеныя ў Вежы мовы. Пасля дзесяці гадоў пошукаў Феніс з кожнай знойдзенай мовы стварыў берла тобадзе — «абраную мову», якой даў назву годзелк паводле свайго спадарожніка Годзела Мак Эхера (легендарнае тлумачэнне паходжання саманазвы старажытнаірландскай мовы, Goídelc), акрамя таго, паводле падання, Феніс вынайшаў новую пісьменнасць пад назвай Бехе-Луш-нунь, якая пазней стала вядомай як агамічнае пісьмо. Паданне тлумачыць таксама назвы дваццаці пяці сімвалаў агамічнага пісьма: згодна з легендай, Феніс даў кожнаму сімвалу імя дваццаці пяці найлепшых навукоўцаў уласнае світы. Іншая легендарная хроніка, т.зв. Кніга Огамаў, прыпісвае стварэнне пісьма гэльскаму божышчу Огму, які меў добрыя ўменні ў вершаскладанні і задумаў стварыць сістэму пісьма, недаступную для простых людзей. Згодна з гэтым паданнем, першая літара пісьма была названа ў гонар бярозы, пра якую апавядалася ў першым тэксце агамічным пісьмом, складзеным Огмам.

Склад

Знакі агамічнага пісьма.

Больш дакладна пад тэрмінам «агамічнае пісьмо» вядомы толькі спосаб запісу, уласна склад сімвалаў агамічнага пісьма ў гэлаў быў вядомы пад выразам Бех-луш-нінь (стар.-ірл. Beith-luis-nin), які быў утвораны па назвах трох першых сімвалаў пісьма (аналагічным чынам утворана слова «алфавіт»). Тым не менш, на самай справе парадак сімвалаў агамічнага пісьма меў выгляд BLFSN; на думку Р. Макалістэра, першапачатковым парадкам сімвалаў быў BLNFS, што ўпісвалася ў яго тэорыю аб гальскіх каранях агамічнага алфавіта. Пазней большая частка даследчыкаў адмовілася ад тэорыі Макалістэра, адным з іншых тлумачэнняў назвы стала гіпотэза, што слова nin з літаральным значэннем «расшчэпленая галіна» таксама азначала любы сімвал пісьма, у выніку чаго выраз Beith-luis-nin атрымлівае значэнне «знакі Бех і Луш».

Іншай гіпотэзай стала здагадка, што слова Luis з'яўлялася абрэвіятурай знакаў LVS, з прычыны чаго выраз Beith-luis-nin трэба разумець як парадак знакаў BLVSN, што амаль супадае з рэальным парадкам сімвалаў агамічнага пісьма (гл. вышэй)^[18][19].

Першапачаткова агамічнае пісьмо падраздзялялася на чатыры групы знакаў, вядомых як aicmí (форма множнага ліку ад aicme «сям'я»), кожная з якіх утрымлівала па пяць сімвалаў, вядомых як feda. Кожная група знакаў мела назву па першым знаку ў гэтай групе з даданнем слова aicme (Aicme Beithe, Aicme hÚatha, Aicme Muine, Aicme Ailme). У пазнейшай традыцыі пісьма былі ўведзены пяць новых сімвалаў, вядомых як forfeda, якія пазначалі фанемы, адсутныя ў першапачатковым агамічным пісьме. Акрамя гэтага, Кніга Огамаў згадвае ажно прыкладна сто сімвалаў агамічнага пісьма, якія ўжываліся ў тайнапісных патрэбах. Уласна тэкст агамічным пісьмом мог запісвацца як вертыкальна, так і гарызантальна, у апошнім выпадку вертыкальны тэкст паварочваўся правым бокам уніз.

Ніжэй прыведзена апісанне сімвалаў агамічнага пісьма паводле іх групы. Справа прыведзена іх традыцыйная лацінская транскрыпцыя паводле старажытнаірландскай мовы, пасля чаго прыведзеная назва сімвала, яго гукавая нагрузка і этымалогія назвы сімвала.

• Сімвалы з вертыкальнымі рысамі злева і бакавымі гарызантальнымі рысамі:
  1. B beith [b] (*betwi-s);
  2. L luis [l] (*lubsti-);
  3. F fearn [w] (*wernā);
  4. S saille [s] (*salik-s);
  5. N nuin [n];
• Сімвалы з вертыкальнымі рысамі справа і бакавымі гарызантальнымі рысамі:
  1. H úath [j] (*osato-);
  2. D duir [d] (*darek-s);
  3. T tinne [t];
  4. C coll [k] (*koslas);
  5. Q ceirt [kʷ] (*kʷer[x]tā);
• Сімвалы з вертыкальнымі рысамі і дыяганальнымі папярочнымі рысамі:
  1. M muin [m];
  2. G gort [ɡ] (*gorto-s);
  3. NG gétal [ɡʷ] (*gʷēdtlo-);
  4. Z straif [sw] або [ts];
  5. R ruis [r] (*rudsti-);
• Сімвалы з вертыкальнымі рысамі і гарызантальнымі перпендыкулярнымі рысамі:
  1. A ailm [a];
  2. O onn [o] (*osno-);
  3. U úr [u];
  4. E edad [e];
  5. I idad [i];
• Сімвалы forfeda:
  1. EA ébad;
  2. OI óir;
  3. UI uillenn;
  4. P, пазней — IO pín (гл. ніжэй);
  5. X або Ch (loch), пазней — AE emancholl (гл. ніжэй).

Сімвал для выбухнога зычнага /p/ хутчэй за ўсё адсутнічаў з прычыны яго страты ў пракельцкай мове і яго адсутнасці ў архаічнаірландскай мове (у пазнейшых кельцкіх мовах, такіх як прабрыцкая і гальская зычны /p/ узнік ізноў, але архаічнаірландская мова належала да іншае групы кельцкіх моў — т.зв. Q-кельцкіх, дзе гэты гук быў заменены на /kʷ/. У архаічнаірландскай /p/ узнік толькі ў запазычваннях з лаціны). І наадварот, у агамічным пісьме ёсць сімвал, які ўмоўна перадаецца q — ён пазначаў якраз лабіявелярны /kʷ/, які ў Q-кельцкіх адпавядаў P-кельцкаму (да якіх належалі прабрыцкая і гальская) /p/. Варта адзначыць, што ў старажытнаірландскай мове /kʷ/ спрасціўся да /k/.

З пяці сімвалаў групы forfeda толькі першы, вядомы як ébad, рэгулярна з'яўляўся ў агамічных тэкстах. Гэты сімвал транслітараваўся як K^[20]. Астатнія сімвалы гэтай групы, за выключэннем сімвала emancholl, у першапачатковых агамічных тэкстах паяўляюцца толькі адзін раз^[21]. Абмежаванае выкарыстанне сімвалаў гэтай групы падштурхнула аўтараў агамічных тэкстаў пераасэнсаваць значэнне сімвалаў pín і emancholl пад значэнне дыфтонгаў^[22]. У сваю чаргу, гэта стала прычынай узнікнення новай патрэбы ў сімвале для /p/, для чаго быў вынайдзены новы, пад назвай peithboc.

Назвы сімвалаў

Рукапісная традыцыя заклала назвы для кожнага з сімвалаў агамічнага пісьма. Кожны сімвал меў назву, адпаведную таму ці іншаму віду дрэва, гэтая заканамернасць была падрабязна апісана ў Слоўніку навукоўца і Кнізе Огама, у прыватнасці, у Слоўніку навукоўца прыводзіцца апісанне адпаведнасці сімвалаў кожнаму віду дрэва, дзе заўважаецца, што некаторыя з гэтых відаў з'яўляюцца невядомымі і толькі пяць сімвалаў маюць шырокавядомыя дрэвавыя адпаведнікі (beith «бяроза», fearn «алешына», saille «вярба», duir «дуб», coll «ляшчына»). Першая літара назвы дрэва, якое атаясамлівалася з літарай, супадала з гэтай літарай (напрыклад, сімвал для d меў назву duir «дуб»). Часам мяркуецца, што атаясамліванне сімвалаў агамічнага пісьма з відамі дрэваў узнікла праз знешняе падабенства гэтых сімвалаў з дрэвамі або расшчэпленай галінай.

Некаторыя назвы сімвалаў мелі некалькі значэнняў, пры гэтым толькі восем сімвалаў мелі адназначныя назвы, звязаныя з дрэвамі. Іншыя назвы, якія маглі мець некалькі значэнняў, прыведзеныя ніжэй. Існавала практыка надання эпітэтаў назве таго ці іншага сімвала, у выніку чаго назва сімвала атрымлівала некалькі значэнняў.

• Beith, ст.-ірл. Beithe — «бяроза»;
• Luis. Звязваецца са словам luise «полымя» або lus «трава»;
• Fearn, ст.-ірл. Fern, арх.-ірл. *wernā — «вольха»;
• Sail «вярба»;
• Nion, ст.-ірл. Nin — «разгалінаванне, гарышча». Традыцыйна звязвалася з uinnius «ясень»;
• Uath, ст.-ірл. Úath — «жах, страх», традыцыйна звязвалася з баярышнікам. Першапачатковая этымалогія назвы літары, а таксама яе гукавая нагрузка невядомая, на думку МакМануса, пазначала галосную [y]. Як мяркуе П. Схрэйвер, слова з'яўляецца кагнатам лацінскаму pavere^[23];
• Dair «дуб»;
• Tinne, метафарычнае значэнне — «злітак», традыцыйнае — «падуб» (назва дрэва);
• Coll «ляшчына»;
• Ceirt, ст.-ірл. Cert. Звязваецца з валійскім perth «куст», лацінскім quercus і ўзыходзіць да праіндаеўрапейскага *perkwos. У метафарычнай практыцы блыталася з ceirt «ануча». Паводле Слоўніка навукоўца — aball «яблык»;
• Muin. Метафарычна звязвалася з muin, якое мела значэнні «шыя, любоў, павага, хітрасць, выкрут», традыцыйна звязвалася з finemhain «паўзучая расліна»;
• Gort «поле», традыцыйна звязвалася таксама з edind «плюшч»;
• nGéadal, ст.-ірл. Gétal, у метафарычнай традыцыі звязвалася са значэннем «забойства», якое, у сваю чару, магчыма з'яўляецца кагнатам gonid «забівае» і ўзыходзіць да праіндаеўрапейскага *gwen-, традыцыйна звязвалася з сямействам дрокавых або папарацевідных. У архаічнаірландскай мове пазначала, хутчэй за ўсё, лабіявелярны зычны [ɡʷ];
• Straif, ст.-ірл. Straiph «сера». Гукавое значэнне невядома, але імаверна, што сімвал пазначаў свісцячыя рэфлексы зычных спалучэнняў /st/ або /sw/. Традыцыйна звязвалася з draighin «цёрн»;
• Ruis. Літаральнае значэнне — «чырвань», згадвалася таксама як trom «бузіна»;
• Ailm. Значэнне не ўстаноўлена, верагодна, «хвоя». Паводле Слоўніка навукоўца — crand giuis.i. ochtach «піхта, хвоя»;
• Onn «ясень», у Слоўніку навукоўца — aiten «улекс»;
• Úr. Паводле метафарычных традыцый звязвалася са значэннямі «зямля, гліна, глеба», у Слоўніку навукоўца — fraech «эрыка»;
• Eadhadh, ст.-ірл. Edad — невядомае значэнне. У Слоўніку навукоўца — crand fir no crithach «асіна»;
• Iodhadh, ст.-ірл. Idad. Значэнне невядомае, магчыма, форма слова ibhar «ціс ягадны», меркавана нададзенае традыцыйна;

Урэшце, у Слоўніку навукоўца таксама згаданыя чатыры сімвалы з групы forfeda. Eabhadh (ст.-ірл. Ebhadh) звязваецца з crithach «асіна»; Ór «золата», традыцыйна — feorus no edind «брызгліва, плюшч»; Uilleann (ст.-ірл. Uilleand) «локаць», традыцыйна — edleand «бружмель» і Pín (ст.-ірл. Iphin), звязваецца з традыцыйным spinan no ispin «агрэст, шып».

Пісьмовыя помнікі

Камень з агамічным пісьмом з Тралі, паўднёвы захад Ірландыі.

Асноўны масіў пісьмовых помнікаў агамічным пісьмом прасочваецца ўласна на востраве Ірландыя, а таксама ў Уэльсе, меншая канцэнтрацыя помнікаў прыпадае на востраў Мэн, Шатландыю, адзіночны ўзор агамічнага пісьма быў знойдзены ў мястэчку Сілчэстэр, англійскае графства Хэмпшыр. Гэтыя пісьмовыя помнікі галоўным чынам з'яўляюцца тэрытарыяльнымі або манументальнымі пазнакамі. Апроч указальных мэт, агамічнае пісьмо таксама выкарыстоўвалася для перадачы паведамленняў або ў магічных мэтах, Кніга Огамаў таксама сведчыць пра выкарыстанне агамічнага пісьма ў мэтах гаспадарчага ўліку. Існуюць сведчанні ўжывання знакаў агамічнага пісьма ў якасці мовы жэстаў. Сватанне да Этайн, адзін з тэкстаў т.зв. Ірландскага міфалагічнага цыкла (збор празаічнай і вершаванай дахрысціянскай міфалогіі Ірландыі мяжы I і II тыс. н.э.), згадвае выкарыстанне сімвалаў агамічнага пісьма ў магічных мэтах.

На VI ст. прыпадае камень у гонар караля валійскай дзяржавы Давед Вортыпорыя, гэты надпіс з'яўляецца практычна адзінай фіксацыяй уласнага імені вядомай гістарычнай асобы агамічным пісьмом^[24].

Мова агамічных надпісаў пераважна архаічнаірландская, першая вядомая форма кельцкага маўлення на тэрыторыі вострава Ірландыя. Акрамя гэтага, агамічным пісьмо выконваліся надпісы на пазнейшай форме мовы — старажытнаірландскай мове, а таксама на некаторых геаграфічна блізкіх мовах рэгіёна, як валійскай і, верагодна, пікцкай. На апошняй мове, у прыватнасці, складзены т.зв. камень з Лунастынга (Шэтландскія астравы). Некаторым іншым агамічным помнікам пісьмовасці Шатландыі прыпісвалася старажытнаскандынаўская мова^[25], але гэтая гіпотэза не атрымала дастатковую колькасць аргументаў, каб лічыцца апрабаванай.

Помнікі агамічнага пісьма ўмоўна падраздзяляюцца на два храналагічныя этапы: архаічны, калі сімвалы выразаліся пераважна на левым краі камянёў, і схаластычны, калі паралельна з выбітымі надпісамі на камянях пачынаюць з'яўляцца якасна новыя рукапісныя надпісы. Увогуле вядома каля 380 помнікаў архаічнага этапу агамічнага пісьма, большасць з якіх знойдзена ў гістарычным рэгіёне Ірландыі Манстэр (поўдзень вострава), пры гэтым больш чым трэць з іх засяроджана ў графстве Керы (паўднёвы захад вострава), дзе размяшчалася былое гэльскае племянное каралеўства Корку-Дубнэ. З VI ст. пачынаецца т.зв. схаластычны перыяд, калі паралельна з каменнымі надпісамі з'яўляюцца рукапісныя помнікі. У схаластычны перыяд дзякуючы гэльскім перасяленцам агамічнае пісьмо пранікае ў Шатландыю, дзе яно было засвоена піктамі для запісу ўласнай мовы — пікцкай.

У час хрысціянізацыі гэлаў, а таксама іх культурных кантактаў з кантынентальнай Еўропай усё большае значэнне атрымлівае лацінскі алфавіт, які паступова выцясняе агамічнае пісьмо. Апошняе фрагментарна выкарыстоўвалася ў рукапісных нататках ажно да XVI ст. Самым познім прыкладам ужывання агамічнага пісьма ў Ірландыі лічыцца надмагільны камень у вёсцы Агені (графства Тыперэры, паўднёвы ўсход Ірландыі), які датуецца 1802 годам. Па выхадзе агамічнага пісьма з ужытку пісьмо захоўвала свае функцыі пры навучанні гэльскіх паэтаў і навукоўцаў, да нядаўняга часу лацінскія літары ірландскага і шатландскага алфавітаў мелі назвы, запазычаныя з сістэмы наймення сімвалаў агамічнага пісьма (гл. вышэй).

Сучаснае выкарыстанне

У цяперашнія часы агамічнае пісьмо набыло пэўны розгалас сярод брытанскіх груп неаязычнікаў.

У 1948 годзе за аўтарствам англійскага пісьменніка Роберта Грэйвза было выдадзена міфалагічнае фэнтэзі «Белая багіня» (англ.: The White Goddess). Змест кнігі ў вялікай ступені быў заснаваны на даследаваннях Роберта Макалістэра, пасля чаго Грэйвз уласнаручна развіў сваю міфалагічную канцэпцыю, згодна з якой першапачатковай прарадзімай кельтаў быў рэгіён Эгейскага мора, дзе яны належалі да Народаў мора, адкуль кельты данеслі свае рэлігійныя вучэнні да Брытанскіх астравоў у выглядзе шыфру, які і ўяўляў сабой агамічнае пісьмо. Пасля гэтага Грэйвз прыступіў да даследавання дрэвавых асацыяцый сімвалаў агамічнага пісьма, у выніку чаго пісьменнік прыйшоў да высновы, што сімвалы агамічнага пісьма ўтвараюць своеасаблівы арбарыстычны магічны каляндар^[26]. Палажэнні Грэйвза былі адрынуты даследчыкамі, у тым ліку самім Р. Макалістэрам, але яны былі з энтузіязмам прынятыя ў неаязычніцкіх рухах. Апроч таго, Грэйвз падтрымаў гіпотэзы аб парадку сімвалаў BLNFS (гл. вышэй), пасля чаго яны былі падхоплены неаязычніцкімі пісьменнікамі нягледзячы на рэзкае адмаўленне спецыялістаў. Некаторыя арганізацыі неаязычнікаў, выкарыстоўваючы сімвалы агамічнага пісьма, спрабуюць праводзіць варажбітныя абрады.

У верасні 1999 года з рэлізам версіі 3.0 агамічнае пісьмо было ўключана ў стандарт Unicode^[27]. У гэтым стандарце блок сімвалаў агамічнага пісьма прадстаўлены ў частцы U+1680-U+169F. У 1997 годзе былі вызначаны назвы сімвалаў агамічнага пісьма ў гэтай сістэме, у прыватнасці, яны выкарыстоўваюцца ў сістэмах Unicode Standard і Irish Standard 434:1999.

Крыніцы

1. Forsyth, K. 1 // Abstract: The Three Writing Systems of the Picts / Black et al. — Celtic Connections: Proceedings of the Tenth International Congress of Celtic Studies. — East Linton: Tuckwell Press, 1999. — С. 508.
2. Richard A. V. Cox. The Language of the Ogam Inscriptions of Scotland. — Dept. of Celtic, Aberdeen University. — ISBN 0-9523911-3-9.
3. O'Kelly, Michael J. Early Ireland, an Introduction to Irish Prehistory. — Cambridge University Press, 1989. — С. 251.
4. O'Kelly 1989, p. 250.
5. Carney, James. The Invention of the Ogam Cipher 'Ériu'. — Dublin: Royal Irish Academy, 1975. — С. 57.
6. MacKillop J. Ogham // The Ogham Stone. Архівавана з першакрыніцы 27 верасня 2021.
7. Thurneysen, Rudolf. A Grammar of Old Irish. — Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies, 1980. — С. 8-11.
8. Macalister, R.A.Stewart. The Secret Languages of Ireland. — Armagh: Craobh Rua Books, 1997.
9. Carney, J. 22 // The Invention of the Ogam Cipher. — Ériu, 1975. — С. 62-63.
10. MacNeill, E. 39 // Archaisms in the Ogham Inscriptions. — Proceedings of the Royal Irish Academy. — Dublin. — С. 33-53.
11. Thurneysen, R. A Grammar of Old Irish. — Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies. — С. 9-10.
12. MacManus 1988, pp. 7, 41, 1991.
13. Macalister, R. A. S. The Secret Languages of Ireland. — Cambridge University Press, 1937. — С. 27-36.
14. McManus 1988, pp. 22-23, 1991.
15. Vendryès J. 4 // L'écriture ogamique et ses origines. — Études Celtiques. — 1941. — С. 110-113.
16. Thurneysen R. Zum ogam. — Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur. — 1937. — С. 196-197.
17. McManus 1988, p. 11, 1991.
18. McManus 1988, pp. 36, 167, 1991.
19. B. Ó Cuív. 31 // Irish words for Alphabet. — С. 101.
20. McManus, § 5.3, 1991.
21. Macalister CIIC, Vol. I.
22. MacManus 1988, § 7.13-14, 1991.
23. McManus 1991:37.
24. The Welsh Academy Encyclopedia of Wales. — Cardiff: niversity of Wales Press, 2008.
25. Cox R. The Language of Ogham Inscriptions in Scotland. — 1999.
26. Graves 1961, p. 165.
27. Registration #208 – Ogham (англ.). Unicode (30 ліпеня 2014).

Літаратура

• Carney, James. 22 // The Invention of the Ogam Cipher. — Ériu. — Dublin: Royal Irish Academy, 1975.
• Düwel, Klaus. Runenkunde. — Stuttgart — Weimar: Metzler, 1968.
• Forsyth, Katherine. The Ogham Inscriptions of Scotland: An Edited Corpus, PhD Dissertation. — Harvard University, 1996.
• Gippert, Jost; Hlaváček, Ivan; Homolka, Jaromír. Ogam. Eine frühe keltische Schrifterfindung. — Praha: Charles University, 1992. — ISBN 80-901489-3-X.
• Macalister, Robert A. S. The Secret Languages of Ireland. — Cambridge University Press, 1937.
• Macalister, Robert A. S. Corpus inscriptionum insularum celticarum. — 1st ed. — Dublin: Stationery Office, 1945-1949.
• McManus, Damian. 37 // Ogam: Archaizing, Orthography and the Authenticity of the Manuscript Key to the Alphabet. — Ériu. — Dublin: Royal Irish Academy, 1988.
• McManus, Damian. A Guide to Ogam. — Maynooth, 1991. — ISBN 1-870684-17-6.
• MacNeill, Eoin. 39 // Archaisms in the Ogham Inscriptions. — Proceedings of the Royal Irish Academy. — Dublin.
• O'Brien, Michael A., ed.; Kelleher, John V. 1 // Corpus Genealogiarum Hiberniae. — Dublin: DIAS, 1962. — ISBN 0901282316.
• Raftery, Barry. 99 // A Late Ogham Inscription from Co. Tipperary. — Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland. — 1969.
• Swift, C. Ogam Stones and the Earliest Irish Christians. — Maynooth: Dept. of Old and Middle Irish, St. Patrick's College, 1997. — ISBN 0-901519-98-7.
• Sims-Williams, Patrick. 37 // The Celtic Inscriptions of Britain: Phonology and Chronology, c. 400–1200. — Oxford: Blackwell Publishing, 2003. — (Publications of the Philological Society). — ISBN 1-4051-0903-3.
• Thurneysen, Rudolf. 61 // Zum Ogam. — Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur. — 1937.
• Vendryès, Joseph. 4 // L'écriture ogamique et ses origines. — Études Celtiques. — 1941.

Спасылкі

• Апісанне агамічнай пісьмовасці, а таксама збор тэматычных спасылак (англ.), Omniglot
• Фота і надпісы некаторых помнікаў агамічнага пісьма з транслітарацыяй (англ.), TITUS
• Некаторыя прыклады пікцкіх агамічных надпісаў лацінскай транслітарацыяй Архівавана 19 чэрвеня 2018. (англ.), Pictish Ogham Inscriptions