SMS Goeben (1911)

Лінейны крэйсер «Гёбен»
ням.: SMS Goeben
Гісторыя карабля
Дзяржава сцяга	Германская імперыя  Асманская імперыя  Турцыя
Будаўніцтва пачата	21 лютага 1907
Спушчана на ваду	28 сакавіка 1911
Уведзены ў эксплуатацыю	2 ліпеня 1912
Гады службы	1912—1973
Сучасны статус	разабраны на метал
Асноўныя характарыстыкі
Тып карабля	Лінейны крэйсер
Экіпаж	1153 (з 1912 года) 1425 (з 1916 года)
Памеры
Водазмяшчэнне надводнае	22 979 т
Водазмяшчэнне падводнае	25 400 т
Даўжыня найбольшая (па КВЛ)	186,6 м
Шырыня корпуса найб.	29,4 м
Вышыня	14,08 м
Сярэдняя асадка (па КВЛ)	8,77 м (носам) 9,19 м (кармой)
Сілавая ўстаноўка
Узбраенне
Артылерыя	10 × 28 cm SK L/50 (5×2); 12 × 150-мм; 12 × 88-мм
Тарпедна- міннае ўзбраенне	4 × 500мм ТА
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ліне́йны крэ́йсер «Гё́бен» (ням.: Goeben) — нямецкі лінейны крэйсер тыпу «Мольтке» часоў Першай сусветнай вайны. Уведзены ў строй 2 ліпеня 1912 года. У 1914—1917 гадах вёў аперацыі на Чорным моры супраць рускага флоту і каўказскага фронту рускай арміі.

З жніўня 1914 года ў складзе турэцкага флоту пад імем «Султан Сялім Грозны» (турэцк.: Yavuz Sultan Selim) або проста Yavuz. Да 1950 года быў флагманам ваенна-марскога флоту Турцыі. У 1973 годзе быў разрэзаны на метал^[1] (апошнім з караблёў германскага імперскага флоту) пасля таго, як Германія адмовілася выкупіць яго і ператварыць у музей.

Лічыцца, што «Гёбен» («Явуз Султан Сялім») заставаўся на актыўнай службе даўжэй, чым любы іншы карабель дрэдноўтнага тыпу ў свеце.

Будаўніцтва

Лінейны крэйсер тыпу «Мольтке». Закладзены 12 або 28 жніўня^{[Заўв. 1]} 1909 года, спушчаны на ваду 28 сакавіка 1911 года, папярэдне увайшоў у склад флоту 2 ліпеня 1912 года. Кошт пабудовы склаў 41 564 000 залатых марак або 20 728 000 рублёў золатам. Будаўніцтва вялося на суднаверфі фірмы «Блом унд Фос» («Blohm und Voss») у Гамбурге.

Названы ў гонар Аўгуста Карла фон Гёбена, прускага генерала часоў франка-прускай вайны 1870—1871.

Першая сусветная вайна

Да вайны крэйсер быў флагманам Міжземнаморскай групы Кайзерліхмарынэ (камандуючы — адмірал В. Сушон).

1914

Летам 1914 года «Гёбен» і лёгкі крэйсер «Брэслау» знаходзіліся паблізу ўзбярэжжа Афрыкі. У Міжземным моры знаходзіліся значныя сілы французскага флоту, таму пасля аб’явы вайны было вырашана перавесці групу ў Канстанцінопаль, бліжэй да берагоў нейтральнай Турцыі, дружалюбнай Германіі. Акрамя французскага флоту ў Міжземным моры знаходзілася і група брытанскіх лінейных крэйсераў, аднак «Гёбену» і «Брэслау» атрымалася выслізнуць ад саюзнікаў і ўдала дайсці да мэты: 10 жніўня 1914 нямецкія крэйсеры дасягнулі праліва Дарданэлы.

Турцыя была ўсё яшчэ нейтральнай краінай і па існуючых дагаворах не мела права ўпускаць караблі ваюючых бакоў у пралівы. Аднак Германіі ўдалося схіліць на свой бок ваеннага міністра Турцыі Энвер-пашу, і дазвол быў дадзены. Для таго, каб пераадолець юрыдычныя цяжкасці, нямецкія крэйсеры былі фармальна ўключаны ў склад турэцкага флоту пад імёнамі Yavuz Sultan Selim і Midilli, уся каманда пры гэтым засталася нямецкай. 16 жніўня крэйсеры падышлі да Канстанцінопаля. 23 верасня контр-адмірал Сушон быў прызначаны галоўнакамандуючым турэцкім флотам.

• 29 кастрычніка «Гёбен» падышоў да Севастопаля і абстраляў яго. Берагавыя батарэі адкрылі агонь у адказ. 254-мм снарад трапіў у раён кармавой трубы, але не выбухнуў. Пры адыходзе «Гёбен» сустрэў і абстраляў рускі мінны загараджальнік «Прут» (каб пазбегнуць захопу, камандзір капітан 2-га рангу Быкаў Г. А. загадаў затапіць карабель, адкрыўшы кінгстоны, а камандзе высадзіцца на шлюпкі^[2]), пасля чаго накрыў залпам з 150-мм гармат эсмінец «Лейтэнант Пушчын», які прыйшоў на дапамогу тонучаму «Прута». Пасля гэтых падзей Расія абвясціла вайну Турцыі^{[Заўв. 2]}.
• 18 лістапада «Гёбен» і «Брэслау» зноў наблізіліся да берагоў Крыма і ля мыса Сарыч раптам сустрэліся з галоўнымі сіламі Чарнаморскага флоту на чале з браняносцам «Яўстафій». З-за туману праціўнікі знайшлі адзін аднаго на адлегласці менш за 5 міль. У наступнай перастрэлцы «Гёбен» атрымаў некалькі пападанняў цяжкімі снарадамі, аднак, дзякуючы перавазе ў хуткасці, нямецкім крейсерам удалося адарвацца ад рускай эскадры і сысці (гл. Бой ля мыса Сарыч).
• 10 снежня прыкрываў транспарты з войскамі і абстраляў Батумі.
• 26 снежня наскочыў на міннае поле, усталяванае рускімі караблямі паблізу ўваходу ў праліў Басфор. Першая міна выбухнула па правым борце паблізу насавой рубкі. У корпусе ўтварылася прабоіна плошчай каля 50 м², аднак унутраная бранявая пераборка (torpedo bulkhead) вытрымала ўдар. Праз некалькі хвілін выбухнула другая міна — на гэты раз па левым борце наперадзе каземата; плошча прабоіны ў корпусе склала больш за 60 м², аднак унутраная браня вытрымала і на гэты раз. Карабель прыняў да 600 тон вады, але змог дайсці да базы. Для рамонту прыйшлося выклікаць рабочых з Германіі і будаваць гіганцкія кесоны вагой 160 тон.

1915

Лёгкі крэйсер «Брэслау»

• 3 красавіка «Гёбен» і «Брэслау» выйшлі ў Чорнае мора, каб сустрэць турэцкія браняпалубныя крэйсеры «Хамідзіе» і «Меджыдзіе», пасланыя для бамбардзіравання Мікалаева. «Меджыдзіе» наскочыў на міну і затануў, таму бамбардзіраванне Мікалаева было адменена, германскія жа караблі адправіліся да Севастопаля. Прысутнасць праціўніка было выяўлена рускім гідрапланам, і ў моры выйшла эскадра Чарнаморскага флоту: шэсць браняносцаў у суправаджэнні двух крэйсераў і пяці эсмінцаў. Тым часам нямецкія крэйсеры патапілі два грузавых параходы і чакалі рускую эскадру, каб прыкрыць адыход «Хамідзіе» ў Басфор. Калі рускі флот наблізіўся на адлегласць 10 міль, «Брэслау» паставіў дымавую заслону, пад прыкрыццём якой германскія крэйсеры сталі адыходзіць. Рускія лінкары развілі максімальны ход і адкрылі агонь, але ў надышоўшых прыцемках поспеху не дамагліся. Нямецкія крэйсеры атрымалі па радыё паведамленне аб тым, што «Хамідзіе» ўдала вярнуўся на базу, і пачалі адыход, не падазраючы, што ў цемры да іх наблізіліся рускія эсмінцы. Неасцярожныя перамовы па радыё выдалі рускіх маракоў, і «Брэслау», асвятліўшы эсмінцы пражэктарамі, адкрыў агонь з дыстанцыі 200 м. Нямецкія маракі палічылі, што імі былі патоплены два эсмінцы, але рускія караблі адступілі без страт. «Гёбен» і «Брэслау» зноў сышлі ў Басфор.

Да канца года аперацыі «Гёбена» былі абмежаваныя з-за недахопу вугалю; крэйсер выходзіў у мора толькі два разы: 9—11 жніўня і 5—6 верасня.

1916

• 8 студзеня падчас чарговага выхаду сутыкнуўся з новым рускім лінкарам «Імператрыца Екацярына Вялікая». Пяць залпаў «Гёбена», выпушчаныя з максімальнай дыстанцыі, ляглі з недалётамі. Крэйсер пачаў адыход, паступова павялічваючы дыстанцыю^{[Заўв. 3]}. Рускі лінкар развіў максімальную хуткасць і працягваў пераслед яшчэ 30 хвілін, вядучы агонь з 305-мм гармат: апошнія залпы былі зробленыя з дыстанцыі 22,5 км^[3]. «Гёбен» атрымаў толькі асколачныя пападанні і сышоў у Басфор.
• 4—6 лютага прыкрываў транспарты з войскамі.
• 4 ліпеня абстраляў Туапсэ.

У канцы 1916 года на «Гёбен» усталявалі прыборы цэнтральнай наводкі галоўнага і сярэдняга калібраў. Вугал узвышэння гармат павялічылі да 22,5°, што давала крейсеру магчымасць весці бой з новымі рускімі лінкарамі на дыстанцыях да 23 км. Адначасова былі дэмантаваныя апошнія чатыры 88-мм гарматы, якія яшчэ заставаліся на борце.

1917

З’яўленне рускіх дрэдноўтаў кардынальна змяніла становішча на каўказска-чарнаморскім тэатры ваенных дзеянняў. Дзякуючы дасягнутай якаснай перавагі, чарнаморскі флот здолеў блакаваць дастаўку вугалю з раёна Зангулдак ў Анатоліі ў Канстанцінопаль, у выніку чаго ў 1917 годзе «Гёбен» ні разу не выйшаў у мора.

1918

Пасля кастрычніцкай рэвалюцыі ў Петраградзе і ў выніку ўсталяванай пасля гэтага анархіі рускі флот страціў баяздольнасць і ваенныя дзеянні на Чорным моры спыніліся; база флоту ў Севастопалі па Брэсцкаму дагавору трапіла пад кантроль Германіі^{[Заўв. 4]}.

Пасля завяршэння Дарданэльскай аперацыі Англія трымала спецыяльную флатылію ў Эгейскім моры на выпадак выхаду «Гёбена».

• 10 студзеня «Гёбен» і «Брэслау» выйшлі з Дарданэл і сутыкнуліся з англійскімі сіламі ў вострава Імбрас. У гэты момант лінкары англійскай флатыліі (HMS Agamemnon і HMS Lord Nelson) знаходзіліся ў іншым месцы, і англійскія эсмінцы і маніторы сталі лёгкай здабычай: былі патоплены маніторы M28 і HMS Raglan. Аднак неўзабаве пасля бою нямецкія крэйсеры наскочылі на міннае поле: «Брэслау» патануў імгненна, «Гёбен» таксама падарваўся на трох мінах, але застаўся на плаву. Неўзабаве крэйсер быў атакаваны эскадрылляй з прыкладна дзесяці англійскіх і грэчаскіх самалётаў эскадрыллі грэчаскай марской авіяцыі ў складзе II брытанскага крыла Каралеўскіх марскіх паветраных сіл (RNAS — Royal Naval Air Service) і, спрабуючы сысці ад паветранай атакі, сеў на мель ў раёне водмелі Нагара.

У ходзе паветраных баёў над караблём, грэчаскі ас Арыстыдзіс Марайцініс на знішчальніку Sopwith Camel 1F.1 збіў тры нямецкіх самалёта, якія спрабавалі перахапіць бамбардзіроўшчыкі саюзнікаў, у той час як грэчаскі Sopwith 1½ Strutter лейтэнанта Спірыдона Хамбраса быў збіты нямецкім асам Эмілем Майнеке (Emil Meinecke)^[4][5].

• 26 студзеня быў зняты з мелі і адбуксіраваны ў Стамбул. Пасля рамонту зноў вярнуўся ў строй^{[Заўв. 5]}.

«Гёбен» у Севастопалі, май 1918

• 30 сакавіка «Гёбен» суправаджаў турэцкую камісію па раззбраенню, якая прыбыла ў Адэсу пасля падпісання Брэст-Літоўскага дагавора.
• У маі праходзіў рамонт у Севастопалі, дзе, у адрозненне ад Канстанцінопаля, меўся сухі док падыходзячага памеру. Сіламі мясцовых рабочых былі ліквідаваны цечы і праведзена ачыстка корпуса.
• 28 чэрвеня «Гёбен» з групай эсмінцаў адправіўся ў Новарасійск для інтэрніравання рэшткаў рускага ваеннага флоту, але да моманту прыбыцця групы на месца караблі ўжо былі затопленыя. Пакінуўшы эсмінцы ў Наварасійску, «Гёбен» вярнуўся ў Севастопаль, дзе сіламі мясцовых рабочых была праведзена ачыстка дна.
• 7 жніўня — 19 кастрычніка: па вяртанні ў Канстанцінопаль, праходзіў рамонт па ліквідацыі пашкоджанняў, нанесеных выбухамі мін у студзені. У ваенных дзеяннях больш удзелу не прымаў.
• 2 лістапада Германія перадала крэйсер ва ўласнасць турэцкага ўрада^[6].

Пасля вайны

Умовы Сеўрскага мірнага дагавора паміж Атаманскай імперыяй і саюзнікамі (1920) прадугледжвалі перадачу крэйсера Англіі ў якасці ваенных рэпарацый. Аднак пасля вайны за незалежнасць Турцыі дагавор быў скасаваны. Па Лазанскаму мірнаму дагавору (1923) большая частка флоту заставалася ў распараджэнні турэцкага ўрада. У лік пакінутых Турцыі караблёў увайшоў і «Гёбен» («Явуз»)^[7].

Стратэгічнае значэнне

Хадавы вінт «Гёбена», усталяваны на плошчы горада Гёльджук

З’яўленне «Гёбена» і «Брэслау» ў Чорным моры паскорыла ўступленне Турцыі ў вайну на баку Цэнтральных дзяржаў. Хоць ваенныя дзеянні Турцыі і мелі некаторае самастойнае значэнне, аднак найбольшы ўплыў на ход вайны аказала страта паўднёвага маршруту забеспячэння рускай арміі, а таксама спыненне экспарту расійскага збожжа — асноўнай крыніцы валюты для рускай казны^{[Заўв. 6]}. Разам з нямецкай блакадай Балтыйскага мора гэта адрэзала Расію ад Еўропы; тыя, што засталіся шляхі забеспячэння праз Архангельск і Уладзівасток былі занадта доўгімі і ненадзейнымі. Усё гэта прывяло да прыкметнага паслаблення ваеннай моцы рускай арміі, якая зведала пастаянны недахоп у матэрыяльным забеспячэнні^{[8][Заўв. 7]}.

Каўказскі фронт

Дзеянні «Гёбена» аказалі вялікі ўплыў на аперацыі Каўказскага фронту. Да 1914 года рускія лінкары дамініравалі ў Чорным моры, і руская армія планавала дэсант у Басфоры. З’яўленне «Гёбена» ў корані змяніла сітуацыю: любыя дзеянні ў турэцкіх берагоў цяпер патрабавалі прысутнасці ўсёй браняноснай брыгады ЧФ, паколькі меншыя сілы маглі быць знішчаны «Гёбеном». Уплыў «Гёбена» было нейтралізавана толькі ў пачатку 1916 года з уводам у строй рускіх лінкораў «Імператрыца Марыя» і «Імператрыца Екацярына Вялікая». Нейтралізацыя «Гёбена» радыкальна змяніла суадносіны сіл на каўказска-чарнаморскім тэатры на карысць Расіі^{[9] [Заўв. 8]}.

Гл. таксама

• Бой ля мыса Сарыч
• Каўказскі фронт (Першая сусветная вайна)

Заўвагі

1. Разыходжанні ў крыніцах
2. Пасол ЗША ў Канстанцінопалі Генры Моргентау пазней паказваў, што ўрад Турцыі ў цэлым было супраць вайны з Расіяй, заканамерна баючыся паражэння. Турэцкі міністр ВМФ Джэмаль-паша не даваў санкцыі на атаку расійскіх партоў і быў пастаўлены перад фактам германскіх дзеянняў. Англія і Францыя таксама былі супраць ўступлення Турцыі ў вайну на баку Германіі. Па просьбе турак Моргентау звярнуўся да расійскага пасла М. Н. Гірса з прапановай ўладзіць справу мірам. Гірс адказаў, што гэта магчыма толькі ў выпадку, калі Турцыя звольніць усіх германскіх афіцэраў з войска і флоту. Неўзабаве Расія без кансультацый з саюзнікамі абвясціла вайну Атаманскай імперыі («Записки посла Моргентау»).
3. На выпрабаваннях «Гёбен» паказаў максімальную хуткасць больш за 28 вузлоў. Аднак з-за расхістаных грабных вінтоў атрымалася развіць хуткасць толькі ў 23 вузла; максімальная ж хуткасць лінкараў тыпу «Імператрыца Марыя» складала 21 вузел.
4. Існуе меркаванне, што дзейнасць палітычнай групы пад кіраўніцтвам Леніна была інспіравана германскім Генеральным штабам (гл. «Пламбіраваны вагон»).
5. Поўная ліквідацыя пашкоджанняў, атрыманых на мінным полі адбывалася пазней: з 7 жніўня да 19 кастрычніка 1918.
6. Да моманту пачатку вайны 50% расійскага экспарту, у тым ліку 90% экспарту збожжа, ажыццяўлялася праз турэцкія пралівы (Роган, стар. 62).
7. Лідэл Гарт прыводзіць меркаванне генерала Гофмана, начальніка штаба Усходняга фронту: «Восенню 1915 года Гофман рашуча і пераканана заявіў, што поспех германскіх дзеянняў супраць Расіі цалкам залежыць ад магчымасці "трывала перагарадзіць Дарданэлы", таму што "калі рускія пабачаць, што шляхі для экспарту хлеба і ўвозу ваенных матэрыялаў зачыненыя, краіна будзе паступова ахоплена паралічам". » («Правда о Первой мировой», стр. 129)
8. У студзені 1916 года пачалося агульнае наступленне рускай арміі на каўказскім фронце: 3 лютага быў узяты Эрзурум (гл. Эрзурумская бітва). Вясной 1916 года рускія войскі правялі паспяховыя дэсантныя аперацыі на ўзбярэжжы Анатолі: у Рызе (сакавік 1916) і Трабзоне (красавік), (гл. Трапезундская аперацыя). Да жніўня 1916 ўсходняя частка Анатолі (Заходняя Арменія) была цалкам занятая рускай арміяй.

Крыніцы

1. «German Battlecruisers 1914-18» стр. 19
2. Варнек П. А. Последние минуты минного заградителя «Прут»(руск.) // Гангут : Сборник. — СПб.: «Гангут», 1997. — № 12бис.
3. Широкорад А. Б. Черноморский флот в трёх войнах и трёх революциях
4. Above the Lines: The Aces and Fighter Units of the German Air Service, Naval Air Service and Flanders Marine Corps, 1914—1918. Norman Franks, Frank W. Bailey, Russell Guest. Grub Street, 1993. ISBN 0-948817-73-9, ISBN 978-0-948817-73-1, p.25
5. https://www.haf.gr/history/haf-history/1914-1918/
6. Halpern 1995, p. 258.
7. Gardiner & Gray 1985, p. 388.
8. Лиддел Гарт 2009, с. 129.
9. Айрапетов О.Р. Участие Российской империи в Первой мировой войне(1914-1917). Том.2. 1915 год. Апогей. М:. Издательство КДУ. — 2014. — 316 с. ISBN 978-5-906226-59-4

Літаратура

На рускай мове

• Кооп Г. На линейном крейсере «Гёбен». — СПб.: АНТ-Принт, 2002.
• Козлов Д. Ю. «Странная война» на Чёрном море (август-октябрь 1914 года). — М.: Квадрига, 2009. — 223 с., илл. — ISBN 978-5-904162-07-8
• Бэзил Лиддел Гарт. 1914. Правда о Первой мировой. — М.: Эксмо, 2009. — 480 с. — 4 300 экз. — ISBN 978-5-699-36036-9.
• Юджин Роган. Падение Османской империи. Первая мировая война на Ближнем Востоке, 1914–1920 гг. = The Fall of the Ottomans: The Great War in the Middle East. By Eugene Rogan.. — М.: Альпина Нон-фикшн, 2017. — 560 p. — ISBN 978-5-91671-762-4.

На англійскай мове

• Halpern, Paul G. (1995). A Naval History of World War I. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN 978-1-55750-352-7.
• Herwig, Holger (1998) [1980]. "Luxury" Fleet: The Imperial German Navy 1888–1918. Amherst, New York: Humanity Books. ISBN 978-1-57392-286-9. OCLC 57239454.
• Hough, Richard (2003). Dreadnought: A History of the Modern Battleship. Cornwall, UK: Penzance. ISBN 978-1-904381-11-2.
• Langensiepen, Bernd; Güleryüz, Ahmet (1995). The Ottoman Steam Navy 1828–1923. London: Conway Maritime Press. ISBN 978-0-85177-610-1.
• Nekrasov, George (1992). North of Gallipoli: The Black Sea Fleet at War 1914–1917. East European monographs. Vol. CCCXLIII. Boulder, Colorado: East European Monographs. ISBN 978-0-88033-240-8.

• Staff, Gary (2006). German Battlecruisers: 1914–1918. Oxford: Osprey Books. ISBN 978-1-84603-009-3.
• Gardiner, Robert; Gray, Randal, рэд-ры (1985). Conway's All the World's Fighting Ships: 1906–1921. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN 978-0-87021-907-8.
• Robert K. Massie «Castles of Steel: Britain, Germany, and the Winning of the Great War at Sea»^[en], Random House, October 28, 2003; ISBN 978-0-679-45671-1

Спасылкі

• The Middle East during World War I — Першая сусветная вайна на Блізкім Усходзе (дак. фільм).