Уьшалан шач

Уьшалан шач
Зазадоккху уьшалан шач
Ӏилманан классификаци
йуккъера рангаш Домен: Эукариоташ Дуьне: Ораматаш Дакъа: Magnoliophyta Класс: Liliopsida ТӀера къеп: Lilianae Къеп: Acorales Доьзал: Уьшалан шач (Acoraceae Martinov, 1820) Тайпа: Acorus
Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе
Acorus L., 1753
Номенклатуран тайпа
Acorus calamus L. — Уьшалан шач
Кепаш
Хьажа тексте
Ареал
яржаран область
Сурт Викилармехь ITIS   42522 NCBI   4464 EOL   29678

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Уьшалан шач.

Уьшалан шач (лат. Ácorus) — Шачан доьзалера (Acoráceae) бецан ораматийн даиман сийна лаьтта дукха шерийн тайпа. Хьалха и доьзал Ароидан (Araceae) доьзалан лат. Acoroideae бухара доьзалех лорура.

Тайпа лаьтта шина кепах^[1], кхуьу тӀуьначу меттигашкахь гамха хи долчохь — шовданийн, охьадоьду хин, Ӏаьмнийн бердашца, уьшалийн йисташкахула. Цхьацца хьосташа тайпанан юкъатуху ялх кеп.

ЦӀераш

Тайпанан цӀе Acorus ю латинан адаптаци (классикан латинан тексташкахь тешалла данза) шир.-желт. ἄκορος^[2]. Оцу цӀарца хаза хьожа йолу орам болу орамат йийцина Теофраста вайн эрал III бӀешо хьалха. Грекийн дош, схьадолуш хила тарло хӀ.-е. хь. ak̂er-, ok̂er-, хьаладоьду ораме ak̂-, ok̂- «ира»^[3], я «ирча» — доьзна заза къегина ца хиларца, цуьнан баьццаро-можа бос хуьлу. Схьагарехь гергара ду шир.-желт. ἄκορον «стелаӀадан» (Iris pseudacorus), иза дуьйцу кхин а классикан латинехь: acoron/acorum, кхин тӀе уьшалан шачан санна маьӀна долуш^[4].

Кхечу меттанашкара цӀераш: инг. Sweet-flag, нем. Kalmus, фин. Kalmojuuri, монг. Эгэл годил увс, Зуун ует.

Уьшалан шач. О. В. Томен «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz» жайнин тӀиера ботаникан сурт, 1885

Биологин куц

Дукха йаккхий йоцу дукхашерийн уьшалийн меттигаш еза орамийн бецаш, кхуьу хин а, уьшалан а бердашца^[5]. Йоккхачу ораматан локхалла — 10 см тӀиера 120 см кхаччалц хуьлу. Ораматан дерриг дакъоша а хаза хьожа ло.

Орам 3 см стомма, анасизаца текхаш, боьра басахь, чухула кӀайн-ровзанан басахь, баа мега, хаза хьожа ю, корицачух я мандариначух тера. Анасизаца даьржинчу орамашна тӀиера бухахула орам тосу, ткъа тӀехула — гӀаш а, зезагдолу маргӀалш^[5].

ГӀад нисса лаьтта, геннаш дац, кхоъ са бу, сенаш ира бу.

ГӀаш деха, асан-туркепара, рогӀехь девлла, сирла-баьццара. Мохтухург санна лаьтта орам тӀехь, шен куц тера ду стелаӀодан гӀашшах. ГӀаш вовшахлета коьрта гӀодан гуо беш, тӀаккха заза гӀан юккъера хьаладолуш санна хуьлу. Уьшалан шачан гӀа каггийча хаза хьожа ло уьшалан хьожанца цхьаьна.

Уьшалан шачан заза

Заза долу хьалхха бӀаьста, зезагаш гулдина ду цилиндркепара 4 - 12 см беха кене, цхьаьна кена тӀехь кхуьу шортта зезагаш. Кенан тӀиера дӀадоьду деха (50 см кхаччалц) къовлу гӀа.

Зезагаш сте а, боьрша а ду, кегийра, баьццаро-можа, дуткъа шиъ пелигаш йолу гӀа долуш. Дургал ялх ю, йиз цхьаъ ю. Зезагаш чохь хьалха кхуьу дургалш, ткъа дургалгаш еллало дургалш дургалгех кхета таро йоцучу хенахь. Заза даиман ца долу стом кхоллабаларца чекх.

ХӀуш — дуккха хӀуш долуш, декъа (декъо) озийна, цӀазамаш цӀиен я баьццара басахь. Уьшалан шачан амалехь ю эпизоохори: хӀуш даржадо дийнаташ.

Хромосоман барам: 2n = 24.

Лелаяр

ТӀаккха аса хадийра шуьйра, тарраш санна ира, уьшалан шачан гӀаш. Царех ягӀара чӀогӀа хаза хьожа. Суна дагадеира, Украинехь хӀусамнанош дезчу деношкахь цӀенкъа уьшалан шач яржор, цуьнан хӀоьттина хьожа лаьтта хӀусамашкахь Ӏаьна герга кхаччалц.

К. Г. Паустовский, «Во глубине России» («Российн кӀоргенехь»)

Ӏилманан медицинехь, парфюмерехь, юурган промышленностехь леладо орамех доккху уьшалан шачан даьтта (лат. Oleum calami) (орамера цуьнан барам кхочу 4,5 %).

Халкъан медицинехь, ткъа иштта кулинарийн Ӏалашонна (для ароматизации пищевых продуктов) леладо буьйда а, дакъийна а орамаш а, гӀаш а хаза хьожа яийтархьама.

Уьшалан шачан орамаш дакъийна а, шекаран а кепара XIX бӀешарахь а лорура мерза хӀума.

2011 шарахь Роспотребнадзоро ораматийн испискин юкъатоьхна кенан уьшалан шач а, уьшалан шач, цаьца бу чӀогӀаӀаткъаме, наркотикан я дӀевшен хӀуманаш (хийцамаш юкъаязбина СанПиН «Гигиенин кхерамазаллин бехкамаш а, дааран сурсатийн юурган мехалла»)^[6].

Медицинехь

Файл:Хроматограмма эфирного масла аира.jpg

Уьшалан шачан эфиран даьттан хроматограмма

Хууш ду, уьшалан шачан препаратийн спазмолитикан, пхенаш шордаран, микробашна дуьхьала, лазар тедо (меттиг тхьузйолон), маза болу, седативан, репаративан, цӀий сацоран, хьатӀ дӀадаккхаран, гӀора даийтаран хьолаш ду.

Уьшалан шачан орамех йина препараташ халкъан медицинехь лелайо хьалхарчу рогӀехь хьеран-юьхьан некъан бала хилча: хьеран даӀ а, искиртиган даӀ а, юьхьан цатам а, метеоризм а, хӀума ца йааелчи. Иштта, уьшалан шач лелайо бронхитан, плевритан, сим-тӀулгийн а, жин-тӀулгийн а цамгаршна, цӀано йохаран раж йоьхчи, патологица климакс дӀаяхарехь — сте-боьршаллин потенци чӀагӀъяран гӀирс санна.

Монголийн халкъан медицинехь нана-орам лелабора гӀелбелчи, гӀора даийтаран гӀирс санна. Уьшалан шач юкъайодара дуккха дарбанийн иэдаршна, чӀогӀа шуьйра лелайора кхача ахьаран системан дарбана, ткъа иштта догкерчаш, Ӏаьттош, хӀинкӀаш хилчи а. Уьшалан шачан чорпа лелайора хьатӀан, стен-боьршаллин системан лазаршна а, мотт тӀадабечарна а. Нана-орамех ваннаш кечйора дегӀан чкъоьран цамгаршна, дукхахдерг кӀамдарна^[7].

Хьалха уьшалан шач лелайора кӀоран хӀурца мала ца мега хи цӀандеш.

Бошмашлелорехь

Массо а кепара уьшалан шач лелайо ландшафтан дизайнехь: иза юьй куьйга даьхна Ӏаьмнашна а, шовданашна бердашца. Мехала лору ораматаш шен гӀеннийн декоративалла бахьнехь. Массо а кепара уьшалан шач Ӏуналла оьшуш йац, оьшу еккъа кхарда дукха ца баржийта; ораматаш яьржа екъаяларца. ГӀоролан дуьхьала латтар — масала -35 °C^[8].

Кенан уьшалан шач лелайо иштта аквариуман орамат санна^[8].

Классификаци

Таксономи

Уьшалан шачан тайпа юкъадоьду Шачзазанаш (Acorales) могӀанера Шачнийн Acoraceae доьзалан цхьаьна тайпана. Хьалхарчу классификацин системашкахь тайпа юкъатухура Ароидан (Araceae) доьзалан шачан (Acoroideae) бухара доьзалан; хӀинца и бухара доьзал дӀабаьккхина, хийцина изза цӀе йолчу цхьаьна тайпана Шачан доьзалца.

				цхьаьна тайпана могӀара Шачзазанаш		цхьаьнатайпана Шачан доьзал		тайпа  Шачан		шинна тӀиера ялханна тӀекхаччалц кепаш, оцу юкъахь ю массара а къобалйина кепаш: Уьшалан шач (Acorus calamus) Кан болу уьшалан шач (Acorus gramineus)
	дакъа Зезагнаш, я КъевланахӀудерш
				кхин а 58 могӀа зезаган ораматаш (APG III, 2009)

Кепаш

Кепаш, тайп-тайпана хаамашца, — шинна тӀиера^[1] ялханна тӀекхаччалц (лахахь хьахийначу кепех массара а къобалйина хьалхара шиъ):

• Acoce calamus L. — Уьшалан шач, йа Уьшалан шач. Кепан эпитет схьайолу желт. καλαμος — «Ӏаса, деса гӀад». Ораматан локхалла — 60 - 120 см, гӀенан шоралла — 2,5 см гергга, зазан дохалла — 8 см. Уьшалан шачан зазадолу майхь—июлехь.
• Acoce gramineus Sol. ex Aiton — Кан болу уьшалан шач, йа Кан болу уьшалан шач. Кеп ю Японин тӀуьначу субтропикан хьаннашкахь; дагайоуьйту Уьшалан шач миниатюрехь, амма алсама кӀезиг гӀашца. Йаккхиййчу ораматийн локхалла — 15 - 30 см, гӀенан шоралла — 0,6 см гергга, зазан дохалла — 2,5 см гергга.
• Acoce americánus (Raf.) Raf. — Америкин уьшалан шач. Кеп Къилбаседа Америкера ю.
• Acoce latifólius Z.Y.Zhu — Шуьйра гӀа долу уьшалан шач. Цийчуьра кеп.
• Acoce tatarinówii Schott — Татариновн уьшалан шач. Цийчуьра кеп. ЦӀе тиллина оьрсийн дипломатан а, Ӏилманчан (цийӀаморхочун а, лоьран а, ботаникан а) Татаринов Александр Алексеевичан (1817—1886) сийнна.
• Acoce xiangýeus Z.Y.Zhu. Цийчуьра кеп.

Сорташ

Уьшалан шачан цхьайолу сорташ:

• Acoce calamus ‘Variegatus’ — асанийн гӀаш долу ораматаш; бӀаьста асанийн бос цӀиен-можа хуьлу, тӀаьхьа беда-можа хуьлу. И культивар иштта лелайо бонсай кхуллуш гӀодаран орамат санна.
• Acoce gramineus ‘Ogon’ — къорза гӀаш долу ораматаш.
• Acoce gramineus ‘Pusillus’ — 10 см лекха миниатюран ораматаш, уьш дикка алсама кхиайо аквариумаш чохь.
• Acoce gramineus ‘Variegatus’ — асанийн гӀаш долу ораматаш; асанийн бос — беда-можа; ламаст хилла кхиайо аквариумашкахь.
• Acoce ‘Mt. Emei’.

Билгалдахарш

1. The Plant List: Acorus Архивйина 2017-09-05 — Wayback Machine
2. Pape, Wilhelm. Handwörterbuch der griechischen Sprache. Braunschweig 31914, Band 1, S. 77.
3. [ *ak̂-, ok̂-] // Pokorny, Julius. Indogermanisches etymologisches Wörte-rbuch. — Bern: Francke, 1959, 1989. — P. 18—22. (Хьаьжина 3 августехь 2010)
4. Glare P. G. W. (ed.) Oxford Latin Dictionary. Oxford: Clarendon Press; New York: Oxford University Press, 1982. P. 28.
5. Грудзинская, 1982.
6. ПОСТАНОВЛЕНИЕ Главного государственного санитарного врача РФ от 11.04.2011 № 30 Об утверждении САНПИН 2.3.2.2868-11 "Дополнение № 23 к САНПИН 2.3.2.1078-01 «Гигиенические требования безопасности и пищевой ценности пищевых продуктов»
7. Хайдав, Ц., Алтанчимэг, Б., Варламова, Т. С. Лекарственные растения в монгольской медицине. — Улан-Батор, 1985. — 390 c.
8. Ботаника. Энциклопедия «Все растения мира»: Пер. с англ. = Botanica / Ред. Д. Григорьев и др. — М.: Könemann, 2006 (русское издание). — С. 54. — 1020 с. — ISBN 3-8331-1621-8.

Литература

• Ир, растение из семейства ароидных // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Аир // А — Ангоб. — М. : Советская энциклопедия, 1969. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 1).
• Кеп:Тептар:Жизнь растений[1]