Іліндэнска-Праабражэнскае паўстанне

Іліндэнска-Праабражэнскае паўстанне
Дата жнівень — верасень 1903 года[1]
Месца Македонія, Косаўскі вілает, Адрыянопальскі вілает, Саланіцкі вілает у Атаманскай імперыі
Вынік Параза паўстання
Праціўнікі
Атаманская імперыя УМОРА
ВМАК
Крушаўская рэспубліка
Рэспубліка Странджа
Камандуючыя
валі Бітола Нікола Караў
Сілы бакоў
350 тыс. 26 тыс.
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Іліндэнска-Праабражэнскае паўстанне 1903 года — паўстанне насельніцтва Македоніі і Одрынскай Фракіі супраць улады Асманскай імперыі. У паўстанні ўзялі ўдзел пераважна македонскія і фракійскія балгары-экзархісты, а таксама балгары-патрыяршысты, арумыны і часткова сербаманы[2].

Перадгісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

У пачатку XX стагоддзя Асманская імперыя знаходзілася ў заняпадзе, і яе землі ва Усходняй Еўропе ўжо на працягу больш 500 гадоў пераходзілі ў рукі новых кіранікоў. Македонія і Фракія былі рэгіёнамі з вельмі пярэстым складам насельніцтвы, пры гэтым яны яшчэ знаходзіліся пад кантролем асманаў. Кожная з суседніх хрысціянскіх дзяржаў — Сербія, Балгарыя і Грэцыя — падавалі свае прэтэнзіі на Македонію і Фракію, выходзячы з розных гістарычных і рэлігійных падстаў[3]. Змаганне за кантроль над гэтымі тэрыторыямі праходзіла галоўным чынам з дапамогай прапагандысцкіх кампаній, а таксама праз цэрквы і школы[3][4]. Найболей буйнай нацыяналістычнай арганізацыяй у рэгіёне была Унутраная македонска-одрынская рэвалюцыйная арганізацыя (УМОРА), заснаваная ў Салоніках у 1893 годзе. Колькасць арганізацыі ўвесь час змянялася да і пасля паўстання. Яе грунт складалі балгары, якія падтрымвалі ідэю аўтаноміі Македоніі і Адрыянапаля ў складзе Асманскай імперыі пад лозунгам «Македонія для македонцаў»[4]. Ва УМОРА сталі ўлівацца члены Вярхоўнага македонскага камітэта (ВМК), утворанага ў 1894 годзе ў Сафіі. Гэта група неафіцыйна называлася супрэмістамі і выступала за далучэнне рэгіёна да Балгарыі[5].

Правае крыло УМОРА — Хрысце Матаў, Хрысце Татарчаў і іншыя — разлічваючы на падтрымку балканскіх і заходнееўрапейскіх, патрабавала паскорыць выступ. Левае ж, рэвалюцыйна-демократичекое крыло, прадстаўленае членамі ВМК, — Герча Петраў і іншыя — лічыла, што паўстанне можа перамагчы толькі пры падтрымцы дэмакратычных сіл Турцыі і балканскіх краін, і таму настойвала на адкладзе паўстання з мэтай больш стараннай да яго падрыхтоўкі, аднак, калі паўстанне бліснула — левыя таксама прынялі ў ім удзел[3][6][7].

Пад канец красавіка 1903 года група маладых анархістаў-выпускнікоў Салунскай балгарскай мужчынскай гімназіі правялі серыю тэрактаў у Салоніках з мэтай прыцягнуць увагу да ўціскаў мясцовага насельніцтва ў Македоніі з боку туркаў. У адказ турэцкія салдаты і башыбузукі правялі акцыі застрашвання супраць балгар у Салоніках, а потым у Бітоле.

Гэтыя падзеі паскорылі пачатак паўстання. УМОРА пад кіраўніцтвам ад Івана Гарганава прыняла рашэнне пра ваенную падтрымку паўстання. Сам Гарганаў не браў удзел у паўстанні, бо быў арыштаваны і сасланы на Родас. Паўстанне пачалося ў Ільін дзень 2 жніўня 1903 года (адсюль і назва) і ахапіла галоўным чынам гарыстую паўднёва-заходнюю частку Македоніі, Бітольскі вілает. Прытым 11 ліпеня з'езд нацыяналістаў на Пятровай Ніве каля Малка-Тырнава прызначыў пачатак выступлення на 23 ліпеня, але потым адклаў на 2 жніўня, бо Фракія не была гатова да паўстання.

Балгарскі ўрад Рача Петрава аддаў перавагу дыстанцыявацца ад паўстання. У студзені 1903 года ён разаслаў цыркуляр па сваіх дыпламатычных прадстаўніцтвах у Салоніках, Бітоле і Адрыянапалі, заклікаўшы насельніцтва не паддавацца нацыяналістычнай прапагандзе[8].

Зноскі

  1. ↑ Илинденское восстание 1903 // Советский энциклопедический словарь. редколл., гл. ред. А. М. Прохоров. 4-е изд. М., "Советская энциклопедия", 1986. стр.483
  2. ↑ Лабаури Д. О. Болгарское национальное движение в Македонии и Фракии в 1894—1908 гг: Идеология, программа, практика политической борьбы. — София, 2008. — С. 166—168.
  3. ↑ а б в Gewehr, W.M. (1967), The Rise of Nationalism in the Balkans, 1800-1930, Archon books, ISBN 0-208-00507-2, first published in 1931, by H. Holt & Co.
  4. ↑ а б Jelavich, B. (1983), History of the Balkans, vol. 2, Cambridge University Press, ISBN 0-521-25448-5
  5. ↑ Jelavich, C.; Jelavich, B. (1977), The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920, University of Washington Press, ISBN 0-295-95444-2 Volume 8 of the 11 volume series A History of East Central Europe.
  6. ↑ Schevill, F. (1971), The History of the Balkan Peninsula, Harcourt, Brace & Co, ISBN 0-405-02774-5, first printed in 1922.
  7. ↑ Crampton, R.J. (1997), A concise history of Bulgaria (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 0-521-61637-9
  8. ↑ The Ilinden-Preobrazhenie Uprising of 1903, Dedicated to the 105th. anniversary from the events, Professor Dimitar Gotsev — Macedonian Scientific Institute.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Кьосев Д., «Илинденско въстание», София 1953
  • Томалевски Г., «Крушовска република», София 1954.
  • проф. Воин Божилов. Великий подвиг. К 65-летию Илинденского восстания // "Болгария", № 8, 1968. стр.28

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]