Бабровыя войны

Бабровыя войны
Футравы гандаль, ілюстрацыя 1820-га года
Дата	XVII стагоддзе (1640-я — 1701)
Месца	Паўночная Амерыка: раён Вялікіх азёр і даліна ракі Святога Лаўрэнція
Вынік	Вялікі манрэальскі мір  (руск.) (1701). Іракезы пахінулі ўсе захопленыя тэрыторыі, акрамя Агая  (англ.).
Праціўнікі
Абенакі Аджыбвэ Амамівініні Атава Ваяндот Ілінойсы Іну Кікапу Маямі Малісіт Менаміні Месквакі Мікмак Магіканы Нейтраль Патаватомі Саскуэханцы Саўк Хо-чанк Шаўні Эрs Пры падтрымцы: Каралеўства Францыя • Новая Францыя Каралеўства Швецыя • Новая Швецыя Іракезы: • Анандага • Анейда • Каюга • Магаўкі • Сенека Пры падтрымцы: Каралеўства Англія • Брытанская Амерыка Рэспубліка Злучаных правінцый • Новыя Нідэрланды
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Бабровыя войны, Французска-Іракезскія войны — няспынная чарада канфліктаў, якія адбываліся паміж 1640 і 1701 гадамі ў заходняй частцы Паўночнай Амерыкі паміж канфедэрацыяй іракезаў і саюзнымі з Францыяй суседнімі плямёнамі. Іракезы спрабавалі пашырыць свае тэрыторыі захопам земляў суседзяў, у першую чаргу індзейцаў алгонкін, каб выступаць у якасці пасрэдніка ў гандлі пушнінай паміж французамі і прымітыўнымі заходнімі плямёнамі.

Войны мелі жорсткі характар з абодвух бакоў і адносяцца да самых крывавых канфліктаў у гісторыі Паўночнай Амерыкі. Экспансія іракезаў пад кіраўніцтвам племені магаўкаў і гвалтоўнае выцісканне слабейшых плямён з іх тэрыторый значна змяніла геаграфію плямён ва ўсёй Паўночнай Амерыцы.

Канфлікты пачаліся каля 1640 г. і скончыліся «Вялікім Мірам» у 1701 г.

У ліку плямён, закранутых канфліктам, былі шаўні, дэлавар, дакота.

Пасля страты сваіх нідэрландскіх саюзнікаў рашучасць працягваць экспансію ў іракезаў знікла.

Перадумовы

Пачатак іракезскай экспансіі быў пакладзены яшчэ ў XVI стагоддзі. Пасля стварэння канфедэрацыі іракезскія плямёны змаглі хутка аднавіць пазіцыі, страчаныя пасля іх выгнання алганкінамі з басейна ракі Св. Лаўрына. Як вынік існуючага гаспадарчага ладу, пры якім асноўны пражытак здабывалі жанчыны і, адпаведна, мужчынскія рукі былі вызвалены, а таксама дзякуючы ўдалай абароне ад знешніх ворагаў, з наступным зніжэннем інтэнсіўнасці іх націску, былі створаны перадумовы для актыўнай вонкавай экспансіі. У кароткі час іракезы змаглі назапасіць баявы досвед, звыкнуць да сталых баявых дзеянняў (якія ў сілу агракліматычных асаблівасцей мелі пераважна наступальны характар), былі сфарміраваны ваенныя традыцыі — усё гэта спрыяла пераходу ад абароны да наступу. Таксама вялікае значэнне мела тое, што галоўным спосабам падвышэння статусу чалавека сталі ваенныя заслугі. Яшчэ адной, але менш значнай прычынай можна лічыць культурную ізаляванасць іракезаў у асяроддзі даволі моцна адрозных ад іх алганкінскіх плямёнаў, што ўскладняла вядзенне мірнага дыялогу паміж імі. У позні час знішчэнне баброў, чый мех быў асноўным прадметам абмену на еўрапейскія тавары, якія сталі неабходнымі, таксама спрыяла экспансіі.

Прычыны поспехаў

Важную ролю ў паспяховай заваявальнай палітыцы іракезаў даследчыкі адводзяць стратэгічна зручнаму геаграфічнаму становішчу іх тэрыторыі. Размяшчаючыся ў далінах паміж водападзельнымі горнымі хрыбтамі і на ўзбярэжжы возера Антарыа, яны валодалі зручнымі воднымі шляхамі, якія дазваляюць лёгка дасягаць усіх важных раёнаў Паўночнага ўсходу Паўночнай Амерыкі. Другая прычына — ізноў жа ў гаспадарчым укладзе, калі жанчыны займаліся здабычай асноўнага пражытка, займалі дамінантнае становішча ў грамадстве (гл. матрыярхат) — і першапачаткова мужчынам-іракезам адводзілася роля паляўнічых і ваяроў. Адпаведна, з нараджэння іх рыхтавалі менавіта да гэтага. Трэцяй прычынай з’яўляецца досыць хуткае замяшчэнне традыцыйнай зброі агнястрэльнай, якая ў вялікай колькасці пастаўлялася еўрапейцамі, якія канкуравалі паміж сабой за манапольны гандаль з іракезамі.

Стратэгія «Бабровых войн»

Нетыповым было вядзенне баявых дзеянняў іракезамі і іх стаўленне да пераможаных плямёнаў. Практыка падвышэння сацыяльнага статусу праз ваенныя заслугі рабіла непажаданым падначаленне зрынутых плямёнаў ці іх васалізацыю для ваенных правадыроў. Адпаведна, з людзьмі з гэтых плямёнаў можна было не лічыцца і ўжываць адмысловую жорсткасць, якая моцна падрывала баявы дух плямёнаў, што падвергліся нападу. Паказальна таксама іх стаўленне да падпарадкаваных плямёнаў, якія не былі ні ўліты ў склад Лігі іракезаў, ні знішчаны. З іншага боку, такая бязлітасная тактыка спрыяла адчужэнню «ўсыноўленых» іракезамі ад сваіх былых супляменнікаў і рабіла немагчымым іх здраду ўжо ў дачыненні да саміх іракезаў. Зрынутыя іракезамі плямёны або выганяліся са сваіх земляў, або цалкам уключаліся ў склад плямёнаў — членаў Лігі і асіміляваліся, або заставаліся ў якасці плямёнаў для падвышэння статусу ваяроў ці водкупу ад іх (часам гэта набывала форму даніны). Часам накіроўваліся адмысловыя наглядчыкі ці нават — пазней — прызначаліся «амаль-каралі» і іх прадстаўніцтвы для кантролю над плямёнамі. Прыродна-кліматычныя ўмовы часта патрабавалі выкарыстання невялікіх мабільных атрадаў, што замінала арганізацыі ваеннага ўзаемадзеяння паміж чальцамі Лігі і прывяло да паразы ў аджыбвэ-іракезскай вайне. Французы, аднак, хутка перанялі гэту тактыку, і буйныя экспедыцыі Карыньян-Сальерскага палка ў 1665—1666 гадах сталі ўнікальным, хоць і не вельмі ўдалым досведам.

Экспансія іракезаў у дакаланіяльны перыяд

Пра вядзенне войн членамі Лігі супраць суседзяў да прыбыцця еўрапейцаў у Паўночную Амерыку вядома мала. Аднак ужо тое, што французы, якія зусім нядаўна замацаваліся ў Квебеку, у 1609 годзе ўвязаліся ў вайну махокаў за даліну ракі Св. Лаўрэнція на баку гуронаў і алганкінаў, ужо кажа пра тое, што войны іракезы вялі, і вялі іх даволі паспяхова — раз ужо на пачатку XVII стагоддзя сіламі аднаго толькі чальца саюза былі гатовыя выступаць адразу супраць некалькіх моцных звязаў. У легендзе пра заснаванне Лігі таксама згадваецца пра шматлікія войны. Само заснаванне канфедэрацыі, па легендзе, праходзіла ў сітуацыі ваеннага канфлікту магаўкаў і анейда з магіканамі. Прамаруджанне іракезаў з нападам на эры, іх нерашучасць кажуць пра тое, што гэта племя да прыбыцця еўрапейцаў на кантынент паспела зарэкамендаваць сябе грозным сапернікам у войнах з іракезамі. Дадзеныя факты дазваляюць экстрапаляваць прычыны войн на больш ранні перыяд гісторыі іракезаў.

Уплыў гандлю з еўрапейцамі

З’яўленне на кантыненце еўрапейскіх асаднікаў стала каталізатарам у вонкавай экспансіі іракезаў і якасна змяніла характар вядзення войн. Каштоўнасць пушніны таксама павялічылася, бо яна стала практычна адзіным таварам для абмену на прадукцыю еўрапейскай вытворчасці, якая хутка ўвайшла ў побыт іракезаў. Суседства іх краіны з тэрыторыяй калоній адразу некалькіх краін (шведскіх, галандскіх, англійскіх) дазволіла пазбегнуць эканамічнага ціску каланіяльнай адміністрацыі. Гэта таксама змушала асаднікаў парушаць правілы продажу агнястрэльнай зброі, бо ў выпадку нязгодлівасці аднаго боку іракезы маглі звярнуцца да канкурэнтаў. У той жа час цеснае партнёрства з белымі гандлярамі зрабіла Лігу наймацнейшым утварэннем на паўночным усходзе Паўночнай Амерыкі, што, у сваю чаргу, іракезы выкарыстоўвалі для ліквідацыі ўжо сваіх канкурэнтаў. Залежнасць ад еўрапейскіх тавараў, спустошанасць уласных паляўнічых угоддзяў, а таксама імкненне атрымаць манапольнае права збыту еўрапейцам пушніны (чым яны ўжо паспелі нацешыцца ў дачыненні да галандцаў) абумовілі іх ваенную экспансію ў рэгіёне.

Пераможны пачатак

Пасля таго, як іракезы выцеснілі магікан з іх тэрыторыі ў выніку іракеза-магіканскай вайны, яны сталі фактычна адзінай сілай, з якой асаднікі ўсходняга ўзбярэжжа маглі весці стабільны гандаль. Аднак землі Лігі былі не багатыя пушнінай, што змушала іх шукаць новыя паляўнічыя ўгоддзі. Ліга пачала наступ на поўнач і захад, на мясцовасці, у якіх вадзілася багата баброў — асноўная крыніца каштоўнай пушніны. У перспектыве гэта таксама абяцала выгаднае пасрэдніцтва ў гандлі з французамі, чым дагэтуль карысталіся гуроны і алганкінскія плямёны.

Аднак з’яўленне іракезаў на пачатку 1630-х гг. на французскіх гандлёвых маршрутах стала перашкодай для ўласна французскіх пасяленцаў, якія займаліся гэтым промыслам. У выніку французы пачалі актыўна ўзбройваць ворагаў іракезаў: гуронов, мантанье, атава і іншых, ствараючы такім чынам буфер. Яны ў сваю чаргу накіравалі гэту зброю супраць плямёнаў на поўдні, адваёўваючы ў іх паляўнічыя ўгоддзі і граючы, такім чынам, галоўную ролю ў распачатых Бабровых войнах. У 1638 і 1640 гг. адбыліся яшчэ два сур’ёзныя віткі гонкі ўзбраенняў, выкліканыя з’яўленнем шведаў, якія пачалі ўзбройваць саскуэханнак, і спробай англічан перавабіць магаўкаў ад галандцаў, у адказ на што галандцы пачалі ўзбройваць іракезаў яшчэ мацней. Наступствам гэтага стаў далейшы рост магутнасці Лігі, якая паступова пачала пераарыентоўвацца ў сваёй экспансіі з усходу на захад.

Так і не дамовіўшыся дыпламатычным шляхам пра частку тэрыторыі з гуронами, іракезы пачалі зацяжную вайну з імі, якая доўжылася да 1649 г., калі гуроны былі разгромлены і змушаны бегчы на захад. У выніку серыі ваенных канфліктаў з іракезамі і іх саюзнікамі змушаны былі сысці са сваіх земляў: фокс, шауні, саук, маямі, магікане і шматлікія іншыя плямёны, частка якіх папоўніла шэрагі французскіх саюзнікаў. У 1650 г. былі пабіты нейтралы, у 1656 г. эры (вайна працягвалася больш за тры гады), да 1675 г. супраціўлялася канфедэрацыя саскуэханнак на паўднёвым усходзе ад Лігі — іракезамоўныя плямёны, якія нярэдка выступалі на баку Лігі ў канфліктах з іншымі індзейцамі. У 1651 г. пачала вайну кааліцыя, узброеная французамі, у якую ўваходзілі абенакі, магікане, сакокі і іншыя — што, аднак, экспансію іракезаў стрымала не моцна: нават змушаныя ваяваць на некалькі франтоў, яны ў хуткім часе кааліцыю разбілі. Іракезы таксама пасылалі атрады ў далёкія землі для пакарання ўцекачоў з родных месцаў ворагаў, нападалі на плямёны, якія прытулілі іх. У выніку раён баявых дзеянняў пашырыўся практычна на ўвесь паўночны ўсход Паўночнай Амерыкі.

Супрацьстаянне і пераарыентацыя

Нягледзячы на поспехі іракезаў і парушэнне французскага гандлю пушнінай у сувязі з сыходам гуронов, французы працягвалі арыентавацца на традыцыйных партнёраў (да якіх дадаліся яшчэ некаторыя індзейскія плямёны, што падвергліся нападу іракезаў), не завязваючы афіцыйных гандлёвых зносін з іракезамі. Былі неаднаразовыя спробы дамовіцца пра размежаванне гандлёвых і прамысловых сфер паміж іракезамі і саюзнікамі французаў, аднак складзеныя дамоўленасці не выконваліся французамі, што прыводзіла да аднаўлення баявых дзеянняў.

Пасля 1653 г., ацаніўшы бесперспектыўнасць спроб пазбавіць французаў традыцыйных пастаўшчыкоў пушніны — мантанье, атава, кры і інш., супраць якіх было прадпрынята некалькі ваенных паходаў, іракезы зноў вырашылі пачаць мірныя перамовы. Увесну 1654 г. адбыліся перамовы з удзелам правадыра-метыса Канакеса, які прывёз паручальныя лісты ад галандцаў. Аднак складаныя перамовы, якія доўжыліся больш за год, не прывялі да рашэння праблем, якія стаялі перад Лігай. Не змяніла сітуацыю і серыя пазнейшых перамоў.

У 1665 г. французамі была арганізавана экспедыцыя супраць іракезаў, якая сталася паваротным этапам у Бабровых войнах. З гэтага часу паходы французаў у землі іракезаў сталі здзяйсняцца рэгулярна. У 1667 г. іракезы былі змушаны скласці мірны дагавор, які распаўсюджваўся і на саюзныя плямёны. У выніку 13-гадовай перадышкі французскі гандаль пушнінай пачаў аднаўляцца, аднавіліся прамысловыя і місіянерскія паездкі на Вялікія Азёры, былі арганізаваны місіі ў Мічыгане, становішча французаў умацавалася, была створана кантынентальная міліцыя. Аднак адбылося зніжэнне кошту пушніны, што выклікала незадаволенасць французскіх саюзнікаў, чым у сваю чаргу паспяшаліся скарыстацца іракезы, перавабліваючы іх для гандлю з англічанамі праз сваю тэрыторыю, транзіт праз якую тым часам стаў бяспечным. Гэта ў выніку прывяло да зніжэння гандлёвага звароту рынкаў у Квебеку. У той жа час (1677 год) быў створаны Дамоўны ланцуг з пераможаных народаў, што ўмацавала становішча іракезаў у рэгіёне. Акрамя таго, і ўласна французскія трапперы ахвотней збывалі пушніну не на поўначы, а на ўсходзе — галандцам, а затым і англічанам. Абумоўлена гэта было, па-першае, тым, што шлях па рацэ Гудзон быў карацейшы, па-другое, тым, што цэны на тавары ў галандскіх і англійскіх калоніях былі ніжэйшыя. У той жа час іракезы таксама неслі страты, магчымасць пашырэння паляўнічых угоддзяў была абмежавана дагаворамі, што іх моцна абцяжарвала. Шматлікія іракезскія ваяры бралі ўдзел у вайне караля Філіпа. Такое становішча спраў было невыгадна абодвум бакам, і аднаўленне вайны не прымусіла сябе чакаць.

Наступныя войны

Падпарадкаваўшы ў 1675 годзе саскуэханнак, іракезы пачалі поўнамаштабны наступ на заходнім кірунку. Пад удары патрапіла канфедэрацыя іліной, з тэрыторыі якіх беглі таксама і французы, якія знаходзіліся там. Серыя лютых набегаў на алганкінскія плямёны крыху пахіснула альянс. На некаторы час, баючыся расправы, саюз змушаны былі пакінуць нават індзейцы-атава, што не магло не адбіцца на гандлі пушнінай. Адкрыты ўзброены канфлікт аднавіўся. Французы сталі пераўзбройваць створаную незадоўга да гэтага міліцыю, умацоўвалі фарты. Аднак поспех спачатку быў на баку іракезаў, якія спыніліся толькі ў 1684 годзе, калі правалілася іх спроба ўзяць форт Сент-Луіс. У тым жа годзе французы аднавілі альянс, у які ўвайшлі аджыбва, атава, фокс, саук, гуроны, маямі, іліной, рознапляменныя жыхары з падкантрольнага французам Вісконсіна, у свой час уцекачы ад іракезаў, і шматлікія іншыя. Першыя дзеянні альянсу былі, тым не менш, няўдалымі, так што губернатар Канады змушаны быў нават заключыць з іракезамі мір. Аднак неўзабаве пасля змены губернатара баявыя дзеянні аднавіліся, а з часам альянс і французы сталі адціскаць іракезаў, і ўжо да 1696 года тыя аказаліся загнанымі ў межы сваіх спрадвечных валоданняў, за выключэннем часткі Пенсільваніі і ўсходняга Агая. Вайна, якая паралельна ішла паміж Англіяй і Францыяй, завяршылася ў 1697 годзе, але сутыкненні паміж саюзнікамі французаў, асаднікамі і іракезамі працягваліся да 1701 г.

Вынікі

Паводле міру, які быў заключаны ў 1701 годзе ў Манрэалі паміж іракезамі і французамі з альянсам (усяго ўдзельнічала 39 індзейскіх правадыроў) і меў вельмі вялікую ролю ў гісторыі Паўночнай Амерыкі, Лізе забаранялася ўдзельнічаць у канфліктах паміж Англіяй і Францыяй, а канфлікты паміж іракезамі і алганкінамі павінны былі вырашацца пры пасрэдніцтве французаў; частцы плямёнаў дазвалялася вярнуцца на адваяваныя землі, хоць значная частка па-ранейшаму засталася сканцэнтравана ў раёне Вісконсіна.

Па сканчэнні войн з-за перанасычэння еўрапейскіх рынкаў стаў падаць кошт пушніны. Французы былі змушаны згарнуць афіцыйны гандаль на Вялікіх Азёрах, што зноў прывяло да разладу ў звязе і збыту мяхоў англічанам. Разам з тым англічане адкрылі гандлёвы пост у Дэтройце, падагрэўшы супярэчнасці сярод алганкінаў, якія пачалі варагаваць паміж сабой за найбліжэйшыя землі. Не сталі іракезы і буферам паміж англійскімі і французскімі калоніямі, як спачатку меркавалася, бо, адмовіўшы ім у большай долі ў пасрэдніцтве, французы перадвызначылі іх арыентацыю на англійскія калоніі. Акрамя таго, у выніку інтрыг, якія плялі іракезы, пераконваючы англічан у інтрыгах французаў, іх Дамоўны Ланцуг папоўніўся плямёнамі, раней падкантрольнымі англічанам, а таксама перацягнутымі на свой бок былымі саюзнікамі французаў з альянсу, у якім зараз панаваў хаос.