Дыега дэ Ланда

Дыега дэ Ланда Кальдэрон
ісп.: Diego de Landa
Дыега дэ Ланда, Епіскап Юкатана
Імя пры нараджэнні	ісп.: Diego de Landa Calderón
Род дзейнасці	канкістадор, летапісец, майяніст, каталіцкі святар, гісторык, каталіцкі біскуп
Дата нараджэння	12 лістапада 1524[1][2]
Месца нараджэння	Сіфуэнтэс^[d], правінцыя Гвадалахара, Кастылія — Ла-Манча, Іспанія
Дата смерці	29 красавіка 1579[2] (54 гады)
Месца смерці	Мерыда, Мерыда^[d], Штат Юкатан, Мексіка
Грамадзянства	Іспанія
Веравызнанне	Каталіцкая Царква[3]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Дыега дэ Ланда Кальдэрон (ісп.: Diego de Landa Calderon; 12 лістапада 1524, Сіфуэнтэс, Іспанія — 1579, Мерыда, Мексіка) — другі епіскап Юкатана.

Увайшоў у гісторыю як вельмі супярэчлівая асоба: з аднога боку, быў аўтарам кнігі «Паведамленне аб справах на Юкатане» (1566), якая ўтрымлівала ў сабе шмат каштоўнай інфармацыі пра цывілізацыю Мая, увёў на Юкатане сістэму адукацыі, стварыў лацінскі алфавіт для мовы юкатэка. Аднак, ён таксама заснаваў на Юкатане інквізіцыю, на аўтадафэ спаліў рукапісы мая, тым самым знішчыўшы вялікую частку маянскай літаратуры.

З’яўляецца адной з ключавых постацей так званай «Чорнай легенды».

Біяграфія

Нарадзіўся ў Сіфуэнтэсе дэ Алькарыя, паходзіў з дваранскага роду Кальдэронаў. У 1541 годзе прыняў манаства ў францысканскім манастыры San Juan de los Reyes у Таледа. У жніўні 1549 года адправіўся місіянерам на Юкатан у ліку пяці францысканцаў, адабраных Нікаласам дэ Альбалатам. Дзякуючы выдатным здольнасцям, адразу зрабіўся памочнікам настаяцеля новазаснаванага манастыра Сан-Антоніа ў Ісамалі. Служыў настаўнікам дзяцей дваранскіх родаў мая, гвалтоўна звернутых у хрысціянства. У 1553 годзе стаў абатам Сан-Антоніа і неўзабаве стаў «захавальнікам» (custodio) Юкатанскай місіі. У 1561 годзе, пасля зліцця Юкатана і Гватэмалы ў адну епархію, стаў кіраўніком францысканскага ордэна ў гэтай царкоўнай правінцыі.

У 1562 годзе заснаваў інквізіцыю на Юкатане, выявіўшы адпадзенне ад хрысціянства нядаўна хрышчоных індзейцаў. 12 ліпеня 1562 года ў Ваб адбылося знакамітае аўтадафэ, дзе былі знішчаны амаль усё помнікі літаратуры мая. Гэта выклікала незадаволенасць Франсіска дэ Тараля (Francisco de Toral), тагачаснага епіскапа Юкатана і правінцыяла (кіраўніка ордэна) францысканцаў, і ў 1564 годзе Ланда быў вымушаны адправіцца ў Іспанію каб адчытацца аб сваёй дзейнасці. Ён быў апраўданы і ў 1573 годзе прызначаны епіскапам Мерыды, на змену Таралю, які памёр. Сканаў у манастыры Сан-Франсіска ў Мерыдзе, «акружаны арэолам святасці» (па выразе Кагальлюда).

«Паведамленне аб справах на Юкатане»

Старонка рукапісу з алфавітам дэ Ланды.

Дэ Ланда вядомы як выдатны знавец мовы мая, нораваў ды звычаяў гэтага народу. Выправіў і дапоўніў граматыку юкатэка, створаную Луісам дэ Вільяльпанда. Напісаў катэхізіс і зборнік пропаведзей на мове мая. Архіў Ланда бясследна знік пасля выгнання манахаў з Мерыды ў 1820 годзе.

Найважнейшаю працаю Ланды лічыцца «Паведамленне аб справах на Юкатане» (Relacion de las cosas de Yucatan), напісанае ў Іспаніі каля 1566 года. Мяркуючы па змесце тэксту, дэ Ланда працаваў над гэтай працай не менш чым 15 гадоў, бо каляндарныя знакі, прыведзеныя ім, датычацца 1553 года. Вярнуўшыся ў Мерыду, дэ Ланда ўзяў рукапіс з сабою. Неўзабаве з рукапісу была знята копія і адпраўлена ў Іспанію. Поўным тэкстам дэ Ланды карысталіся гісторыкі XVII стагоддзя, такія як Антоніа дэ Эрэра-і-Тардэсільяс, Васкес дэ Эспіноса і Дыега Лапэс дэ Кагальюда (1609—1670), аўтар «Гісторыі Юкатана» і першы біёграф дэ Ланды.

У Іспаніі ў 1616 годзе невядома кім была зроблена скарочаная копія «Паведамлення аб справах на Юкатане», напісаная трыма рознымі почыркамі. Пісары-капіравальшчыкі захавалі істотныя часткі працы дэ Ланды, а трэці з іх дадаў «Крытычныя заўвагі» і апалагетыку іспанскага валадарства. У 1862 годзе гэты рукапіс адшукаў у Мадрыдзе вялікі маяніст Шарль-Эцьен Брасер дэ Бурбур, які апублікаваў у 1864 годзе іспанскі тэкст і ўласны французскі пераклад з разбіўкаю на часткі, які выкарыстоўваецца дагэтуль.

Спадчына дэ Ланды ацэньваецца сучаснай навукай вельмі высока. Нягледзячы на шэраг памылак, яго праца доўгі час заставалася адзінай крыніцай звестак па ўсіх баках жыцця народу мая і адыграла важную ролю ў пацвярджэнні правільнасці расшыфроўкі пісьменнасці мая Юрыем Кнарозавым^[4].

«Алфавіт дэ Ланды»

Асноўны артыкул: Пісьмо мая

Мяркуючы, што выкарыстанне місіянерамі мовы мая паскорыць зварот індзейцаў у хрысціянства, дэ Ланда вырашыў вынайсці свой уласны «алфавіт мая». Пры дапамозе двух іерагліфічна пісьменных індзейцаў, ён склаў спіс адпаведнасцей паміж маяскімі іерогліфамі і іспанскімі літарамі. Дэ Ланда не ведаў, што пісьменнасць мая была не алфавітная, а логасілабічная, а мая, якія дапамагалі яму, ў некаторых выпадках запісвалі не вымаўленне іспанскіх літар, а іх назвы (напрыклад, be, hache, ka, cu). Усяго дэ Ландам было запісана 27 знакаў (плюс 3 знакі ў прыкладах напісання слоў), якія, па яго меркаванню, адпавядалі літарам іспанскага алфавіта. Дэ Ланда таксама браў удзел у стварэнні лацінскай пісьменнасці для юкатэкскай мовы — верагодна, першай лацінскай пісьменнасці для месаамерыканскіх індзейцаў.

Спальванне ідалаў і дакументаў мая па загадзе Дыега дэ Ланды. Малюнак Фернанда Кастра Пачэка

Дэ Ланда пра іспанскі каланіяльны рэжым

Бог даў індзейцам не толькі названыя рэчы з [прыходам] нашай іспанскай нацыі, так неабходныя для службы чалавеку, што адны яны каштуюць больш за тую плату, якую індзейцы даюць і будуць даваць іспанцам, але індзейцы атрымалі [таксама] без аплаты тое, чаго нельга ні купіць, ні зарабіць, а менавіта правасуддзе і хрысціянства ды мір, у якім яны ўжо жывуць, таму яны абавязаны значна больш Іспаніі і яе іспанцам і галоўнае тым вельмі каталіцкім каралям яе, якія з бесперапынным клопатам і так па-хрысціянску забяспечылі іх і забяспечваюць гэтымі рэчамі, чым сваім першым настаўнікам, дрэнным бацькам, якія іх спарадзілі ў граху і дзецьмі гневу, тады як хрысціянства іх адрадзіла ў літасці і для радаснага вечнага жыцця. Іх першыя настаўнікі не здолелі даць ім парадак, каб яны маглі пазбегнуць столькіх і такіх памылак, як тыя, у якіх яны жылі. Правасуддзе пазбаўляла іх ад гэтых памылак цераз пропаведзь і павінна іх абараніць ад вяртання да іх, а калі б яны вярнуліся, павінна іх пазбавіць ад іх. Па справядлівасці можа Іспанія ўславіцца ў Богу, бо яна абрана сярод іншых нацый для выпраўлення столькіх людзей; таму яны абавязаны ёй значна больш, чым сваім настаўнікам альбо бацькам, і, як кажа блажэнны Грыгорый: не шмат будзе карысці нам нарадзіцца, калі не атрымаем адкуплення ад Хрыста. Таксама мы можам сказаць з Ансельмам: карысці нам не прынясе тое, што мы былі збаўлены, калі не атрымаем плёну адкуплення, гэта значыць нашага выратавання. І таму моцна памыляюцца тыя, хто кажа, што паколькі індзейцы атрымалі ад іспанцаў крыўду, прыгнёт і дрэнныя прыклады, то было б лепш, калі б іх не адкрылі. Прыгнёту і крыўды было яшчэ больш [да адкрыцця], і яны прычынялі іх увесь час адзін аднаму, забіваючы, звяртаючы ў рабства і прыносячы ў ахвяру дэманам. Калі яны атрымалі ці атрымліваюць цяпер ад некаторых дрэнныя прыклады, то кароль гэта выправіў і выпраўляе кожны дзень сваім правасуддзем і бесперапыннаю пропаведдзю і настойлівым процідзеяннем манахаў тым, хто дае ці даў [дрэнныя прыклады]; тым больш, што па вучэнні Евангелля, спакусы і дрэнныя прыклады неабходны; і, такім чынам, я мяркую, што яны былі сярод гэтых людзей, каб яны па іх навучыліся, аддзяляючы золата ад бруду і збожжа ад саломы, шанаваць дабрадзейнасць, як яны і зрабілі, бачачы разам з філосафам, што ззяюць дабрадзейнасці сярод заган і праведнікі сярод грэшнікаў, і той, хто ім даў дрэнны прыклад ці спакусу, церпіць сам жудаснае бедства, калі не загладзіць іх дабром.

(Паведамленне аб справах на Юкатане. Частка LI. Пер. Ю. Кнарозава)

Гл. таксама

• Пісьмо мая
• Кагальюда

Зноскі

1. Нацыянальная бібліятэка Іспаніі — 1711. Праверана 22 лютага 2018.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q750403"></a>
2. Catholic-Hierarchy.org — USA: 1990. Праверана 22 лютага 2018.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q30"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3892772"></a>
3. Catholic-Hierarchy.org — USA: 1990. Праверана 21 кастрычніка 2020.
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q30"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3892772"></a>
4. «Тайна жрецов майя». Владимир Кузьмищев

Зноскі

Літаратура

• Дыега дэ Ланда. "Паведамленне аб справах на Юкатане.
• Rosario Acota & a. Guide bleu du Mexique, Hachette Tourisme, édition 2004, page 593.
• Clendinnen, Inga. Ambivalent Conquests: Maya and Spaniard in Yucatan, 1517—1570. 2 ed. 2003. Cambridge: Cambridge UP.
• Marshall E. Durbin, 1969. An Interpretation of Bishop Diego De Landa’s Maya Alphabet (Philological and Documentary Studies, 2/4)
• (Diego de Landa) William Gates, translator, (1937) 1978. Yucatan Before and After the Conquest An English translation of Landa’s Relación
• Diego de Landa, 2002. Relacion de las cosas de Yucatan/The relationship of the things of the Yucatan (in series Cronicas De America)
• Diego de Landa, (Alfred M. Tozzer, tr.) 1941. Relación de las cosas de Yucatán: A translation, (Papers of the Peabody Museum of American Archaeology and Ethnology, Harvard University, v. 18). лепшае з выданняў, якое мае больш за 1500 нататкаў

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дыега дэ Ланда
• Пераацэнваньне сапраўднасці «Relacion de las cosas de Yucatan» фрая Дыега дэ Ланды (артыкул Мэцью Рэстола і Джона Ф. Чучаека IV)
• In Servitio Dei: Фрай Дыега дэ Ланда, ордэн францысканцаў і выкараненне ідалапаклонства ў каланіяльнай епархіі Юкатана, 1573—1579 гг. (артыкул Інш. Джона Ф. Чучайека IV)