Хрышчэнне Русі

«Хрышчэнне Русі». Фрэска работы Віктара Васняцова ў кіеўскім Уладзімірскім саборы (1896).

Хрышчэнне Русі — увядзенне ў Кіеўскай дзяржаве хрысціянства як дзяржаўнай рэлігіі, ажыццёўленае ў канцы X стагоддзя князем Уладзімірам Святаславічам. Крыніцы даюць супярэчлівае датаванне хрышчэння^[1]. Традыцыйна, следам за летапіснай храналогіяй, падзею адносяць да 988 года^[2] і лічыць пачаткам афіцыйнай гісторыі Рускай царквы (некаторыя даследчыкі думаюць, што хрышчэнне Русі адбылося пазней — у 990^[1][3][4][5] або 991 годзе^[5]).

Шэраг аўтараў разумее пад гэтым паняццем таксама і працэс распаўсюджвання хрысціянства на Русі ў XI—XII стагоддзях^[6].

Паняцце

Выраз «Хрышчэнне Русі» ёсць у Аповесці мінулых гадоў:

Пад 1074 годам. Быў таксама другі брат, імем Ерамей, які памятаў хрышчэнне зямлі Рускай^[7].

Арыгінальны тэкст (стар.-слав.)  

Въ лѣто ҂ѕ҃ ф҃ п҃ в҃ · … Тако же и другыи братъ именемъ Єремѣи иже помнѧше крс҄щниє земли Руськои …

Таксама ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 6496 годам ад стварэння свету (прыкладна 988^[8]) ёсць наступны тэкст (малітва князя Уладзіміра):

Блаславёны Гасподзь Ісус Хрыстос, які палюбіў новых людзей, Рускую зямлю і прасвяціў яе хрышчэннем святым^[2].

Арыгінальны тэкст (стар.-слав.)  

Въ лѣто ҂ѕ҃ ѵ҃ ч҃ ѕ҃ · Блгс҄нъ Гс҄ь Іс҄съ Хс҄ъ иже възлюби новꙑꙗ люди Рускую землю. и просвѣтити^[9] ю кр҃щениємь ст҃мь

У расійскай гістарыяграфіі Новага часу паняцце ўпершыню ўжыта Васілём Тацішчавым («хрышчэнне славян і Русі»)^[10] і Мікалаем Карамзіным («хрышчэнне Расіі»)^[11]. Разам з ім у літаратуры таксама ўжывалі і ўжываюць паняцці або абазначэнні «Асвета Русі», «увядзенне хрысціянства», «другая рэлігійная рэформа Уладзіміра» і інш.

Перадгісторыя

Прыбыццё ў Кіеў епіскапа. Гравюра Ф. А. Бруні, 1839

Гл. таксама: Андрэй Першазваны і Паход русі на Царград, 860

Шэраг аўтараў лічыць фактам^[12][13][14], што князі Аскольд і Дзір з «балярамі» і нейкай колькасцю народа прынялі хрышчэнне ў Кіеве ад епіскапа, пасланага канстанцінопальскім патрыярхам Фоціем I на пачатку або сярэдзіне 860-х гадоў, неўзабаве па паходзе русаў на Канстанцінопаль у 860 годзе^[15], па іншых крыніцах^[16] — у часы Васіля I (867—886) і патрыярха Ігнація (867—877). Гэтыя падзеі часам называюць першым (Фоціевым, або Аскольдавым) хрышчэннем Русі.

Хрышчэнне Вольгі ў Царградзе. Мініяцюра з Радзівілаўскага летапісу

В. Р. Пяроў. «Першыя хрысціяне ў Кіеве». 1880. Карціна ілюструе тайныя сустрэчы хрысціян у язычніцкім Кіеве

Гутарка Уладзіміра з грэчаскім філосафам аб хрысціянстве. Радзівілаўскі летапіс

«Хрышчэнне русаў». Мініяцюра з сярэднебалгарскага перакладу летапісу Канстанціна Манасія (Маскоўскі перапіс ад 1345 г. знаходзіцца ў Дзяржаўным гістарычным музеі).

І. Я. Эгінк. «Вялікі князь Уладзімір выбірае веру». 1822

Першай з уладароў Кіеўскай дзяржавы, якія афіцыйна прынялі хрысціянства візантыйскага абраду, была княгіня Вольга^[17] (па найбольш аргументаванай версіі, у 957 годзе, хоць прапануюць і іншыя даты). У 957 годзе Вольга з вялікім пасольствам здзейсніла афіцыйны візіт у Канстанцінопаль, вядомы па апісанні прыдворных цырымоній імператарам Канстанцінам Багранародным у творы «Цырымоніі», прычым яе суправаджаў святар Рыгор^[18]. Імператар называе Вольгу ўладаркай (архантысай) Русі, імя яе сына Святаслава (у пераліку світы пазначаны «людзі Святаслава») згадана без тытула. Вольга дабівалася хрышчэння і прызнання Візантыяй Русі як роўнай хрысціянскай імперыі. Пры хрышчэнні яна атрымала імя Алена. Аднак, на думку шэрага гісторыкаў, пра саюз удалося дагаварыцца не адразу^[19]. У 959 годзе Вольга прыняла візантыйскае пасольства, але адмовілася паслаць на дапамогу Візантыі войска. У тым жа годзе яна адправіла паслоў да германскага імператара Атона I з просьбай даслаць епіскапаў і святароў і заснаваць царкву на Русі. Гэтая спроба сыграць на супярэчнасцях паміж Канстанцінопалем і Рымам аказалася ўдалай, Канстанцінопаль пайшоў на ўступкі, заключыў узаемавыгадны дагавор, а германскае пасольства на чале з біскупам Адальбертам вярнулася назад ні з чым. У 960 годзе на дапамогу грэкам адправілася войска русаў, якое ваявала на Крыце супраць арабаў пад кіраўніцтвам будучага імператара Нікіфара Фокі^[20][21].

Паводле Васіля Тацішчавым (на аснове спрэчнага Іаакімаўскага летапісу), сімпатыі да хрысціян і хрысціянства праяўляў кіеўскі князь (972—978) Яраполк Святаславіч, забіты варагамі загадам свайго брата Уладзіміра Святаславіча.

Даныя археалогіі пацвярджаюць пачатак распаўсюджвання хрысціянства да афіцыйнага акту хрышчэння Русі. З сярэдзіны Х ст. у пахаваннях знаці сустракаюцца першыя нацельныя крыжы^[22]. Такія знаходкі вядомыя на могільніках ранніх гарадоў, дружынных цэнтраў і гандлёва-рамесных паселішчаў у Кіеве, Гнёздаве^be_ru, Шастовіцы^be_ru, Цімерове^be_ru і іншых.^[23] Таксама ў некаторых пахаваннях знаці, зробленых у язычніцкіх некропалях Х ст. у адмысловых драўляных «камерах», паглыбленых у зямлю, знойдзеныя свечкі, якія адлюстроўваюць хрысціянскія элементы пахавальнага абраду (Гнёздава^[24], Цімерова^[25], Шастовіца^[26]).

Выбар веры Уладзімірам

Племянныя культы не маглі стварыць адзіную дзяржаўную рэлігійную сістэму, бо паганскі пантэон не мог аб’яднаць вераванні ўсіх плямён Старажытнай Русі.

Паводле «Аповесці мінулых гадоў», да хрышчэння князя Уладзіміра мела месца «выпрабаванне вер». У 986 годзе да князя Уладзіміра прыбылі паслы ад волжскіх булгар, якія прапанавалі яму перайсці ў іслам. Калі яны расказалі князю пра абрады, якія неабходна выконваць, у тым ліку і аб забароне на піццё віна, Уладзімір адказаў знакамітай фразай: «Русі ёсць весялосць піць», пасля чаго адхіліў прапанову булгар. Пасля іх у Кіеў прыбылі нямецкія місіянеры, пасланыя Ватыканам. Аднак рускі князь не захацеў прыняць ад іх хрышчэння. Наступнымі былі хазарскія яўрэі, якія прапаноўвалі Уладзіміру прыняць іўдаізм. У адказ на гэта ён, ведаючы што хазары была разгромлена яго бацькам Святаславам, спытаў, дзе іх зямля. Яўрэі былі вымушаны прызнацца, што ў іх няма сваёй зямлі — Бог рассеяў іх па іншых краінах. Уладзімір адмовіўся ад іўдаізму. Затым на Русь прыбыў візантыец, якога рускі летапісец за мудрасць назваў Філосафам. Ён расказаў рускаму князю аб біблейскай гісторыі і хрысціянскай веры. Аднак Уладзімір яшчэ не прыняў канчатковага рашэння і раіўся са сваімі бліжэйшымі баярамі. Было вырашана дадаткова выпрабаваць веру, пабываўшы на богаслужэннях у мусульман, у немцаў і ў грэкаў. Калі пасля наведвання Канстанцінопаля пасланцы вярнуліся ў Кіеў яны з захапленнем паведамілі князю: «Не ведалі дзе мы ёсць — на небе ці на зямлі». У выніку Уладзімір зрабіў выбар на карысць хрысціянства паводле грэчаскага абраду^[27].

Хрышчэнне князя Уладзіміра і кіяўлян

«Хрышчэнне князя Уладзіміра». Фрэска працы У. М. Васняцова ў кіеўскім Уладзімірскім саборы. Канец 1880-х

Згодна з «Аповесцю мінулых гадоў», у 6496 годзе «ад стварэння свету» (гэта значыць прыблізна ў 988 годзе н.э.)^[28] кіеўскі князь Уладзімір Святаславіч прыняў рашэнне хрысціцца ад Канстанцінопальскай Царквы. Пасля чаго, ва ўладарства Васіля II і Канстанціна VIII Багранародных, прысланае канстанцінопальскім патрыярхам Мікалаем II Хрысавергам духавенства ахрысціла кіеўскіх людзей у Дняпры і (або) Пачайне. Паводле Аповесці мінулых гадоў, князь у час хрышчэння свайго народа ўзнёс малітву:

Боже великий, сотворивый небо и землю! При́зри на новыя люди сия и даждь им, Господи, уведети Тебе, истиннаго Бога, якоже уведеша Тя страны христианския, и утверди в них веру праву и несовратну, и мне помози, Господи, на супротивнаго врага, да надеяся на Тя и Твою державу, побежю козни его!

Уладзімірскі сабор у Херсанесе са статуяй Андрэя Першазванага на пярэднім плане

К. В. Лебедзеў. «Хрышчэнне кіяўлян»

Многія гісторыкі адносяць хрышчэнне самога Уладзіміра да 987 года. Па візантыйскіх і арабскіх крыніцах, у 987 годзе Канстанцінопаль заключае з Руссю саюз для падаўлення бунту Варды Фокі. Умовай князя быў шлюб з царэўнай Ганнай, сястрой імператараў Васіля і Канстанціна, — які не адпавядаў звычайным патрабаванням рамейскіх васілеўсаў і іх статусу. Тады, у разгар вайны з Вардам Фокам Уладзімір напаў на Херсанес, візантыйскі горад у Крыме, і авалодаў ім, у пагрозу Царграду. Імператары пагадзіліся на шлюб Ганны з Уладзімірам пры ўмове яго папярэдняга хрышчэння, што Уладзімір і зрабіў, прыняўшы ў хрышчэнні імя Васіль — па сваім хросным бацьку імператары Васілію II; тады Уладзімір («вдасть же за вено Корсунь греком царицы деля») «даў жа як вена Херсанес грэкам царыцы дзеля».

З візантыйскіх хронік пра «хрышчэнні Русі» ў 988 годзе паведамляе толькі «Ананім Бандуры», у якім перадаецца сюжэт пра выбар вер князем Уладзімірам, і «Ватыканская хроніка»:

У годзе 6496 [988] быў ахрышчаны Уладзімір, які хрысціў Росію^[29].

Апошняе паведамленне, імаверна, — зваротны пераклад з «Аповесці мінулых гадоў»^[29]. Агулам, у візантыйскай літаратуры падзея 988 года засталася практычна незаўважанай, бо, па ўяўленнях грэкаў, навяртанне Русі ў хрысціянства адбылося стагоддзем раней^[30].

Першы сярод мітрапалітаў кіеўскіх русін паходжаннем Іларыён (XI ст.) так тлумачыў матывы князя Уладзіміра:^[31]

<…> и въсиа разумъ въ сердци его, яко разумѣти суету идольскыи льсти и възыскати единого Бога, сътворьшааго всю тварь видимую и невидимую. Паче же слышано ему бѣ всегда о благовѣрьнии земли Гречьскѣ, христолюбиви же и сильнѣ вѣрою, како единого Бога въ Троици чтуть и кланяются, како въ них дѣются силы и чюдеса и знамениа, како церкви людии исполнены, како веси и гради благовѣрьни вси въ молитвах предстоять, вси Богови прѣстоять. И си слышавъ, въждела сердцемь, възгорѣ духомъ, яко быти ему христиану и земли его

Устанаўленне царкоўнай арганізацыі ў Кіеве

Асноўны артыкул: Кіеўская мітраполія да 1458

У XX стагоддзі была выказана і падтрымана некаторымі царкоўнымі гісторыкамі (М. Д. Прыселкавым^[32] і А. Карташовым) гіпотэза аб тым, што пры Уладзіміры Кіеўская Царква знаходзілася ў кананічнай залежнасці ад Охрыдскай іерархіі Балгарскай Царквы, якая ў той час нібыта валодала аўтакефаліяй (што не адпавядае агульнапрынятым фактам), большасць даследчыкаў не схільна яе падзяляць.

У рускіх летапісных крыніцах фігуруе некалькі розных імён першага кіеўскага мітрапаліта^[33]. У Рускай царкве ў XVI стагоддзі зацвердзілася традыцыя лічыць ім грэчаскага (або сірыйскага) мітрапаліта Міхаіла (Сірыйца), які ў месяцаслове называецца «першым мітрапалітам Кіеўскім»^[34]. Мітрапаліту Міхаілу прыпісваюць заснаванне Залатаверха-Міхайлаўскага манастыра ў Кіеве, а манахам, якія прыбылі з ім, — заснаванне манастыра, які пазней называўся Кіева-Межыгорскім.

Хрышчэнне іншых зямель Кіеўскай дзяржавы

Асноўны артыкул: Хрышчэнне Ноўгарада

Вядома, што першымі епіскапскімі кафедрамі, акрамя Кіева, была Наўгародская, а таксама, магчыма, Чарнігаўская і Уладзімір-Валынская і Белгародская (цяпер паселішча Белагародка пад Кіевам), Полацкая епархія, Пераяслаўская епархія.

На частцы тэрыторый хрысціянства ўводзілася сілай; пры гэтым знішчаліся культавыя збудаванні язычнікаў, хто супраціўляўся падвяргаліся рэпрэсіям^[35][36]. Аднак трэба мець на ўвазе, што супраціўленне хрышчэнню мела ў пераважнай большасці выпадкаў, па сутнасці, палітычны, антыкіеўскі аспект, чым антыхрысціянскі (гл. напрыклад, артыкул Хрышчэнне Ноўгарада), хаця мелі месца і іншыя, акрамя палітычнага, аспекты: сацыяльны, культурны, бытавы і інш.; прычым рэлігійны аспект адыгрываў зусім не галоўную ролю^[37][38].

Так, згодна з паведамленнем Іаакімаўскага летапісу, пацверджаным археалагічнымі дадзенымі XX стагоддзя, Ноўгарад аказаў актыўнае супраціўленне ўвядзенню хрысціянства: ён быў ахрышчаны ў 990 годзе епіскапам Іаакімам і наўгародскім пасаднікам Вераб’ём Стаянавічам пры ваеннай дапамозе кіеўскага ваяводы Дабрыні (брат мацеры князя Уладзіміра — Малушы) і тысяцкага Пуцяты^{[39][40][41][42][43]}.

На фіна-ўгорскай перыферыі таго часу — у Растове і Мураме супраціўленне ўвядзенню хрысціянства, згодна з традыцыйнай царкоўнай гісторыяй, працягвалася да XII стагоддзя: два першыя епіскапы, пасланыя ў Растоў, былі выгнаны, трэці — св. Лявонцій — шмат зрабіў для зацвярджэння хрысціянскай веры ў Растове. Супраціўленне хрышчэнню было таксама адным з фактараў, якія ўзмацнялі славянскую каланізацыю Паўночна-Усходняй Русі, куды перасяляліся стойкія прыхільнікі язычніцтва. Канчаткова растаўчане былі ахрышчаны толькі толькі епіскапам Ісаем († 15 мая 1090)^[44], які ўзышоў на кафедру ў 1078 годзе. Да 1070-х гг., мабыць, адносяцца і падзеі, апісаныя ў «Жыціі»^[45][46] Аўрамія Растоўскага, у тым ліку знішчэнне ім ідала Вялеса, на месцы якога быў узведзены Богаяўленскі манастыр.

Згодна з ісландскімі сагамі, Полацк быў ахрышчаны каля 1000 года ісландскім вікінгам-хрысціянінам Торвальдам Вандроўнікам, які атрымаў ад канстанцінопальскага Імператара Васіля II грамату «паўнамоцнага прадстаўніка Візантыі ў рускіх гарадах Усходняй Балтыкі»^[47].

Наступствы прыняцця хрысціянства

Цывілізацыйнае значэнне

Цывілізацыйнае значэнне хрышчэння Русі велізарна. Вядомы філолаг У. М. Тапароў, ацэньваючы значэнне прыняцця хрысціянства для Рускай цывілізацыі, піша^[48]:

Гэтыя дзве падзеі [прыняцце хрысціянства Руссю і Літвой], якія адыгралі выключную ролю ў гісторыі гэтых краін і прадвызначылі на многія стагоддзі іх месца ў гісторыі, гэта трэба расцэньваць і як падзеі сусветнага характару... Прыняцце хрысціянства на Русі не толькі далучыла да ўжо хрысціянскага свету самую вялікую і самую аддаленую частку адзінай прасторы - Усходнюю Еўропу, але і тым самым у гістарычна найбліжэйшай будучыні адкрыла новы велізарны свет, які павінен быў хрысціянізавацца з дапамогай рускіх хрысціян, «працаўнікоў адзінаццатай гадзіны»... І якія б ні былі наступныя лёсы хрысціянства ва Усходняй Еўропе, яго спадчына стала неад'емнай часткай духоўнай культуры і тут, - магчыма, асабліва тут. Арыгінальны тэкст (руск.)   Эти два события [принятие христианства Русью и Литвой], сыгравшие исключительную роль в истории этих стран и предопределившие на многие столетия их место в истории, должны расцениваться и как события вселенского характера… Принятие христианства на Руси не только приобщило к уже христианскому миру наиболее обширную и самую отдалённую часть единого пространства — Восточную Европу, но и тем самым в исторически ближайшем будущем открыло новый огромный мир, который должен был христианизироваться с помощью русских христиан, «тружеников одиннадцатого часа»… И каковы бы ни были последующие судьбы христианства в Восточной Европе, его наследие стало неотменимой составной частью духовной культуры и здесь, — может быть, особенно здесь.

Палітычныя наступствы

Хрышчэнне Русі адбылося да канчатковага расколу Заходняй і Усходняй цэркваў, але ў перыяд, калі ён ужо цалкам выспеў і праявіўся як у веравучэнні, так і ва ўзаемаадносінах царкоўнай і свецкай улад.

У візантыйскай царкоўна-дзяржаўнай правасвядомасці Імператар (Басілеўс) мысліўся як Захавальнік і Вярхоўны Абаронца праваслаўя (эпістыманарх), і такім чынам, як адзіны самадзержац (аўтакратар) ўсіх праваслаўных народаў. Кіраўнікі іншых хрысціянскіх народаў (дзяржаў) атрымлівалі ад яго тытулы архонтаў, князёў, стольнікаў. Такім чынам, прыняўшы хрышчэнне ад рамеяў (візантыйцаў), Уладзімір уключыў Русь у арбіту візантыйскай дзяржаўнасці^[49][50].

Так, Кіеўскаму вялікаму князю ў XII стагоддзі ў Канстанцінопалі прысвойваўся сціплы прыдворны тытул стольніка^[51]. Кіеўская ж мітраполія ў Канстанцінопальскіх дыптыхах займала месца ў шэрагу апошніх: у найстаражытнейшым з іх — 61-е, а ў больш познім, складзеным пры Андроніку II Палеалогу (1306—1328) — 77-е месца.

Мітрапаліт Платон (Леўшын) у пачатку XIX стагоддзя бачыў асаблівае значэнне ў прыняцці хрысціянства з Канстанцінопаля (а не Рыма)^[52]:

«Вялікую падзяку абавязана Расія ўзносіць Пастыраначальніку Хрысту, што не агарнуў яе цемрай захаду, то ёсць, што не падпала яна пад ярмо западныя Рымскай Царквы, дзе ўжо ў гэты час, па многіх забабонах і прысваеннях Пап сабе неабмежаванай улады, і па духу ва ўсім свецкаму, а не евангельскаму, усё амаль было перавернута. Аслабаніў нас Гасподзь ад гэтых сетак; хоць захад антыхрыставым намаганнем усяляк пяўся нас сабе пакарыць, як потым гэта будзе больш відаць.» Арыгінальны тэкст (руск.)   «Великое благодарение обязана Россия воссылать Пастыреначальнику Христу, что не объял её мраком запада, то есть, что не подверглась она игу западныя Римския церкви, где уже в сие время, по многим суевериям и присвоениям Пап себе неограниченной власти, и по духу во всём мирскому, а не Евангельскому, всё почти было превращенно. Свободил нас Господь от сих сетей; хотя запад Антихристовым усилием всемерно тщался нас себе покорить, как впоследствии сие будет более видимо.»

Культурныя наступствы

Прыняцце хрысціянства садзейнічала развіццю дойлідства і жывапісу ў сярэдневяковых яе формах, пранікненню візантыйскай культуры як спадчынніцы антычнай традыцыі. Асабліва важным было распаўсюджванне кірылічнай пісьменнасці і кніжнай традыцыі: іменна пасля хрышчэння Русі ўзніклі першыя помнікі старажытнарускай пісьмовай культуры.

«Князь Глеб Святаслававіч забівае вешчуна на Наўгародскім вечы (Княжы суд)», 1898 год.
А. П. Рабушкін

Прыняцце хрысціянства як дзяржаўнай рэлігіі непазбежна цягнула ліквідацыю язычніцкіх культаў, якія карысталіся да таго вялікакняжацкай падтрымкаю.

Духавенства асуджала язычніцкія абрады і святы (некаторыя з іх захоўваліся доўгі час з прычыны таго, што некаторымі даследчыкамі кваліфікуецца як рэлігійны сінкрэтызм ці дваяверства^[53]). Разбураліся культавыя збудаванні — ідалы, капішчы^[54].

На думку некаторых даследчыкаў, якія абапіраюцца на «Аповесць мінулых гадоў», «паўстанне вешчуноў» ва Уладзіміра-Суздальскай Русі ў 1024 (а таксама ў 1071) суправаджалася дзеяннямі і забойствамі, якія мелі рытуальны характар^[55]. Яраслаў Мудры «жорстка расправіўся з вешчунамі, каб навесці парадак у данніцкіх абласцях»^[55]; у 1070-х гадах у Ноўгарадзе вяшчун быў забіты дружынай князя Глеба («гэта быў рэлігійны і бытавы канфлікт, пераплецены з барацьбой супраць улады Кіева»)^[56] (гл. Суздальскае паўстанне 1024 года).

Ацэнкі ў гістарыяграфіі

У царкоўнай гістарыяграфіі (гісторыі Царквы)

У месяцаслове Рускай Царквы ніколі не было і няма штогадовага (устаноўленага богаслужэбным Статутам) успаміну ў гонар падзей 988—989 гадоў. Аднак, у сувязі са святкаваннем 1 жніўня Выходжання святых дрэў Жыватворнага Крыжа Гасподняга (Першага Спаса), ёсць меркаванне, што ўстаноўлены рускім богаслужэбным Статутам «хросны ход на крыніцы» ў гэты дзень устаноўлены ў памяць хрышчэння Русі^[57]. Аж да пачатку XIX стагоддзя ў Расіі не было гісторыі Рускай Царквы як навуковай галіны або вучэбнай дысцыпліны: першай сістэматычнай працай стала «Кароткая Царкоўная Расійская Гісторыя» мітрапаліта Маскоўскага Платона (Леўшына) (М., 1805 у 2-х ч.). Царкоўны гісторык пачатку XXI стагоддзя У. І. Петрушко пісаў: "Дзіўна, але грэчаскія аўтары наогул не ўпамінаюць нават пра такую эпахальную падзею, як хрышчэнне Русі пры святым Уладзіміры. Зрэшты, у грэкаў былі свае прычыны: епархія "Росія" фармальна была адкрыта стагоддзем раней."^[30]

Руская царкоўна-гістарычная літаратура XIX — пачатку XX стагоддзя гісторыю хрысціянства ў Расіі і Рускай царквы звычайна разглядала пачынаючы з I стагоддзя, звязваючы яе з дзейнасцю апостала Андрэя Першазванага. Так, адзін з найбольш аўтарытэтных царкоўных гісторыкаў канца XIX стагоддзя Я. Е. Галубінскі першы раздзел свайго фундаментальнага даследавання «Гісторыя Рускай Царквы» абазначыў як «Хрысціянства на Русі да Св. Уладзіміра»^[58]. Найбольш аўтарытэтны рускі царкоўны гісторык мітрапаліт Макарый (Булгакаў) прысвячае гісторыі хрысціянства ў Расіі да 988 года першыя 2 часткі сваёй асноўнай працы^[59]. Для абазначэння ж таго, што адбылося ў Кіеве ў канцы X стагоддзя выкарыстоўваліся розныя тэрміны (гэта значыць не існавала ўстоянай тэрміналогіі): «агульнае Рускай зямлі хрышчэнне пры Святым Уладзіміры»^[60], «схіленне князя Уладзіміра»^[61], «канчатковае ўстройства Праваслаўнай Царквы ў Расіі пры святым Уладзіміры і Яраславе»^[62]. Сам князь Уладзімір звычайна называўся «асветнікам»^[63][64], як ён называецца і ў складзеным у канцы XIX стагоддзя акафісце яму^[65].

Афіцыйнае выданне Маскоўскай патрыярхіі ў 1971 годзе пісала^[66]:

«Па паданні, прамяні хрысціянскай веры асвяцілі межы Расіі ўжо ў першыя дзесяцігоддзі хрысціянства. Пачатак хрысціянізацыі Русі гэта паданне звязвае з іменем святога апостала Андрэя Першазванага, які быў на Кіеўскіх гарах <...> У 954 годзе прыняла хрышчэнне княгіня Кіеўская Вольга. Усё гэта падрыхтоўвала найвялікшыя падзеі ў гісторыі рускага народа - хрышчэнне князя Уладзіміра і наступнае за гэтым у 989 годзе хрышчэнне Русі.» Арыгінальны тэкст (руск.)   «По преданию, лучи христианской веры озарили пределы России уже в первые десятилетия христианства. Начало христианизации Руси это предание связывает с именем святого апостола Андрея Первозванного, бывшего на Киевских горах <…> В 954 году приняла крещение княгиня Киевская Ольга. Всё это подготавливало величайшие события в истории русского народа — крещение князя Владимира и последовавшее за этим в 989 году крещение Руси.»

Указанне 989 (а не 988) года адпавядала пераважнаму ў той час погляду ў савецкай гістарычнай навуцы аб тым, што падзея адбылася пасля 988 года^[67].

Аднак, у «Праваслаўным царкоўным календары» на 1983, калі пачалася падрыхтоўка да святкавання «1000-годдзя Хрышчэння Русі», даваўся 988 год, а падзеі надавалася значэнне пачатку працэсу: «Хрышчэнне кіяўлян у 988 годзе дало пачатак зацвярджэнню хрысціянства ва ўсёй Рускай зямлі»^[68].

Юрыдычна афіцыйны Грамадзянскі Статут РПЦ, зарэгістраваны ў Міністэрстве юстыцыі РСФСР 30 мая 1991 года (пазнейшыя не публікаваліся), абвяшчаў: «Руская Праваслаўная Царква вядзе сваё гістарычнае быццё ад Хрышчэння Русі, што мела месца ў 988 годзе ў Кіеве пры вялікім князю Уладзіміры»^[69][70].

Гл. таксама

• Гісторыя Рускай царквы^[ru]
• Праваслаўе ў Беларусі

Зноскі

1. Русское православие: вехи истории / Науч ред. д.и.н. А. И. Клибанов. — М., 1989. — С. 17
2. Повесть временных лет, Ипатьевский список
3. Рапов О. М. Официальное крещение князя Владимира Святославовича и киевлян / Русская церковь в IX — первой трети XII в. Принятие христианства. — М.: Высш. шк., 1988. — С. 208—254; 397.
4. Рапов О. М. О дате принятия христианства князем Владимиром и киевлянами. — Вопросы истории, 1984, № 6, с. 44-45.
5. Карташёв А. В. Очерки по истории русской церкви. Том I. Репринтное воспроизведение. YMCA-PRESS. Париж. 1959. — М.: Наука, 1991. — С. 114
6. Отечественная история: История России с древнейших времен до 1917 года: энциклопедия. Редкол.: В. Л. Янин. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. Т. 3, стр. 151.
7. Повесть временных лет, Ипатьевский список
8. Поўнага супадзення з сучасным летазлічэннем няма з прычыны розніцы ў даце адліку новага года.
9. У Лаўрэнцеўскім летапісе тут стаіць "просвѣти".
10. Татищев В. Н. История Российская, глава 3 Архівавана 29 верасня 2008.
11. Карамзин Н. М. История Государства Российского. Т.1, глава 9. Архівавана 28 верасня 2008.
12. Еп. Порфирий Успенский. Четыре беседы Фотия, святейшего патриарха Константинопольского. СПб., 1863; Никон (Лысенко). «Фотиево» крещение славяно-россов и его значение в предыстории Крещения Руси: Богословские труды. Сборник № 29. М.,1989, стр. 27-40; Прот. Лев Лебедев. Крещение Руси. Изд. МП, 1987, стр. 63 — 76.
13. Парменов А. Русь у стен Царьграда // Православие.ру, 14.07.2005
14. Священник Виктор Кузнецов.Аскольдово крещение // Завтра. — № 24 (604). — 15.06.2005 г.
15. Митрополит Макарий. ИСТОРИЯ РУССКОЙ ЦЕРКВИ Архівавана 21 снежня 2010.
16. 860/6368 (Инд. 8) после июня — 866/6374 (Инд. 14)
17. Рыбаков Б. А. Киевская Русь и русские княжества XII—XIII вв.. — Москва: Наука, 1982. — С. 368.
18. Литаврин Г.Г. Византия, Болгария, Древняя Русь (IX — начало XII в.). — Санкт-Петербург: Алетейя, 2000. — С. 208. — ISBN 5-89329-270-7.
19. Литаврин Г.Г. Византия, Болгария, Древняя Русь (IX — начало XII в.). — Санкт-Петербург: Алетейя, 2000. — С. 213. — ISBN 5-89329-270-7.
20. Петрухин В.Я. Древняя Русь, IX в. - 1263 г.. — Москва: АСТ, 2005. — С. 83. — ISBN 5-17-028246-X.
21. Литаврин Г.Г. Византия, Болгария, Древняя Русь (IX — начало XII в.). — Санкт-Петербург: Алетейя, 2000. — С. 212. — ISBN 5-89329-270-7.
22. Петрухин В. Я. Начало этнокультурной истории Руси IX—XI вв. М.; Смоленск, 1995. — С. 224.
23. Мусин А. Е. О распространении христианства в древней Руси IX—XIV веков на основе данных археологии и письменных источников // Исторический вестник. — № 6. — 2000. — С. 4-17.
24. Авдусин Д. А., Пушкина Т. А. Три погребальные камеры из Гнездова // История и культура древнерусского города. — М., 1989. — С. 193—196
25. Недошивина Н. Г., Фехнер М. В. Погребальный обряд Тимеревского могильника // Советская археология. — 1985. — № 2. — С. 111
26. Блифельд Д. I. Давньоруськi пам’ятники Шестовицы. — К., 1977. — С. 138—142.
27. Петрухин В.Я. Древняя Русь, IX в. - 1263 г.. — Москва: АСТ, 2005. — С. 95. — ISBN 5-17-028246-X.
28. Іншае датаванне і некалькі розныя абставіны хрышчэння князя і кіяўлян прыведзены ў «Пахвале князю рускаму Уладзіміру» Якава Мніха (XI стагоддзе), згодна з якой хрышчэнне кіяўлян трэба адносіць да 990 года, «у трэцяе лета» пасля асабістага хрышчэння князя. Так, А. М. Рапаў меркаваў (Рапов О. М. О дате принятия христианства князем Владимиром и киевлянами. — «Вопросы истории», 1984, № 6), што Уладзімір, будучы ўжо ахрышчаным, авалодаў Херсонам у канцы красавіка — пачатку мая 990 года, а хрышчэнне кіяўлян адбылося ў канцы ліпеня — пачатку жніўня таго ж года.
29. Цит по: М. В. Бибиков Когда была крещена Русь? взгляд из Византии Архівавана 4 сакавіка 2016. // Древняя Русь в свете зарубежных источников. М.,2003. С.108-109.
30. Петрушко В. И. История Русской Церкви с древнейших времен до установления патриаршества: учебное пособие. — М.: Издательство ПСТГУ, 2007, стр. 30.
31. «О законѣ Моисѣомъ данѣѣмъ, и о благодѣти и истинѣ Исусомъ Христомъ бывшии. И како законъ отиде, благодѣть же и истина всю землю исполни, и вѣра въ вся языкы простреся и до нашего языка рускаго, и похвала кагану нашему Влодимеру, от негоже крещени быхомъ и молитва къ богу от всеа земли нашеа» текст по: ГИМ, Синод. собр., № 591.
32. М. Д. Приселков. Очерки по церковно-политической истории Киевской Руси X—XII вв. С.-Петербург, 1913
33. Так, у «Аповесці мінулых гадоў» першае ўпамінанне — пад 1039/1040 годам — мітрапаліта Феапемпта; жыційныя помнікі, прысвечаныя святым Барысу і Глебу палавіны XI стагоддзя называюць імя мітрапаліта Іаана I (верагодна, папярэдніка Феапемпта); розныя рэдакцыі Царкоўнага статута князя Уладзіміра (прыкладна XIII стагоддзе) у якасці мітрапаліта, «прыведзенага» князем Уладзімірам «ад Фотея Патрыярха», называюць альбо «Міхаіла», альбо «Леон(т)а»; некаторыя грэчаскія крыніцы (трактат «Аб перамяшчэннях епіскапаў», Царкоўная гісторыя Нікіфара Каліста) кажуць аб пераводзе пры імператары Васіліі II «у Расію» мітрапаліта Севастыі Феафілакта.
34. Святитель Михаил, митрополит Киевский на сайте Православие.Ru
35. Шахматов А. А. Повесть временных лет, т.1. Вводная часть. Текст. Примечания. Пг., 1916.
36. Гальковский Н. М. Борьба христианства с остатками язычества в Древней Руси. В 2-х томах. Репринт. 1913, 1916 гг.
37. Так ці іначай, галоўнае язычніцкае бажаство (Пярун), якое процістаяла арганізацыйна царкве, не мела трывалых каранёў ні ў насельніцтва, ні ў жрэцтва. Калі ж княжацкае асяроддзе адмовілася ад яго, яно не магло стаць сцягам колькі-небудзь масавых антыхрысціянскіх рухаў. Ва ўсякім выпадку, праяў рэлігійнага фанатызму мы нідзе не бачым. Праўда, у Ноўгарадзе змена рэлігій адбылася цяжэй, чым у Кіеве. Але і за гэтым стаяў не столькі фанатызм, колькі традыцыйны палітычны сепаратызм Ноўгарада . У іншых месцах трымаліся паганства, але не абавязкова Перуна. — гл. Кузьмин А. Г. Падение Перуна. Становление христианства на Руси. Издательство: М.: Молодая гвардия, 1988 — ISBN 5-235-00053-6 стр.186
38. Фроянов И. Я. Древняя Русь IX—XIII веков. Народные движения. Княжеская и вечевая власть. Издательство: М.: Русский издательский центр, 2012 — ISBN 978-5-4249-0005-1 стр.54-55
39. Татищев В. Н. История Российская. — Т. 1. — С. 113. (Текст)
40. Соловьёв С. М.. История России с древнейших времён. (нявызн.). Издание Высочайше утвержденного Товарищества «Общественная польза» (1896). Праверана 12 чэрвеня 2014.
41. Рапов О. М. О времени крещения населения Новгорода Великого // Вестник МГУ. История. — 1988. — № 3.
42. Рапов О. М. Русская церковь в IX — первой трети XII в. Принятие христианства. — М.: Русская панорама, 1998
43. Падаўленне мяцяжу наўгародскіх вешчуноў дало, на думку даследчыкаў, паходжанне наўгародскай прымаўцы: «Путята крести мече́м, а Добрыня огне́м» — гл. Русский биографический словарь. — СПб, 1905, Т. 6. — С. 484.
44. Исаия, епископ Ростовский.
45. Житие преподобного отца нашего Аврамия Ростовского.
46. Житие и подвизи и чудотворение преподобнаго и богоноснаго отца нашего Авраамия архимандрита Богоявленскаго ростовскаго чудотворца.
47. Джаксон Т. Н. Austr í görðum. Древнерусские топонимы в древнескандинавских источниках. — М.: Языки славянской культуры, 2001. — (Studia historica. Series minor). — ISBN 5-94457-022-9.
48. Топоров В. Н. Язык и культура: об одном слове-символе // Балто-славянские исследования. 1986. — М.: Наука, 1988. — С. 3.
49. Карташёв А. В. История русской Церкви. Распространение христианства. // Церковное управление в киевский период.
50. 14.3. Источники церковного права государственного про­исхождения. // Цыпин В. А. Церковное право Архівавана 13 мая 2013.
51. 30.1. Русская Церковь в юрисдикции Константинопольско­го Патриархата.] // Цыпин В. А. Церковное право Архівавана 13 мая 2013.
52. Преосвященный Платон, Митрополит Московский. Краткая Церковная Российская История. — М.: Синодальная типография, 1805. — С. 15—16.
53. Крещение Руси и двоеверие // Никольский Н. М. История русской церкви. — 3-е изд. — М.: Политиздат, 1985. — 448 с.
54. Архіепіскап Макарый: «<…> яко же и во всей Рускои земли было до крещения, еже мы прияхом от святого великого князя Владимера святое креще­ние: во всей Рускои земли скверные молбища идольские разорены тогда» (Послание архиепископа Макария великому князю Ивану Васильевичу. 1534 г. // Полное собрание русских летописей. Т. 5. Вып. 1. С. 141—142.)
55. Гл. II, § 5. Архівавана 4 студзеня 2008. // Дворниченко А. Ю., Кащенко С. Г., Флоринский М. Ф. Отечественная история (до 1917 г.). — М., 2002
56. Гл. II, § 4. // Дворниченко А. Ю., Кащенко С. Г., Флоринский М. Ф. Отечественная история (до 1917 г.). — М., 2002
57. С. В. Булгаков. Настольная книга для священно-церковно-служителей. Киев, 1913, стр. 291 (примечание).
58. Е. Голубинский. История Русской Церкви. М., 1901, Том I (репринт — М. 2002), стр. 1—104.
59. Макарий (Булгаков), митрополит Московский и Коломенский. История Русской церкви 12 томов. СПб, 1883. Архівавана 14 кастрычніка 2008.
60. Преосвященный Платон Митрополит Московский. Краткая Церковная Российская История. М. — Синодальная типография, 1805, стр. 21: Глава IV «О общем Руския земли крещении при Святом Владимире».
61. История Русской церкви. Том 1. Часть 2. Глава IV Архівавана 2 снежня 2008. Макарий (Булгаков), митрополит Московский и Коломенский.
62. Е. И. Смирнов. История Христианской Церкви. ТСЛ, 2007 (по изданию 1915 года), стр. 448. — арыгінал быў выдадзены як падручнік для духоўных семінарый
63. Архиепископ Аверкий (Таушев). Крещение Руси и заветы…
64. Граф М. В. Толстой. Рассказы из истории Русской Церкви
65. Акафист святому равноапостольному князю Владимиру
66. 50-летие восстановления патриаршества. // Журнал Московской Патриархии. Специальный выпуск. М. 1971, стр. 25.
67. Крещение Руси БСЭ. М., 1973, Т. 13, стр. 1241.
68. Православный церковный календарь 1983. М. — Издание Московской Патриархии, 1982, стр.2.
69. ЖМП 1991, № 10, стр. 11—13
70. Гражданский устав Русской Православной Церкви (1991 г.)

Літаратура

Навуковая

• Алексеев С. В. Крещение Руси: Источники против интерпретаций // Историческое обозрение. — М.: ИПО, 2004. — В. 5. — С. 20 – 33. Архівавана з першакрыніцы 10 сакавіка 2016.
• Беляев С. А. О названии церкви, в которой был крещен князь Владимир // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2001. № 2(4). С. 50-68.
• Брайчевский М. Ю. Утверждение христианства на Руси. — К.: Академия наук Украинской ССР, Наукова думка, 1989. — 294 с.
• Введение христианства на Руси / Сухов А. Д. (ред.). — М.: Мысль, 1987. — 302 с.
• Васильев М. А. Русь в 980-е годы: выбор религиозных альтернатив // Русский Архипелаг. — 2001.
• Голубинский Е. Е. История Русской Церкви. В 2 т. — М.: Императорское общество истории и древностей российских при Московском университете, 1880. — Т. 1: Период первый, Киевский или Домонгольский. Первая пол.. — 793 с.
• Гордиенко Н. С. «Крещение Руси»: факты против мифов и легенд. Полемические заметки. — Л.: Лениздат, 1986. — 287 с.(оглавление)
• Карташев А. В. Очерки по истории Русской Церкви. — Мн.: Харвест, 2007. — 416 с. — ISBN 978-985-511-021-8.(недаступная спасылка)
• Кузьмин А. Г. Крещение Руси: концепции и проблемы] // Вопросы религии и религиоведения. — М.: 2009. — В. 1 Часть 2. — С. 11-48. Архівавана з першакрыніцы 26 снежня 2005.
• Крещение Руси» в трудах русских и советских историков / Окулов А. Ф. (отв. ред.). — М.: Мысль, 1988. — 337 с. — (Научно-атеистическая библиотека). — ISBN 5-244-00114-0.
• Лев (Лебедев), прот. Крещение Руси. — М.: Издание Московской Патриархии, 1987.
• Г. Л—ий. Христианство в России // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Назаренко А. В. Русская Церковь в Х — 1-й трети XV века // Православная энциклопедия: В 25-ти тт. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2000. — Т. «Русская Православная Церковь». — 38-60 с.
• Панченко А. М. Красота Православия и крещение Руси // Русская история и культура: Работы разных лет. — СПб.: Юна, 1999. — С. 377—391.
• Панченко А. М. Летописный рассказ об Андрее Первозванном и флагеллантство. // Исследования по древней и новой литературе. — Л.: Наука, 1987. — Слп. 172-177 — 468 с.
• Рапов О. М. Русская церковь в IX — первой трети XII в. Принятие христианства. — М.: Высшая школа, 1988. — 416 с.
• Тысячелетие введения христианства на Руси / Громова Е., Куренная Н., Ритчик Ю.. — Москва, 1993. — 240 с. — ISBN 5-201-00759-7.
• Фроянов И. Я. Загадка крещения Руси. — М.: Алгоритм, 2007. — 336 с. — (Древнейшая история Руси). — ISBN 978-5-9265-0409-2.

Публіцыстыка

• Алексеев С. В. Мифы о крещении Руси // Фома. — 2013. — № 7 (123).
• Володихин Д. М. Крещение Руси: как это было // Фома. — 2013. — № 7 (123).
• Аверкий (Таушев), архиеп. Храним ли мы заветы св. кн. Владимира? // Русский инок. — 2006. — № 49 (212).

Спасылкі

• Культ рода в домонгольской Руси: Филолог Фёдор Успенский о христианизации Руси, крещении умерших и статусе оглашенных (руск.). Праверана 26 жніўня 2014.
• Житие святого равноапостольного великого князя Владимира, крестителя Руси (руск.). Праверана 26 жніўня 2014.
• День крещения Руси (руск.). Праверана 26 жніўня 2014.