Юкагірская мова

Юкагірская мова
Саманазва Вадул аруу
Краіны Расія
Рэгіёны Якуція, Чукоцкая аўтаномная акруга, Магаданская вобласць
Афіцыйны статус Якуція
Агульная колькасць носьбітаў 370 (2010)[1]
Статус 5 critically endangered[d]
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі
Уральскія мовы
юкагірская мова
Пісьменнасць кірыліца
Моўныя коды
ISO 639-1 —
ISO 639-2 —
ISO 639-3 ykg
Atlas of the World’s Languages in Danger 504
LINGUIST List yuka
Glottolog yuka1259

Юкагі́рская мова (саманазва: Вадул аруу) — палеазіяцкая мова. Родная мова юкагіраў. Агульная колькасць носьбітаў (2010 г.) - 370 чал.

Паходжанне

[правіць | правіць зыходнік]

Юкагірска-чуванская група моў сфарміравалася на ўсходзе Еўразіі. Яна істотна адрозніваецца ад суседніх чукоцка-камчацкіх, фактычна з'яўляецца ізалятам. У 1950-я гг. шэраг лінгвістаў высунуў гіпотэзу аб сувязі юкагірскіх моў з уральскімі, аднак іх даследаванні засноўваліся на абмежаванай слоўнікавай базе[2]. Высоўвалі таксама гіпотэзы аб сувязі з паўночнаамерыканскімі і іранскімі мовамі.

Гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

У XVII ст., калі з'явіліся першыя пісьмовыя ўзгадкі пра юкагіраў, яны падзяляліся на некалькі моўна-тэрытарыяльных груп. Відавочна, ужо тады існаваў падзел на паўднёвую (лясную) і паўночную (тундраную) групы моў[3]. Большасць з іх знікла ў сувязі з фізічным знікненнем носьбітаў або асіміляцыяй. Так, захавалася толькі 210 слоў чуванскай мовы, запісаных у XVIII ст. Самі чуванцы ў нашы дні размаўляюць на чукоцкай і рускай мовах. У пачатку XX ст. існавалі толькі паўночны ніжнекалымскі і паўднёвы верхнекалымскі дыялекты. Яны настолькі адрозныя, што іх носьбіты не разумеюць адзін аднаго, а ў навуковай літаратуры яны часцяком завуцца самастойнымі мовамі. У нашы дні большасць носьбітаў абодвух дыялектаў юкагірскай мовы жыве на паўночным усходзе Якуціі.

Юкагірская мова намінальна лічыцца афіцыйнай у Якуціі, выкладаецца ў некалькіх пачатковых школах на тэрыторыі гэтай рэспублікі.

Пісьмовасць

[правіць | правіць зыходнік]

У мінулым юкагіры карысталіся для апасродкаванай перадачы інфармацыі піктаграфіяй. Піктаграмы выціскалі на драўнянай кары. Прычым, існавалі мужчынская і жаночая формы піктаграфіі[4].

Першы пісьмовы юкагірскі твор на паўночным дыялекце быў апублікаваны ў 1969 г. у Якуцку. У 1987 г. была кадыфікавана юкагірская пісьмовасць на аснове якуцкага кірылічнага алфавіта. Першапачаткова яна выкарыстоўвалася для паўночнага дыялекта. У нашы дні выкарыстоўваецца і для паўднёвага.

Асаблівасці

[правіць | правіць зыходнік]

Юкагірская мова аглюцінатыўная з перавагай суфіксацыі. Прыметнікі як самастойная часціна мовы з асобнымі марфалагічнымі катэгорыямі адсутнічаюць. Прыметнікі ў юкагірскай мове маюць тыя ж граматычныя катэгорыі, што і дзеясловы. Назоўнікі маюць такія катэгорыі, як лік (адзіночны і множны), склону (7 склонаў), прыналежнасці ў формах 3 асобы. У сістэме ўказальных займеннікаў вылучаюцца асаблівыя формы з лагічным націскам. У сістэме спражэння дзеяслова вылучаюцца сцвярджальна-суб'ектная форма і сцвярджальна-прэдыкатная форма спражэння, а для пераходных дзеясловаў — яшчэ і сцвярджальна-аб'ектная форма спражэння. Яны адрозніваюцца марфалагічным афармленнем дзеяслоўнай словаформы. Парадак слоў у сказе — SOV.

Кароткі размоўнік

[правіць | правіць зыходнік]
Юкагірская мова Беларуская мова
Амучэ идьигуойгирлэк Добрай раніцы
Амучэ чайлэлэк Добры дзень
Амучэ аwйааҕарлэк Добры вечар
Мэ көлдьэмут? Прывітанне!
Тит кирийэ кинэк? Як тваё імя?
Тит амутнэҥ эwриэнуҥик Добрай дарогі
Идэ ньидьэрпэй ньийуолҕа гитньэр Да новай сустрэчы
Молийии-ии! Дзякуй
Туги wальэги хабун? Колькі гэта каштуе?
Мэт мэр ат лэwдэлбудьэҥ Я хачу есці
Титул эл мөрийэҥ Я не разумею

Зноскі

  1. ↑ Перапіс-2010
  2. ↑ Этногенез юкагиров Архівавана 4 жніўня 2016.
  3. ↑ А. Немировский, Материалы к истории юкагирского «племени» шоромба Архівавана 28 кастрычніка 2022.
  4. ↑ Юкагирское письмо

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]