Ян Запальяі

Ян I Запальяі
венг.: Szapolyai János
Янаш Запальяі. Партрэт XVI стагоддзя.
ваявода Трансільваніі 1511 — 1526
Каранацыя	11 лістапада 1526
Папярэднік	Петэр Сент-Дзьёрдзьі (Szentgyörgyi Péter)
Пераемнік	Перэні Петэр
князь Трансільваніі і кароль Венгрыі 10 лістапада 1526 — 22 чэрвеня 1540
Каранацыя	11 лістапада 1526
Папярэднік	Лаяш II
Пераемнік	Янаш II Жыгімонт
Нараджэнне	2 лютага 1487 Спішскі замак, Жэгра^[d], Спішска-Нова-Вес^[d], Славакія
Смерць	22 ліпеня 1540 (53 гады) Себеш^[d], Трансільванія
Месца пахавання	Секешфехерварскі сабор^[d] Секешфехервар
Род	Запальяі^[d]
Бацька	Іштван Запальяі
Маці	Ядвіга Цешынская^[d]
Жонка	Ізабела Ягелонка
Дзеці	Янаш II Запальяі[1]
Веравызнанне	каталіцтва
Аўтограф
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ян Запальяі (венг. Szapolyai János, Zápolya János) — трансільванскі ваявода і князь, а пасля кароль паўднёвай частцы Венгрыі, так званай Асманскай Венгрыі (1527—1540). З’яўляецца апошнім нацыянальным кіраўніком Венгрыі.

Жыццяпіс

Нараджэнне

Ян Запальяі нарадзіўся ў 1487 г. у мястэчку Спішскі Град (венг. Szepesi vár), сёння ў Славакіі, загінуў у 1540 г. бліз Сазшабешу (венг. Szászsebes), сёння Румынія. Бацька Яна — Іштван Запальяі (1492—1499), быў сярэднестатычным венгерскім дваранінам, а яго маці паходзіла з высакароднай сям’і Хэдвіг.

Шлях да ўлады

З 1505 г. быў кіраўніком часткі венгерскага дваранства, якая змагалася за вяртанне караля венгерскага рода і супраць якога-небудзь старонняга ўплыву. У 1511 г. атрымаў тытул трансільванскага ваяводы, асноўнай задачай якога стала — падаўленне сялянскага паўстання пад кіраўніцтвам Д’ёрдзя Дожы. Паўстанцы былі разгромлены ў 1514, лідар паўстання пасля першага катавання — загінуў.

У той час Венгрыя знаходзілася пад валадарствам Людовіка Ягелона, у краіне існавала слабасць кіравальнага класа і хаос. Калі асманскі султан — Сулейман Пышны, напаў на Венгрыю, у 1526, то Ян Запальяі са сваім войскам жадаў прыняць удзел у абароне Венгрыі, але па невядомым прычынам своечасова не паспеў да мястэчка Мохач, дзе адбылася вырашальная бітва паміж венграмі і туркамі, у якой апошнія перамаглі.

Паводле некаторых крыніц, адной з падстаў не своечасовага прыбыцця на поле бітвы, было дрэннае стаўленне да дому Габсбургаў. Ён быў у сталым канфлікце з дзеючым каралём і кіравальнай шляхтай.

Валадарства

5 лістапада 1526 г. у горадзе Секешфехервар Ян Запальяі быў абраны венгерскім каралём. Праз месяц, на іншым паседжанні ў Браціславе, быў абраны другі венгерскі кароль — Фердынанд I. Гэта стварыла сітуацыю ў Венгрыі прыблізную да грамадзянскай вайны. Дваранства змяняла прыхільнасць то ў адзін, то ў другі бок, што цалкам дэстэбілізіравала і вычарпала эканамічную магутнасць Венгрыі. Фердынанда падтрымалі: Чэхія, Германія і іспанскі каралеўскі дом. Ян Запальяі звярнуўся да ўсходу, да туркаў, якія, у сваю чаргу, далі яму ўладу над часткай пераможанай Венгрыі. Такім чынам Ян Запальяі стаў каралём Венгрыі пад пратэктаратам Асманскай імперыі.

Смерць

У 1540 Ян памірае. Пасля яго смерці, туркі заваявалі Буду, у 1541 г. Венгерская дзяржава стала распадацца на тры часткі Асманскую Венгрыю, Іспанскую і Трансілльванію.

Зноскі

1. Lundy D. R. The Peerage
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824"></a>

Літаратура

• -{Barta Gábor: A Sztambulba vezető út (1526—1528). Bp. 1983, Magvető}-
• -{Tringli István: Az újkor hajnala. Magyarország története 1440—1541. Bp. 2003, Vince}-
• -{Szakály Ferenc: Virágkor és hanyatlás. 1440—1711. (Magyarok Európában II.) Bp. 1990, Háttér}-.

Спасылкі

• Ян Запальяі на «Радаводзе». Дрэва продкаў і нашчадкаў