Гарэгін Нждэ
| Тэр-Аруцюнян Гарэгін Егішэвіч Гарэгін Нждэ | |
|---|---|
| арм.: Գարեգին Նժդեհ | |
 | |
| Мянушка | Нждэ |
| Дата нараджэння | 1 студзеня 1886[1] |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 21 снежня 1955 (69 гадоў) |
| Месца смерці | |
| Месца пахавання | |
| Маці | Tiruhi Gyulnazaryan[d] |
| Альма-матар | |
| Грамадзянства | |
| Прыналежнасць |
 Расійская імперыя  Першая Армянская Рэспубліка |
| Званне | спарапет (военачальнік) |
| Бітвы/войны | |
| Узнагароды і званні |
     |
| Аўтограф |
 |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
.svg){kind=small}
Гарэгін Нждэ (арм.: Գարեգին Նժդեհ, сапраўднае імя — Тэр-Аруцюнян Гарэгін Ягішавіч, арм.: Գարեգին Եղիշեի Տեր-Հարությունյան), (1 студзеня 1886 — 21 снежня 1955) — армянскі ваенны і дзяржаўны дзеяч.
Маладосць
[правіць | правіць зыходнік]Нарадзіўся ў сям’і святара ў 1886 годзе ў вёсцы Кзнут Нахічэванскага павета. Пачатковую адукацыю атрымаў у рускай школе Нахічэвані і працягнуў вучобу ў гімназіі Тыфліса. У 1902 г. Нждэ паступіў на юрыдычны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта. Нягледзячы на выдатную паспяховасць і несумненны талент у юрыспрудэнцыі, праз 2 гады вучобы ён пакідае ўніверсітэт і цалкам прысвячае сябе служэнню ідэалам нацыянальна-вызваленчага руху. Уступіўшы ў 1904 г. у шэрагі Армянскай Рэвалюцыйнай Федэрацыі Дашнакцуцюн (АРФД), пераходзіць да ўзброенай барацьбы супраць турэцкіх акупантаў і палітычнай працы сярод армянскага насельніцтва.
Удзел у вызваленчым руху
[правіць | правіць зыходнік]Переехаўшы ў Салмас (Іран, на мяжы з Турцыяй), вучыцца там у арганізаваным дашнакамі ваенным вучылішчы ў афіцэра Княжаўскага. У 1907 годзе з дапамогай звязаных з дашнакамі лідараў македонскага руху паступае ў афіцэрскую школу ім. Дзмітрыя Ніколава ў Сафіі, якую скончыў, атрымаўшы званне падпаручніка балгарскай арміі. Па заканчэнні яе ў тым жа годзе далучаецца да партызанскага атрада Мурада і тады ж ўступае ў «Дашнакцуцюн», прыняўшы партыйны псеўданім Нждэ («СВандроўнік»). Прымае актыўны ўдзел у Іранскай рэвалюцыі. У 1909 годзе вярнуўся на Каўказ для закупкі зброі і перапраўкі яе ў Іран, але быў арыштаваны рускімі ўладамі. Праходзіў па працэсе дашнакаў 1912, быў вызвалены і вярнуўся ў Балгарыю. Заснавальнік руху «Цэгакрон».
Першая сусветная вайна
[правіць | правіць зыходнік]З пачаткам Першай сусветнай вайны (1914) і аб’яўленнем Расіяй амністыі для дашнакаў, з’явіўся ў расійскае пасольства ў Сафіі з прапановай сваіх паслуг. Быў прызначаны намеснікам камандзіра II дабравольніцкага атрада (армянскія фарміравання ў складзе рускай арміі — камандзірам атрада быў Дро). У пачатку мая 1915 года быў узнагароджаны ордэнамі Св. Уладзіміра 3 ступені і Св. Ганны 4 ступені за баі ў Берклерыйскай цясніну і пры Шэйх-Кара. У ліпені 1915 быў узнагароджаны Георгіеўскімі крыжамі 3 і 2 ступеняў за баі ў цясніне Магрэод. З мая 1917 быў гарадскім камісарам ў Александрополь (Гюмры).
Першая Рэспубліка
[правіць | правіць зыходнік]У маі 1918 прыкрывае адступленне армянскіх войскаў з Карскай вобласці, ведучы бой пры Аладжэ; пры гэтым Гарэгіну Нждэ ўдалося вывезці з Ані матэрыялы раскопак прафесара Мара. 26-28 мая 1918 года Нждэ камандаваў ў бітве каля Каракілісе (Ванадзор), спыніўшы пераўзыходныя сілы турэцкай арміі. У гэтай бітве зноў быў паранены. Узнагароджаны ордэнам Мужнасці. З утварэннем Рэспублікі Арменія займаецца фарміраваннем і навучаннем армянскай нацыянальнай арміі.
Эміграцыя і супрацоўніцтва з нацыстамі
[правіць | правіць зыходнік]Пасля падзення Рэспублікі Арменіі Нжде эміграваў з краіны разам з дашнакамі. У эміграцыі жыў у Балгарыі, прыняўшы балгарскае падданства. Улетку 1933 Нждэ перабраўся ў ЗША. Там ён меў намер дапамагчы К. Тандэргяну ў ліквідацыі турэцкага пасла Мухтар Бея. Па прыездзе ў ЗША заняцца арганізацыяй моладзевай арганізацыі «Дашнкацуцюн» — Armenian Youth Federation (Федэрацыя армянскай моладзі). У 1937 годзе парваў з «Дашнкацуцюн» і ў 1938 годзе фармальна выключаны з яе на з’ездзе (першае выключэнне было ў 1921 годзе, аднак пазней Нждэ быў адноўлены). Затым пераехаў у Германію, дзе далучыўся да нацысцкага руху і дасягнуў звання генерала.
Усталяваў сувязі з кіраўніцтвам нацысцкай Германіі, спадзеючыся пераканаць Германію напасці на Турцыю. Пасля сустракаецца з рэйхсміністрам А. Розенбергам, удзельнічае ў Каўказскім блоку з прадстаўнікоў эмігранцкіх арганізацый каўказскіх народаў, на платформе падтрымкі Германіі, як будучай «вызваліцельніцы Каўказа ад савецкага панавання».
Пасля ў лісце Сталіну ён тлумачыў сваё супрацоўніцтва з нацыстамі двума матывамі — антытурецкім і жаданнем выратаваць армян ад долі яўрэяў (у адносінах да армян на Балканах немцамі пачалі ўжывацца дыскрымінацыйныя меры.
Арышт і турэмнае зняволенне
[правіць | правіць зыходнік]Пры набліжэнні савецкіх войскаў да Сафіі Нждэ адмовіўся пакінуць Балгарыю, не жадаючы падстаўляць пад удар сваю арганізацыю. Да таго ж ён спадзяваўся, што СССР неўзабаве аб’явіць вайну Турцыі і ён зможа прыняць у гэтай вайне ўдзел. Пасля ўступлення савецкіх войскаў напісаў ліст з гэтай прапановай генералу Талбухіну. 9 кастрычніка Нждэ быў выкліканы ў савецкую місію, дзе яму паведамілі, што ён павінен выехаць у Маскву, каб асабіста зрабіць сваю прапанову кіраўніцтву. 12 кастрычніка быў арыштаваны СМЕРШ і накіраваны ў Маскву, ва ўнутраную турму МГБ на Лубянцы, адкуль у 1946 годзе быў пераведзены ў Ерэванскую турму. Нждэ абвінавачваўся ў контррэвалюцыйнай дзейнасці, перш за ўсё ва ўдзеле ў «антысавецкім» паўстанні ў Зангезур і масавых забойствах камуністаў падчас гэтага паўстання (гэта абвінавачванне яго вельмі абурала, бо яшчэ ў 1921 годзе зангезурскім паўстанцам была аб’яўлена амністыя). Да яго ўжываліся катаванні бессанню (бо пры першай жа сустрэчы са следчым ён, па ўласным сцвярджэнні, заявіў яму, «што спроба самога малога фізічнага гвалту над мною выклікае з майго боку адказ ў такой жа форме, што будзеце прымушаны забіць мяне»). 24 красавіка 1948 г. асаблівай нарадай пры МГБ прысуджаны да 25 гадоў турэмнага зняволення. Быў накіраваны ва Уладзімірскую турму. У 1952-53 г у турме Ерэвана, затым пераведзены ў Ташкент, адкуль зноў ва Уладзімірскую турму, дзе і памёр 21 снежня 1955 года.
Зноскі
- ↑ Bibliothèque nationale de France Garegin Njdeh // data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011.
- ↑ а б Armenian Soviet Encyclopedia, vol. 8 — Т. 8. — С. 269.
- ↑ https://anca.org/karekin-njdeh-a-biographical-sketch/
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]- Біяграфічныя і аўтабіяграфічныя матэрыялы Архівавана 23 ліпеня 2014.
- Сачыненні Нждэ Архівавана 5 кастрычніка 2011.
- Тэр-Аруцюнян Гарэгін Нждэ Архівавана 19 снежня 2012.
- Сайт «Цэгакрон» — ідэалогія руху, кнігі Нждэ і пра Нждэ Архівавана 11 сакавіка 2009.
- Нждэ і Мяснікян Архівавана 15 красавіка 2012.
