Žanka Stokić

Žanka Stokić
Rođenje	(1887-01-24) 24. januar 1887. Veliko Gradište, Kraljevina Srbija
Smrt	21. juli 1947(1947-07-21) (60 godina) Beograd, Jugoslavija
Godine rada	1902–1944

Živana "Žanka" Stokić (24. januar 1887 - 21. juli 1947) bila je srbijanska glumica.

Iako najpopularnija zbog svog rada u komediji, briljirala je i u dramskim ulogama. Često nazivana "srpska Sara Bernhardt" i "Velika Žanka",^[1][2] nju kritičari i mnogi njeni savremenici smatraju najvećom srpskom glumicom svih vremena.^[3][4]

Biografija

Rođena kao Živana Stokić u Velikom Gradištu u istočnoj Srbiji 24. januara 1887, njen otac Bogosav bio je pekar, koji je postao policijski službenik, umro je kada je Živana još bila dijete.^[5] Njena majka Julka se potom preudala — za sveštenika udovca Aleksandra "Sandu" Nikolajevića — i preselila u selo Rabrovo (današnja opština Kučevo). Kao rezultat toga, Rabrovo je decenijama u drugoj polovini 20. vijeka prijavljeno kao rodno mesto Žanke Stokić, sve dok podaci otkriveni tokom 1990-ih nisu pokazali suprotno.^[5] Djevojka se nije slagala sa očuhom, odlučivši da sa 14 godina pobjegne od kuće u Zaječar gde se udala za lokalnog krojača. Bračna zajednica nije bila sretna, pa je za godinu dana, 1902, tinejdžerka Žanka pobjegla i od svog muža – ovoga puta učlanivši se u putujuću glumačku družinu.

Karijera

Rani radovi

MNjen prvi glumački mentor bio je Ljubomir "Čvrga" Rajičić, šef društva putujućih glumaca s kojima je pobjegla od supruga. Prvobitno je obavljala poslove kao pralja za trupu. U svojoj prvoj ulozi Tereze u Bračnim noćima 1902. postala je domaća senzacija. Čvrgina trupa se ubrzo raspala, a Žanka se pridružila nekolicini bivših kolega na turneji po Vojvodini, Bosni i Hrvatskoj — pograničnim krajevima susjedne Austro-Ugarske.

Zatim je glumila u društvu Mike Bakića, Dimitrija Nešića i Mihaila "Ere" Ratkovića. Prvu dramsku ulogu dobila je 1907. u Varaždinu, udovica u Nadi. Iste godine postaje članica Osječkog pozorišta gdje ju je primijetio teatrolog Branko Gavella. Na gostovanju u Beogradu 1911, dvadesettrogodišnja Stokić ostavila je utisak na Milana Grola, književnog kritičara i šefa Narodnog pozorišta u Beogradu, koji joj je ponudio posao.^[5]

Narodno pozorište

U početku privremena članica , ubrzo je postala punopravni član, pojavivši se u preko 100 glavnih i sporednih uloga tokom svoje karijere. Gavella ju je lično režirao u Beaumarchaisovoj Figarovoj ženidbi (kao Suzanne), Cyrano de Bergerac Edmonda Rostanda i Rodoljupci Jovana Sterije Popovića. Ostale uloge uključuju:^[6] Dorine (Tartuffe od Molièrea), Madame Sans-Gêne (Victorien Sardou), Katyusha (Uskrsnuće Lava Tolstoja), Mrs. Warren (Mrs. Warren's Profession, George Bernard Shawa) i bila je posebno uspješna kao Toinette u Molièreovom Umišljenom bolesniku. Na nacionalnom repertoaru istakla se ulogama Feme (Pokondirena tikva, Jovana Sterije Popovića), Sultanije/Pele (Zla žena, također Sterija), Nere (Prevara, Milovana Glišića), Emine (Zulumćar, Svetozara Ćorovića). ), Ruška (Petar Petrović Pecija) i Jela (U zatišju, Uroš S. Dojčinović).

Žankina najšira popularnost, međutim, počivala je na ulogama u djelima jednog od najvećih srpskih dramskih pisaca Branislava Nušića. Među njima su gostioničarka Janja (Nahod), Sarka (Ožalošćena porodica), gospođa Spasić (UJEŽ - Udruženje jugoslovenskih emancipovanih žena), Juliška (Put oko sveta), Mica (Vlast), ali iznad svega Živke u Gospođi ministarki koju je Nušić napisao specijalno za nju,^[5][6][7] i premijerno izvedenu 25. maja 1929, pod režijom Vitomira Bogića, bio je to vrhunac njene karijere zbog čega je dobila nadimke Velika Žanka i najveća srpska glumica. Do 1941. predstava je imala preko 200 izvođenja, a gostovala je u pozorištima u Beču, Pragu, Sofiji, Varšavi, Krakovu i Vilniusu.

Snimila je jedan film, Grešnica bez greha, 1927, u režiji Koste Novakovića i sa Viktorom Starčićem u glavnoj ulozi.^[8]

Privatni život

Nakon što je 1902. pobjegla od prvog muža, pronašao ju je i uz batine i fizičku silu odveo nazad kući. Opet je pobjegla. Ovoga puta pripadnici trupe su stali u njenu odbranu, a ona je ostala u trupi. Poznati glumac Aleksandar Aca Gavrilović bio je posebno zaštitnički nastrojen prema njoj i ubrzo postao njena velika ljubav. Njihova romansa je kasnije prekinuta kada ju je Gavrilović napustio zbog glumice Mice Hrvojić.^[5] Udala se drugi put 1908, ali je brak bio kratak i završio se bolno.

Godine 1939. započela je vezu sa službenikom Morisom Pijadeom, 20 godina mlađim od nje. Međutim, nakon njemačke okupacije Srbije 1941, kao Jevrej, Pijade je deportovan, očigledno u koncentracione logore Sajmište i Dachau, i stradao, uprkos njenom nagovaranju Božidara Bećarevića, jednom od načelnika beogradske policije, da ga poštedi.^[5][9]

Na kraju nesrećna u privatnom životu, povukla se u svoju kuću u beogradskom naselju Topčidersko Brdo, kao teški dijabetičar, živeći sa svojim kućnim ljubimcima i dugogodišnjom sluškinjom i poverenicom Magdom.

Ličnost i imidž u javnosti

Iako uspješna u dramskim ulogama, kao i u stranim scenskim predstavama gdje se posebno isticala u subret ulogama, njen najveći umjetnički domet dogodio se u komediji karaktera sa neodoljivo sugestivnom glumom koja je uključivala spontanost, svježinu izraza, živu maštu, bujan temperament i dinamični duh.^[7]

U privatnom životu bila je podjednako vesela i mogla je da se vidi kako živi boemskim životom u beogradskim kafanama, bratimeći se sa svojim, podjednako boemskim, muškim vršnjacima poput Čiče Ilije Stanojevića i Milana Gavrilovića.^[5] Kada je u beogradskoj boemskoj četvrti Skadarliji organizovala proslavu svojih 25 godina glume, pojavili su se fanovi iz daljine i poklonili joj novac, pune džakove novčića, kučiće u korpama sa cvijećem i ratne obveznice. Poznato je da se, iako nije dobila novu ulogu više od godinu dana, nikada nije požalila.

Drugi svjetski rat

Ratne godine provela je u depresiji i teškoćama s dijabetesom. Nastavila je da glumi, nastupajući u pozorištima komedije Veseljaci i Centrala za humor, često glumeći karikaturalnu peralicu Pelu, jednostavnu, blebetavnu svakodnevnicu. Bila je aktivna i na Radio Beogradu u emisijama "Veselo srpsko popodne" i "Šareno popodne" koje su se emitovale nakon vijesti i javnih saopštenja njemačkog gradskog komandanta. Sve te emisije su, manje-više, sponzorisali Nijemci, da bi se održao privid normalnog života u okupiranom Beogradu.

Suđenje 1945

Nakon proterivanja Nijemaca i oslobađanja Beograda od 20. oktobra 1944, nove komunističke vlasti su odmah počele da organizuju suđenja kolaboracionistima, a Žanka je uhapšena. Dana 3. februara 1945, u sudskom procesu s grupom prostitutki, te uskraćivanjem advokata, čak i javnog branioca, Sud za zločine i povrede nacionalne časti proglasio ju je krivom za kolaboracionizam sa okupacionim snagama.^[6] Njena kazna je uključivala 8 godina gubitka nacionalne časti i društveno korisnog rada, konkretno, čišćenje ulica.^[10] Veruje se da je intervencijom Mitre Mitrović, tadašnje supruge Milovana Đilasa i svoje bolesti, izbjegla goru sudbinu.

Godine 1947. Žanka se žalila na presudu priznajući da je u pozorištu nastupala svojom voljom jer joj je bio potreban novac za insulin, ali da su je Nijemci naterali da se pojavi na radiju. Ponudila je svjedoke i iskaze da je tokom rata pružala utočište Koči Popoviću, visokom komunističkom operativcu, budućeg ministra vanjskih poslova i zamjenika Josipa Broza Tita, ali i Jevrejima Samuila Pijade i porodici Flore. Molila je da joj država dozvoli da ponovo nastupa kako ne bi morala da živi od milostinje. Srpski ministar pravde Dušan Bratić predložio je smanjenje njene kazne rekavši da je "okrivljena godinama bezopasna za društvo".

Rehabilitacija

NVO Liga za zaštitu privatne svojine i ljudskih prava započela je proces rehabilitacije u oktobru 2006, a ubrzo joj se pridružilo i Narodno pozorište u Beogradu.^[11] Okružni sud u Beogradu ju je 3. marta 2009. zvanično rehabilitovao. Sud je u svojoj presudi utvrdio da nije bila politički aktivna tokom rata i da je njena osuda zasnovana na političkim i ideološkim razlozima, a ne na pravosudnim. Sud je također utvrdio da je tokom suđenja bila lišena nekih osnovnih prava, poput advokata ili branioca.^[5][12]

Reference

1. "Dušan Savković – Smrt gospođe ministarke".
2. "Jubilej užičke Žanke Stokić".
3. "Životna ispovest Mire Stupice – Biće ovo, deco, sve u redu". Arhivirano s originala, 20. 8. 2016. Pristupljeno 11. 4. 2024.
4. "Glumac je velika tajna".
5. Ko je ko u Nedićevoj Srbiji 1941-44. Prosveta. 2009. str. 466–467. ISBN 978-86-07-01889-5.
6. Enciklopedija srpskog naroda, page 1103. Zavod za udžbenike. 2008. ISBN 978-86-17-15732-4.
7. Mala Prosvetina enciklopedija, 3rd edition, volume III. Prosveta. 1985. ISBN 86-07-00001-2.
8. "Žanka Stokić". IMDb.
9. "Miodrag Ilić - Žanka" (PDF).
10. "Svanulo posle šest decenija".^{[mrtav link]}
11. Д., M. ""Госпођа министарка" и даље чека рехабилитацију".
12. Бета. "Рехабилитована Жанка Стокић".

Vanjski linkovi

• Žanka Stokić na IMDb-ju