Арабскае паўстанне

Арабскае паўстанне
Асноўны канфлікт: Блізкаўсходні тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны
Салдаты арабскай арміі на поўначы Янбу, якія трымаюць сцяг Арабскага паўстання.
Дата	чэрвень 1916 — кастрычнік 1918
Месца	Асманская імперыя
Вынік	Сеўрскі мірны дагавор
Змены	Распад Асманскай імперыі
Праціўнікі
Каралеўства Хіджаз Брытанская імперыя:  Паўднёвая Радэзія Індыя  Францыя  Асманская імперыя  Германская імперыя Джэбель-Шамар
Камандуючыя
Хусейн бен Алі Фейсал I Абдала ібн Хусейн Эдмунд Аленбі Томас Эдвард Лоўрэнс Мехмед V Ахмед Джэмаль-паша Факхры-паша Мухіддзін-паша Ота Ліман фон Сандэрс Саўд бін Абдулазіз
Сілы бакоў
30 000 (чэрвень 1916)[1] звыш 50 000 (1918)[2] май 1916: 6 500–7 000[3] верасень 1918: 25 000 340 гармат[1]
Страты
невядома звыш 47 000 5 000 забітых 10 000 параненых[4] звыш 22 000 палонных[5][6][7] ~10 000 памёрлых ад хваробаў
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Сцяг Арабскага паўстання.

Антытурэ́цкае паўста́нне на Блі́зкім Усхо́дзе (араб. ‎‎الثورة العربية Al-Thawra al-`Arabīya) — вызваленчы рух 1916—1918 гадоў, які прывёў да ўтварэння на Блізкім Усходзе незалежных арабскіх дзяржаў.

Перадгісторыя

Пасля Младатурэцкай рэвалюцыі 1908—1909 гадоў Асманская імперыя ўвесь час цярпела няўдачы. Імкнучыся кампенсаваць страты ад гэтых паражэнняў (у тым ліку і тэрытарыяльныя), младатуркі разгарнулі нястрымную прапаганду панцтюркізма і пераследавалі этнічныя меншасці імперыі нават мацней, чым зрынуты імі Абдул-Хамід II. Пад уплывам гэтых фактараў сярод найбольш актыўных груп арабскага насельніцтва імперыі сталі ўзнікаць настроі, а таксама выказваючыя іх групоўкі, якія паступова эвалюцыянавалі ад асманізма да нацыяналізму, што значыць ад лаяльнага супрацоўніцтва са Стамбулам да сцвярджэнні арабскай самабытнасці. У 1905 годзе сірыйскі эмігрант Наджыб Азуры апублікаваў у Парыжы маніфест «Лігі арабскай айчыны», у якім гаварылася:

Арабы ўсвядомілі сваю нацыянальную, гістарычную і этнаграфічную аднастайнасць, і хочуць аддзяліцца ад гнілога асманскага дрэва з мэтай утварыць незалежную дзяржаву.

Наджыб Азури належаў да панарабистам, якія разлічвалі дасягнуць сваёй мэты — утварэння незалежнай дзяржавы на базе арабскіх правінцый Асманскай імперыі ў рамках Арабскай Азіі — з дапамогай «гуманных асвечаных нацый Захаду». Існавалі і іншыя пазіцыі — напрыклад, моладзь, якая навучалася ў Еўропе (стварыўшая ў Францыі тайнае таварыства «Маладая Аравія») выступала за супрацьстаянне «пагрозе акупацыі, ад якой бы дзяржавы яна не зыходзіла».

Абстаноўка на Аравійскім паўвостраве перад Першай сусветнай вайной

Тэарэтычна асманскія ўлады кантралявалі ўсю велізарную тэрыторыю Аравійскага паўвострава, але на самой справе яны не мелі для гэтага дастаткова ні сродкаў, ні навучаных кадраў, ні войскаў. Таму асманскія пашы і гарнізоны, што стаялі ў найбольш буйных гарадах Аравіі, у асноўным абмяжоўваліся функцыямі назірання, бо, як правіла, не мелі магчымасці ў выпадку канфлікту дастаткова эфектыўна супрацьстаяць мясцовым феадалам.

Емен

Кіраваўшы ў Емене імам секты зейдзітаў Ях’я Хамід ад-Дын на падставе пагаднення 1911 года легальна карыстаўся шырокай аўтаноміяй. Ён быў зацікаўлены ў дапамозе асманаў, так як на паўднёвых межах варагаваў з англічанамі, якія захапілі яшчэ ў 1839 годзе поўдзень Емена з буйным портам Адэн, а на поўначы — з кіраўніком эмірата Асір Мухамадам Алі аль-Ідрысі, аспрэчваўшым у імама Ях’і прыбярэжную вобласць Ціхаму. Асманы не раз спрабавалі «паставіць на месца» эміра Асіра, але беспаспяхова.

Хіджаз

Асманскаму пашы ў Джыдзе падпарадкоўваліся у асноўным жывучыя ў Хіджазе туркі, у той час як арабы знаходзіліся пад юрысдыкцыяй шэрыфа Мекі. З 1908 года пазіцыі асманаў у рэгіёне ўзмацніліся ў сувязі з адкрыццём Хіджазскай чыгункі, звязаўшай Медзіну з Маанам.

Усход Аравіі

Яшчэ ў 1899 годзе Вялікабрытанія ўстанавіла сваё панаванне над Кувейтам, заключыўшы таемнае пагадненне з мясцовым шэйхам Мубаракам. Яшчэ раней яна паставіла ў залежнае ад сябе становішча Бахрэйн, Катар, Аман і Абу-Дабі. Замацаваўшыся на усходне-аравійскім ўзбярэжжы, англічане сталі актыўна ўплываць на ідучую з пераменным поспехам барацьбу феадальных кланаў Саудзідаў і Рашыдзідаў.

Неджд

Саудзіды, выгнаныя з Неджда, імкнуліся вярнуць сабе ўладу ў гэтым эміраце, і карысталіся пры гэтым падтрымкай Кувейта. Рашыдзіды, якія валодалі паўночнааравійскім эміратам Джэбель-Шамар, імкнуліся ўтрымаць уладу над Недждам з дапамогай асманаў. Абдэль Азіз ібн Сауд у 1902—1914 гадах здолеў не толькі аднавіць уладу сваёй дынастыі над Недждам, але і нанесці шэраг цяжкіх паражэнняў Рашыдзідам, пашырыць тэрыторыю сваёй дзяржавы і істотна аслабіць прысутнасць асманаў на ўсходзе Аравіі. Да 1912 годзе, па дадзеных рускіх дыпламатаў, у яго сталіцы Эр-Рыядзе ўжо не было «ні турэцкіх чыноўнікаў, ні салдат». Ідэйным сцягам саудзідаў быў салафізм. Да 1913 года Ібн Сауд захапіў багатую прыбярэжную вобласць Эль-Хаса і шэраг важных крэпасцяў, умацаваўшы свае пазіцыі ў супрацьстаянні з Хіджазім, які з 1911 года не пускаў салафітаў ў Меку і Медыну.

Абстаноўка на Аравійскім паўвостраве ў пачатку Першай сусветнай вайны

Неджд

Ібн Сауд яшчэ ў маі 1914 года заключыў дагавор аб дружбе і саюзе з Асманскай імперыяй, што не перашкодзіла яму ў 1915 годзе падпісаць такі ж дагавор з англічанамі. На самой справе ён не падтрымаў у вайне ні тых, ні іншых, прытрымліваючыся палітыкі чакальнага нейтралітэту, і ў асноўным займаўся ўнутраным будаўніцтвам сваёй дзяржавы і рашэннем дробных праблем з суседзямі і непакорлівымі плямёнамі.

Джэбель-Шамар

Рашыдзіды ў Джэбель-Шамары падтрымалі Асманскую імперыю ў вайне.

Емен

Імам Ях’я адкрыта ў ход ваенных дзеянняў не ўмешваўся, але на справе дапамагаў туркам, аблажыўшым з пачаткам вайны брытанскі гарнізон Адэна з дапамогай некаторых плямёнаў паўночнага Емена.

Асір

Англічане дамовіліся з асірскім кіраўніком Мухамедам Алі аль-Ідрысі аб сумесных дзеяннях супраць асманаў. Аднак аль-Ідрысі, атрымаўшы грошы і зброю, не дапамагаў англічанам, а ў асноўным ваяваў у 1915—1916 гадах з непакорлівымі горцамі Асіра.

Мекка

З шэрыфам Мекі Хусейнам бен Алі англічане вялі доўгія перамовы праз свайго вярхоўнага камісара ў Егіпце Макмагона. Апошні ў кастрычніку 1915 года абяцаў Хусейну прызнаць яго каралём будучай дзяржавы, якая павінна была ахопліваць усе арабскія краіны Азіі, за выключэннем Лівана, захаду Сірыі, поўдня і усходу Аравіі.

Ход падзей

8 чэрвеня 1916 года шэрыф Хусейн падняў паўстанне. У яго было 50 тысяч чалавек, аднак толькі 10 тысяч стрэльбаў. Пры падтрымцы флоту Антанты, які ўсталяваў кантроль над Чырвоным морам, 10 чэрвеня арабы атакавалі порт Джыда, і 16 чэрвеня асманскі гарнізон капітуляваў. Да канца верасня арабы ўзялі шэраг прыбярэжных гарадоў, аднак прамая атака на Медзіну ў кастрычніку 1916 года была адбітая турэцкімі войскамі.

Брытанскі ўрад адправіў да арабаў капітана Лоўрэнса, які забяспечыў ім падтрымку Каралеўскага флота пры абароне Янбу ў снежні. Лоўрэнс здолеў пераканаць арабскіх лідараў не атакаваць Медзіну, а парушыць замест гэтага працу Хіджазскай чыгункі, што адцягнула на сябе значныя турэцкія сілы.

3 студзеня 1917 года Фейсал ібн Хусейн з 5100 коннікамі на вярблюдах, 5300 пехацінцамі, 4 горнымі гарматамі, 10 кулямётамі і 380 уючнымі вярблюдамі адправіўся на поўнач уздоўж Чырвонага мора да горада аль-Вадж. У той час як турэцкі гарнізон падрыхтаваўся да абароны ад нападу з поўдня, дэсант з 400 арабаў і 200 ангдійскіх маракоў 23 студзеня 1917 года атакаваў горад з поўначы. Праз 36 гадзін гарнізон здаўся, і туркі вырашылі адысці ад Мекі на больш выгадныя для абароны пазіцыі ля Медзіны, размясціўшы гарнізоны ўздоўж Хіджазскай чыгункі. Сілы арабаў узраслі да 70 тысяч чалавек, у іх на ўзбраенні стала ўжо 28 тысяч стрэльбаў.

У 1917 годзе на бок паўстанцаў перайшоў Аўда ібу Тайі, і 9 мая Лоўрэнс павёў яго сілы на штурм апошняга асманскага порта на Чырвоным моры — Акаба. 6 ліпеня, пасля жорсткай бітвы, горад быў узяты. Тым самым была ліквідаваная пагроза праваму флангу англійскіх сіл, якія наступалі з Егіпта ў Палестыну. Пасля гэтага арабы здзяйснялі рэйды на турэцкія пазіцыі і камунікацыі, падтрымліваючы наступленне генерала Аленбі.

Захоп Акабы дазволіў наладзіць забеспячэнне арабаў са складоў Антанты, у арабскіх войсках з’явіліся тэхнічныя спецыялісты, у інтарэсах арабаў дзейнічала англійская авіяцыя; у сваю чаргу арабы тактыкай дробных нападаў прымушалі трымацца расканцэнтраваных на вялікай плошчы вялікай колькасці турэцкіх сіл, дастаўлялі войскам генерала Аленбі разведвальную інфармацыю.

У верасні 1918 года Аленбі адвёў арабскім партызанам важную ролю пры планаванні бітвы пры Мегіда. Калі сілы Антанты атакавалі турэцка-нямецкія пазіцыі з фронту, арабы раптоўным ударам у тыле перарэзалі ўсе тры чыгункі, пазбавіўшы турак магчымасці атрымаць падмацавання або адступіць.

30 верасня 1918 года арабскія коннікі на вярблюдах падышлі да Дамаска, і выявілі, што арабскія нацыяналісты з ліку жыхароў горада ўжо паднялі сцягі арабскага паўстання. На наступны дзень у горад уступіла Аўстралійская лёгкая кавалерыя.

Вынікі

Крах Асманскай імперыі спарадзіў у арабаў ілюзіі адносна таго, што Вялікабрытанія выканае свае абяцанні, дадзеныя Хусэйну. У чаканні гэтага Хусэйн ібн Алі абвясціў сябе каралём, прэтэндуючы на аб’яднанне пад сваёй уладай усіх былых арабскіх правінцый Асманскай імперыі. Аднак яму не ўдалося гэтага зрабіць нават у межах Аравіі, не кажучы ўжо пра іншыя рэгіёны, якія Вялікабрытанія і Францыя вырашылі падзяліць паміж сабой у адпаведнасці з пагадненнем Сайкса-Піка. Хусэйн стаў толькі каралём Хіджаза, і ўвязаўся ў 1919 годзе ў барацьбу з Недждам, якую прайграў. Ібн Сауд у 1919 годзе захапіў Джэбель-Шамар, у 1922 — Асір, а ў 1924 годзе захапіў Хіджаз, і ў 1927 годзе абвясціў стварэнне каралеўства Неджд і Хіджаз, у 1932 годзе ператворанага ў Саудаўскую Аравію.

Зноскі

1. Murphy, С. 26.
2. Mehmet Bahadir Dördüncü, Mecca-Medina: the Yıldız albums of Sultan Abdülhamid II, Tughra Books, 2006, ISBN|1-59784-054-8, С. 29. Колькасць толькі тых, хто аблажыў Медзіну да таго часу яна здалася і не ўлічвае арабскіх паўстанцаў у іншых месцах.
3. Military Intelligence and the Arab Revolt: The first modern intelligence war, Polly a. Mohs, ISBN 1-134-19254-1, Routledge, С. 41.
4. Erickson 2001, С. 238, Appendix F.
5. Statistics of the Military Effort of the British Empire During the Great War 1914–1920, The War Office, С. 633: 8 000 узятых у палон арабскімі паўстанцамі ў Сірыі-Палестыне ў 1918 годзе, далучыліся да 98 600 узятых брытанцамі.
6. Parnell, С. 75: 6 000 палонных былі ўзяты да канца 1916 года.
7. Süleyman Beyoğlu, The end broken point of Turkish - Arabian relations: The evacuation of Medine, Atatürk Atatürk Research Centre Journal (Number 78, Edition: XXVI, November 2010) (Turkish). 8 000 атаманскіх ваенных здаліся пасля завяршэння аблогі Медзіны і неўзабаве былі эвакуіраваныя ў Егіпет.

Гл. таксама

• Арабская вясна

Літаратура

• Murphy, David (2008) The Arab Revolt 1916–18 Lawrence sets Arabia Ablaze. Osprey: London. ISBN 978-1-84603-339-1.
• Parnell, Charles L. (August 1979) CDR USN "Lawrence of Arabia's Debt to Seapower" United States Naval Institute Proceedings
• Erickson, Edward. Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War. Westport, CT: Greenwood. ISBN 978-0-313-31516-9.
• Лоуренс Аравийский, «Семь столпов мудрости».
• «История Востока» в 6 томах. Т.V «Восток в новейшее время (1914—1945 гг.)» — Москва: издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2006. ISBN 5-02-018500-0

Спасылкі

• Паўстанне ў Аравіі (руск.) (англ.)