Станіслаў Свяневіч

Станіслаў Свяневіч
польск.: Stanisław Swianiewicz
Дата нараджэння 7 лістапада 1899(1899-11-07)
Месца нараджэння
Дата смерці 22 мая 1997(1997-05-22) (97 гадоў)
Месца смерці
Месца пахавання
Грамадзянства
Жонка Алімпія Свяневіч
Род дзейнасці эканаміст, гісторык, юрыст, выкладчык універсітэта
Навуковая сфера міжнародныя адносіны, эканоміка[1], гісторыя[1], права[1] і паліталогія[1]
Месца працы
Альма-матар
Член у
Узнагароды
Крыж Храбрых камандор з зоркай ордэна Адраджэння Польшчы
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Станіслаў Свяневіч (нар. 7 лістапада 1899 года ў Даўгаўпілсе[2], пам. 22 мая 1997 г. у Чыслхерсце[2]) — польскі эканаміст, юрыст, пісьменнік і саветолаг, сведка Катынскага расстрэлу.

Паходжанне і маладосць

[правіць | правіць зыходнік]
Скаўцкая каманда з Орзеля, 1917 год. У цэнтры Станіслаў Свяневіч, першы справа Вітольд Пілецкі.

Быў сынам Станіслава Свяневіча і Катажыны Свяневіч, народжанай Бараноўскай (1877—1919). Яго род з боку бацькі быў шатландскага паходжання і, верагодна, быў паланізаваны ў XVII стагоддзі. Яго бацька быў інжынерам-чыгуначнікам, кіраваў Дзвінска-Арлоўскай чыгункай, маці, выпускніца вучылішча «высакародных дзеў» у Вільні і Бястужаўскіх курсаў у Пецярбургу, настаўнічала ў прыватных дамах. Яго прадзед быў пакараны смерцю ў паўстанні 1830-31 гадоў, дзед Ігнацы Гжымала-Бараноўскі ўдзельнічаў у паўстанні 1863-64 гадоў[2].

З 1909 г. наведваў рэальную гімназію ў родным горадзе, дзе з 1912 г. удзельнічаў у тайным гуртку самаадукацыі, а ў 1914 г. далучыўся да падпольнай арганізацыі «Wyzwolenie». У 1915 годзе ў сувязі з нямецкім контрнаступленнем падчас Першай сусветнай вайны разам з бацькамі эвакуіраваўся ў Арол, дзе ў 1917 годзе скончыў гімназію. У гэтым горадзе ён быў абраны кіраўніком аб’яднаных мясцовых польскіх моладзевых арганізацый, а таксама ўдзельнічаў у арганізацыі ваенізаванага атрада пад кіраўніцтвам Юзафа Скварніцкага[2]. У верасні 1917 года пачаў навучанне на факультэце права і грамадскіх навук Маскоўскага ўніверсітэта, якое перапыніў пасля заканчэння першага курса. Восенню 1918 года вярнуўся ў Даўгаўпілс. Там ён працаваў настаўнікам. Займаючыся канспіратыўнай дзейнасцю, вылучаўся таксама камандзірам Даўгаўпілскай Польскай вайсковай арганізацыі. У чэрвені 1919 года ўступіў у Войска Польскае і служыў у 7-м палку палявой артылерыі бамбардзірам. Восенню таго ж года стаў студэнтам юрыдычнага факультэта Універсітэта Стэфана Баторыя. Вучобу сумяшчаў з ваеннай службай — служыў цэнзарам Дырэкцыі пошт і тэлеграфаў у Вільні. З мая 1920 года служыў у 201-м пяхотным палку, ваяваў у т.л. і ў бітве на Нёмане, са сваім аддзелам удзельнічаў ва ўзяцці Вільні ў складзе т.зв. «Бунта Жалігоўскага». Затым распачаў супрацоўніцтва з выданнем краёўцаў часопісам — «Газетай Краёвай». У лістападзе 1920 года быў праведзены ва ўзводны чын, а ў снежні таго ж года быў змешчаны ў бестэрміновы водпуск. Потым працаваў у Беларускім аддзеле Цэнтральнага ўпраўлення Сярэдняй Літвы[2].

Міжваенны перыяд

[правіць | правіць зыходнік]

У 1921 годзе пачаў вывучаць права ва ўніверсітэце Стэфана Баторыя. Скончыў яго ў 1924 годзе і ў тым жа годзе пачаў працаваць у alma mater старшым асістэнтам (спачатку кантракт падаўжаўся кожны год, з 1 верасня 1934 года — бестэрміновы). У 1926 годзе ён абараніў доктарскую дысертацыю «Псіхалагічныя асновы вытворчасці паводле Жоржа Сарэля», напісаную пад кіраўніцтвам Уладзіслава Марыяна Завадзкага, якая была прысвечана ірацыянальным фактарам эканамічнай дзейнасці ў думках Сарэля. У 1931 г. апублікаваў працу «Ленін як эканаміст» і атрымаў пасаду дацэнта. З 1 студзеня 1935 года працаваў ад’юнктам кафедры палітычнай эканоміі, 19 красавіка 1938 года быў прызначаны надзвычайным прафесарам факультэта права і сацыяльных навук УСБ[2].

Быў адным з сузаснавальнікаў польскай саветалогіі, удзельнічаў у падрыхтоўцы канцэпцыі Навукова-даследчага інстытута Усходняй Еўропы, спачатку кіраваў яго эканамічным аддзелам, а з 1933 г. — савецкім семінарам. Ён даследаваў пытанні хуткай індустрыялізацыі ў савецкай сістэме, у сваёй дысертацыі (апублікаванай IN-BEW) аналізаваў эканамічныя погляды Уладзіміра Леніна, а таксама даў ацэнку першай пяцігодцы ў СССР. У 30-я гг. ён таксама цікавіўся ўніверсалізмам Отмара Шпанна, а затым планавай эканомікай у Трэцім Рэйху. У 1938 годзе апублікаваў працу «Эканамічная палітыка гітлераўскай Германіі», у якой разглядаў метады Яльмара Шахта па барацьбе з эканамічным крызісам.

Яго працы ў асноўным тычыліся гісторыі ідэй. Па поглядах ён быў адным з прыхільнікаў тэорыі Джона Мэйнарда Кейнса, падтрымліваў эканамічны этатызм, аднак крытыкаваў некаторыя прыклады такой палітыкі ў Польшчы.

З 1923 г. браў удзел у Акадэмічным клубе віленскіх валацуг, з 1930 г. у выдзеленым ад яго Клубе старэйшых, ад УСБ быў куратарам клуба ў 1934—1939 гг. Ён друкаваўся ў органе старэйшага клуба — часопісе «Włóczęga»[2], і там разам з Севярынам Віславухам быў аўтарам важнейшых праграмных тэкстаў клуба. Удзельнічаў таксама ў пасяджэннях т.зв. «Гуртка», які першапачаткова арганізаваў Багдан Падоскі. Там ён пазнаёміўся са сваёй жонкай — Алімпіяй Замбжыцкай.

Гады Другой сусветнай вайны

[правіць | правіць зыходнік]

24 жніўня 1939 года мабілізаваны ў званні афіцэра запасу. Стаў камандзірам інтэнданцкай роты ў 85-м пяхотным палку. Ваяваў у Вераснёўскай кампаніі ў бітвах пад Пятркувам-Трыбунальскім, Дарагускам, Тамашавам-Любельскім і ў Краснабродскай бітве. Спрабуючы прабрацца да венгерскай мяжы, разам з групай каля 300 салдат яго атрада 28 верасня 1939 года быў узяты ў палон Чырвонай Арміяй. Знаходзіўся ў Падволачышчы (з 30 верасня 1939 г.) і перасыльным лагеры ў Пуцілі (з 8 кастрычніка 1939 г.). 2 лістапада 1939 г. інтэрнаваны ў Казельску. Адтуль 29 красавіка 1940 г. у вагоне зняволеных быў адпраўлены ў Катынь (ужо быў унесены ў спіс да расстрэлу (№ 52/2, п. 67). Ён апынуўся на станцыі Гнездава (пункт разгрузкі польскіх афіцэраў, перавезеных НКВД на некалькі кіламетраў на расстрэльнае месца Катынскага расстрэлу) і ў апошні момант быў выключаны з транспарту, а затым перададзены ГУГБ, якое мела намер правесці супраць яго расследаванне па факце ягонага нібыта супрацоўніцтва з польскай разведкай. Савецкая разведка зацікавілася яго працамі па эканоміцы Германіі. Свяневічу яшчэ ўдалося назіраць праз шчыліну ў вагоне, як польскіх афіцэраў вывозілі ў невялікіх аўтобусах з запэцканымі вапнай вокнамі ў невядомым напрамку. Такім чынам, ён стаў адзіным польскім сведкам апошніх момантаў польскіх ваеннапалонных — вязнем Казельска, які апынуўся на станцыі Гнездава[2].

Быў перавезены ў турму ў Смаленск, з 6 мая па снежань 1940 года знаходзіўся ў турме НКУС на Лубянцы, затым у Бутырскай турме ў Маскве. У лютым 1941 г. асуджаны «калегіяй НКВД» да 8 гадоў канцлагеру ГУЛАГу за шпіянаж на карысць Польшчы і Германіі. Быў накіраваны ва Усць-Вымскія працоўныя лагеры Рэспублікі Комі. У жніўні 1941 г. у складзе т. зв «амністыяй» у выніку пагаднення Сікорскага-Майскага быў вызвалены з лагера, але неўзабаве зноў трапіў у турму (савецкія ўлады ўсведамлялі значэнне Свяневіча як сведкі катынскага расстрэлу). Ён быў канчаткова вызвалены 20 красавіка 1942 года пасля дыпламатычных намаганняў польскага ўрада ў выгнанні.

У чэрвені 1942 года падаў эміграцыйнаму ўраду рапарт, у якім апісваў дэпартацыю польскіх афіцэраў з Казельска. У ліпені 1942 года ён быў эвакуіраваны польскімі ўладамі з СССР і апынуўся ў Тэгеране. Затым застаўся на Блізкім Усходзе. У верасні 1942 года ён напісаў яшчэ адну разгорнутую справаздачу аб зняволеных польскіх ваеннапалонных, зніклых, як тады лічылася, у СССР. З 1 студзеня 1943 года ён узначальваў Упраўленне блізкаўсходніх даследаванняў у Іерусаліме — адно з агенцтваў урадавага Цэнтра інфармацыі на Усходзе. У снежні 1943 года ён адправіўся ў Лондан, дзе заняў пасаду кіраўніка ва Усходнім дэпартаменце Міністэрства інфармацыі і дакументацыі. Ён пакінуў гэту пасаду 6 ліпеня 1945 г., пасля таго як Вялікабрытанія і ЗША адклікалі дыпламатычнае прызнанне польскага ўрада ў выгнанні ў выкананне дамоўленасцей Ялцінскай канферэнцыі.

Пасляваенны час

[правіць | правіць зыходнік]
Магіла Алімпіі і Станіслава Свяневічаў у Галіфаксе
Дошка памяці праф. Станіслава Свяневіча на вонкавай сцяне касцёла Св. Карла Барамея на могілках Павонзкі ў Варшаве, частцы санктуарыя «Палеглых і забітых на Усходзе»

З 1946 года ён працаваў прафесарам эканомікі ў Польскім тэхнічным савеце, у 1947—1953 гадах працаваў у Польскім універсітэцкім каледжы. З 1947 года быў членам Акадэмічнай супольнасці Універсітэта Стэфана Баторыя і Польскай асацыяцыі былых савецкіх палітвязняў. У 1950 г. быў адным з членаў-заснавальнікаў Польскага навуковага таварыства за мяжой. З 1953 года ён на працягу аднаго года займаў стыпендыю Senior Simon Research Fellowship ва ўніверсітэце Манчэстэра. У 1954 годзе ён стаў брытанскім грамадзянінам. У 1956—1958 гадах знаходзіўся ў якасці эксперта ЮНЕСКА ў Інданезіі. У той час да яго прыехала жонка пасля 18 гадоў разлукі. З 1958 года атрымліваў стыпендыю Лонданскай школы эканомікі. З 1963 года працаваў прафесарам Універсітэта Святой Марыі ў Галіфаксе. У 1965 годзе ён апублікаваў свой magnum opus — кнігу «Прымусовая праца і эканамічнае развіццё», у якой прааналізаваў эканамічную аснову функцыянавання ГУЛАГу. У 1966—1968 гадах ён быў запрошаным прафесарам ва Універсітэце Нотр-Дам у Індыяне, затым вярнуўся ў Галіфакс, дзе працаваў у мясцовым універсітэце да выхаду на пенсію ў 1973 годзе, пасля чаго атрымаў званне ганаровага прафесара. У другой палове 1967 г. разам з жонкай падпісаў спіс «Салідарнасць з Ізраілем», падрыхтаваны Юзафам Чапскім (у той час ішла Шасцідзённая вайна). Пасля смерці жонкі ў 1974 годзе жыў у Лондане, у доме Мальтыйскага ордэна ў Шэфердс-Буш, і ў тым жа годзе атрымаў званне прафесара Польскага ўніверсітэта за мяжой. Апошнія гады правёў у доме ветэранаў «Антокаль» у Чызлхерсце, якім кіравалі генерал Тадэвуш Пелчынскі і Ванда Пелчынская.

Улетку 1990 года ён наведаў Польшчу і прыехаў на вяселле ўнука.

Памёр у Чызлхерце 22 мая 1997 года і быў пахаваны на могілках у Галіфаксе, побач з жонкай.

У 2005 г. быў зняты біяграфічны дакументальны фільм, прысвечаны Станіславу Свяневічу, «Апошні сведка» (сцэнарый і рэжысёр: Павел Волдан) [3].

Памяць пра Катынь

[правіць | правіць зыходнік]

Яго сведчанне стала часткай кнігі, выдадзенай у 1948 годзе пад рэдакцыяй Здзіслава Шталя і Юзафа Мацкевіча і з уступам ген. Уладзіслава Андэрса, «Катынскі расстрэл у святле дакументаў». У верасні 1951 года і красавіку 1952 года ён даваў паказанні спецыяльнай камісіі Кангрэса ЗША па расследаванні Катынскага расстрэлу, надзеўшы маску з меркаванняў бяспекі. У кастрычніку 1975 г. удзельнічаў у Даніі ў т. зв Сахараўскіх слуханнях аб парушэннях правоў чалавека ў краінах Усходняга блока. Непасрэдна перад гэтай падзеяй на яго напалі і збілі ў Лондане невядомыя. У 1976 годзе ў Літаратурным інстытуце выдаў свае ўспаміны «У ценю Катыні», якія сталі бестселерам. У кастрычніку 1989 года ён стаў членам Ганаровай рады Гістарычнага камітэта па расследаванні Катынскага расстрэлу [4].

Сям’я

[правіць | правіць зыходнік]

У 1926 годзе ён ажаніўся з Алімпіяй Замбжыцкай і меў ад яе чатырох дзяцей: Марыю, у замужжы Нагінац (нар. 1928), Вітольд (1930—2017), Ежы (1932—2012) і Бернадэту, у шлюбе Шэглоўская (нар. 1934). Яго ўнук — Павел Свяневіч.

Публікацыі

[правіць | правіць зыходнік]
  • Lenin jako ekonomista, 1930, выдадзена Навукова-даследчым
  • Polityka gospodarcza Niemiec hitlerowskich, 1938 — выдадзена «Палітыкай» пад рэдакцыяй Ежы Гедрайца
  • Forced Labour and Economic Development, London 1965.
  • W cieniu Katynia, 1976, выдадзена Літаратурным інстытутам у Парыжы
  • Dzieciństwo i młodość, 1996

Пераклады на беларускую мову («Анталогія краёвай ідэі»)

[правіць | правіць зыходнік]

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б в г Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.
  2. ↑ а б в г д е ё ж Łysek 2023. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFŁysek2023 (даведка)
  3. ↑ Ostatni świadek. filmpolski.pl.
  4. ↑ Komunikat o powstaniu Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej, [w:] Zeszyty Katyńskie (nr 1), Warszawa 1990, s. 4

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]