Груша звычайная

Груша звычайная
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Ружавыя Падсямейства:  Слівавыя Трыба:  Яблыневыя Род:  Груша Від:  Груша звычайная
Міжнародная навуковая назва
Pyrus communis L., 1753
Сінонімы
Pyrus asiae-mediae Popov Pyrus balansae Decne. Pyrus bourgaeana Decne. Pyrus communis subsp.   bourgaeana (Decne.) Nyman Pyrus communis var.   mariana Willk. Pyrus domestica Medik. Pyrus elata Rubtzov Pyrus medvedevii Rubtzov
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   25295 NCBI   23211; 1943549 EOL   414311 GRIN   t:30474 IPNI   30065762-2 TPL   rjp-63

Гру́ша звыча́йная^[1], Груша дзікая^[2] (Pýrus commúnis) — адзін з відаў роду Груша, распаўсюджаны на тэрыторыі ад Усходняй Еўропы да Заходняй Азіі.

Іменна на аснове гэтага віду выведзена большасць культывараў грушы, якія вырошчваюцца ў рэгіёнах з умераным кліматам на тэрыторыі Еўропы, Паўночнай Амерыкі і Аўстраліі (у Заходняй Азіі больш выкарыстоўваюцца два іншых віды грушы — Pyrus pyrifolia і Pyrus × bretschneideri.

Назва

Груша звычайная, груша, дулі, ігруша^[3][4][5], касцянка, дуля^[6].

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Дрэва вышынёй да 20-25 м^[7], часам буйны куст. Дыяметр ствала да 80 см^[7]. У маладым узросце кронапірамідальная, галінастая ці круглявая^[7], парасткі калючыя.

Лісце рознай формы, даўгавата-круглявае, коратка завостранае, скурыстае, на доўгіх хвосціках, пры засыханні чорнае, 5-7 см даўжынёй^[7]. Маладое лісце пакрыта лямцавым апушэннем^[7]. Зверху лісце глянцавае, зеленаватае, знізу матавае, па краі пільчатае^[7]. Восенню лісце аранжава-чырвонае^[7].

Кветкі сабраны па 6-12 у шчыткападобныя суквецці, утвараюцца да распускання лісця^[7] з пладовых пупышак, якія сфарміраваліся ў папярэднім годзе. Калякветнік двайны, пяцічленны. Вяночак да 3,5 см у дыяметры, снежна-белага, часам ружаватага колеру^[7]. Тычынак шмат, яны маюць фіялетава-ружаватую афарбоўку. Нектараносная тканка размешчана на адкрытым кветаложы. Як у дзікарослых, так і ў культурных формаў цвіценне багатае, пачынаецца са з’яўленнем лісця, у маі, некалькі раней, чым у яблыні. Дрэвы ў насаджэннях квітнеюць 14-16 дзён, асобныя кветкі да 5 дзён^[8].

Плады грушападобныя ці круглявыя, спеюць у жніўні — кастрычніку^[7]. Дрэва плоданасіць з 8-10-гадовага ўзроста^[7].

Арэал і экалогія

У дзікім стане яна распаўсюджана ва ўмераных зонах Азіі, Цэнтральнай, Усходняй, Паўднёва-Усходняй і Паўднёва-Заходняй Еўропы^[9].

Расце груша ў лісцяных, радзей у хвойных лясах адзінкавымі ці невялікімі суцэльнымі масівамі.

Хімічны склад

Плады ўтрымліваюць цукар (6-10 %), арганічныя кіслоты (галоўным чынам яблычную), азоцістыя, пекцінавыя і дубільныя рэчывы, фітанцыды і вітаміны (A  (руск.) і B₁  (руск.) — сляды, C — 10 мг%)^[7].

Значэнне і ўжыванне

Груша звычайная

Харчовая, драўняная, меданосная, лекавая, фітанцыдная, таніданосная, фарбавальная, дэкаратыўная і фітамеліярацыйная расліна.

У кулінарыі

Грушавы пірог

Плады падоўжаныя, сакавітыя, частка з каменістымі ўключэннямі ў пладовай мякаці^[7]. Іх ужываюць у ежу свежымі, сухімі. Грушы, якія вылежалі некаторы час, смачнейшыя.

Плады ўжываюцца ў безалкагольнай, лікёра-гарэлачнай і іншых галінах харчовай прамысловасці, для вытворчасці сокаў, сіропаў, экстрактаў, вінаў, начынняў, квасу. Плады з’яўляюцца сыравінай для падрыхтоўкі воцату, грушавай гарчыцы. Сухія плады служаць сурагатам гарбаты і кавы.

Медыцынскае выкарыстанне

Свежыя грушы, якія прымаюцца ў невялікай колькасці, рэгулююць страваванне і выдатна засвойваюцца арганізмам чалавека^[7].

Сушаныя плады здаўна выкарыстоўваюцца ў народнай медыцыне. Адвар сушоных груш здавальняе смагу пры ліхаманкавых захворваннях, валодае абязбольвальным, антысептычным і мачагонным дзеяннем, замацоўваюць кішэчнік пры паносах^[7]. Вараныя і печаныя грушы выкарыстоўваюць пры моцным кашлі, удушшы і сухотах.

Грушы маюць вялікае значэнне ў дыетычным харчаванні, асабліва хворых на дыябет.

Пчалярства

Кветкі грушы даюць пчолам вельмі каштоўны вясновы ўзятак нектара і пылка, аднак па меданоснасці груша саступае вішні, сліве і яблыні. Медадайнасць грушы — каля 20 кг мёду з 1 гектара насаджэнняў. Нектар, які збіраецца пчоламі з грушы, утрымлівае мала цукру^[10]. Па іншых дадзеных кветкі вылучаюць за дзень да 1 мг цукру ў нектары і ўтвараюць шмат пылка, а медапрадуктыўнасць насаджэнняў складае 10—25 кг/га^[8].

Выкарыстанне ў ландшафтным дызайне

Сэмюэл Палмер  (руск.). «Грушавае дрэва ў агароджаным садзе  (англ.)»

Восеньская афарбоўка лісця грушы

У садова-паркавай культуры грушу ўжываюць для групавых і адзіночных пасадак, стварэння алей, у маладым узросце — для высокіх жывых платоў. Гэта газастойкая расліна. Груша звычайная з’яўляецца родапачынальнікам культурных сартоў груш.

Шануецца ў полеахоўных і прыяравых пасадках як засуха- і ветраўстойлівая парода. Яе садзяць ля дарог, у штучных лясных насаджэннях, пасадках уздоўж чыгунак.

Насенне грушы выкарыстоўваюць як пасяўны матэрыял у пладовых гадавальніках для стварэння прышчэпы для культурных сартоў груш.

Іншае

Драўніна грушы

Насенне грушы ўтрымлівае да 35 % тлустага алею, а таксама бялковыя рэчывы. У кары маладых дрэў змяшчаецца 4-7 % танідаў. У кары, лісці і ў соку пладоў грушы ўтрымліваюцца фарбавальнікі, з дапамогай якіх тканіны фарбуюць у карычневы, жоўты, далікатна-ружовы і фіялетавы колеры. Камбіяльны пласт выкарыстоўваюць для афарбоўкі дываноў.

Драўніна грушы трывалая, шчыльная, выдатна паліруецца і фарбуецца, пры афарбоўцы чорным лакам падобная на чорнае дрэва. Выкарыстоўваюць для вырабу такарных і сталярных вырабаў, мэблі, музычных інструментаў, чарцёжных прыбораў.

Збор, перапрацоўка і захоўванне

Груша досыць высокаўраджайная парода, з аднаго дрэва сярэдняга ўзросту ў спрыяльныя гады можна сабраць да тоны пладоў. Часцей за ўсё плады збіраюць пасля частковага або поўнага абсыпання, пасля лёгкага ўстрэсвання дрэва^[7]. За адзін працоўны дзень адзін работнік можа сабраць 120—200 кг пладоў. Плады сартуюць на калібровачных машынах, пасля чаго адпраўляюць на пункты перапрацоўкі. Свежыя плады захоўваюць на працягу двух-трох месяцаў у прахалодных памяшканнях. Сушаць іх у сушылках, спачатку пры тэмпературы 82-84°, пазней — 70°, захоўваюць у папяровых або тканых мяшках вагой 20-40 кг.

Разнавіднасці

• Pyrus communis L. subsp. communis
• Pyrus communis L. subsp. caucasica (Fed.) Browicz [syn. Pyrus caucasica Fed.]basionym
• Pyrus communis L. subsp. pyraster (L.) Ehrh. [syn. Pyrus pyraster (L.) Burgsd. — Груша лясная]

Груша ў культуры

У літаратуры

- Не будзем секчы грушы, хай расце… Нічога, што старая… Але ж кветам вясною доўжыць ясны дзень…

Мікола Аляхновіч. «Груша»[11]

Розныя беларускія паэты карысталіся вобразам грушы, як старой, пажылай жанчыны, у тым ліку Мікола Аляхновіч^[11], Ірына Касянкова^[12], Янка Купала^[13].

У мастацтве

Хуан Цзюйцай  (укр.). «Папугай і насякомае сярод кветак»

Антон Зедэр  (ням.). «Лімоннае, інжырнае, грушавае і міндальнае дрэвы», 1890

Высокая дэкаратыўнасць грушы і, асабліва, яе цвіцення, зрабіла гэта дрэва цікавым для такіх мастакоў, як Хуан Цзюйцай  (укр.), Цянь Сюань, Сэмюэл Палмер  (руск.), Антон Зедэр  (ням.), Густаў Клімт і іншыя.

Зноскі

1. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 107. — 160 с. — 2 350 экз.
2. Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с. у крыніцы пад назвай Pinus austriaca Höss
3. Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
4. Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
5. Шатэрнік М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929
6. З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
7. Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Груша обыкновенная // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 41-44. — 200 с. — 130 000 экз.
8. Бурмистров А. Н., Никитина В. А. Медоносные растения и их пыльца: Справочник. — М.: Росагропромиздат, 1990. — С. 51. — 192 с. — ISBN 5-260-00145-1.
9. Паводле сайта GRIN.
10. Абрикосов Х. Н. и др. Груша // Словарь-справочник пчеловода / Сост. Федосов Н. Ф.. — М.: Сельхозгиз, 1955. — С. 84. Архівавана 7 студзеня 2012.
11. Мікола Аляхновіч. «Груша»
12. Мікола Аляхновіч. «Ссохлая груша»
13. Янка Купала. «Груша»

Літаратура

• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 758. Pyrus communis L. — Груша обыкновенная // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 394. — ISBN 9-87317-128-9.
• Бурмистров А. Н., Никитина В. А. Медоносные растения и их пыльца: Справочник. — М.: Росагропромиздат, 1990. — С. 51. — 192 с. — ISBN 5-260-00145-1.
• В. И. Чопик  (укр.), Л. Г. Дудченко  (укр.), А. М. Краснова; «Дикорастущие полезные растения Украины  (укр.)» Справочник; Киев, Навукова думка  (укр.), 1983. (руск.)
• Єлін Ю. Я., Зерова М. Я.  (руск.), Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів.. — Київ: Урожай, 1979. — 440 с.

Спасылкі

• Груша обыкновенная: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
• Груша обыкновенная — Pyrus communis L. // Экологический центр «Экосистема»™, А. С. Боголюбов (руск.)