Ammon

Ammon
Mathgwlad ar un adeg Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
Daearyddiaeth
GwladBaner Gwlad Iorddonen Gwlad Iorddonen
[golygwch ar Wicidata]

Cenedl neu deyrnas hynafol Semitaidd eu hiaith oedd Ammon i'r dwyrain o'r Iorddonen, rhwng dyffrynnoedd Arnon a Jabbok, a leolir yng Ngwlad Iorddonen heddiw.[1][2]

Prif ddinas y wlad oedd Rabbah neu Rabbath Ammon, ac yma y saif dinas fodern Amman, prifddinas Gwlad Iorddonen. Mae Milcom a Molech (a all fod yr un) yn cael eu henwi yn y Beibl Hebraeg fel duwiau Ammon, felly gelwir pobl y deyrnas hon yn "Blant Ammon", "Amonitiaid" neu "Amoniaid".[3][4]

Hanes

[golygu | golygu cod]

Gelwir y tirigaeth ehangach, lle lleolir Ammon yn "Llwyfandiroedd Traws-Iorddonen Ganol", ardal a wladychwyd gan yr Amoniaid o ddiwedd yr ail fileniwm CC hyd at (o leiaf) yr ail ganrif ÔC. Llwyddodd yr Amoniaid i gadw'n annibynnol oddi wrth Ymerodraeth Newydd Assyria drwy dalu gwrogaeth i frenin yr Asyriaid, ond llyncwyd sawl brenhiniaeth arall gan yr Asyriaid gan iddyn wrthod talu gwrogaeth, gan greu teyrnas enfawr Assyria. Nodir ar fonolithau Kurkh i Baasha ben Ruhubi, brenin yr Amoniaid ymladd ochr-yn-ochr â Ahab (o gynghrair rhwng Israel a Syria) yn erbyn Shalmaneser III ym mrwydr Qarqar yn 853 BC, fwy na thebyg gan gynrychioli Hadadezer, brenin Aramag Damascus. Yn 734 BC roedd yr Ammonit Sanipu yn frenin a gynrychiolodd (neu'n ddeiliad) Tiglath-Pileser III.[5]

Adeiladwyd Qasr Al Adb gan lywodraethwr Ammon yn 200 BC

Dengys archeoleg a hanes yn dangos bod Ammon wedi ffynnu yn ystod cyfnod yr Ymerodraeth Newydd Assyria. Mae hyn yn groes i'r farn glasurol, i Draws-Iorddonen naill ai gael ei ddinistrio gan Nebuchadnezzar II, neu wedi dioddef dirywiad cyflym yn dilyn dinistr Jwda gan y brenin hwnnw. Mae tystiolaeth newydd yn awgrymu bod Ammon wedi llewyrchu o'r cyfnod Neo-Babylonian i'r cyfnod Persiaidd.[6]

Fodd bynnag, ychydig o sôn a geir am yr Amoniaid drwy'r cyfnodau Persiaidd a'r Oes Helenistaidd cynnar, ond ymddengys yr Amoniaid yn ystod cyfnod y Macabeiaid (Hebraeg: "Maqabim"). Gwnaeth yr Amoniaid, gyda rhai o'r llwythau cyfagos, eu gorau glas i wrthsefyll yr Iddewon o dan Judas Maccabaeus.[5][7]

Mae cofnod olaf o'r Amoniaid i'w gael yn yr 2il ganrif CC yn Nialog Iustinus Martyr gyda Trypho lle mae'n cadarnhau fod y genedl yn dal i fodoli.[5][8]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ "RINAP (Royal Inscriptions of the Neo-Assyrian Period Project)".
  2. ↑ Taagepera, Rein (1979). "Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 CC hyd at 600 OC". Social Science History 3 (3/4): 121. doi:10.2307/1170959. JSTOR 1170959.
  3. ↑ A Companion to Assyria : page 192
  4. ↑ The Cambridge Ancient History "The fall of Assyria (635–609 B.C.)"
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2  Mae un neu ragor o'r brawddegau yn cynnwys testun sydd bellach yn y parth cyhoeddus: Chisholm, Hugh, gol. (1911). "Ammonites". Encyclopædia Britannica. 1 (arg. 11th). Cambridge University Press. tt. 863–864.CS1 maint: ref=harv (link)
  6. ↑ Barstad, Hans M (18 Chwefror 2012). "The City State of Jerusalem in the Neo-Babylonian Empire: Evidence from the Surrounding States". In John J. Ahn; Jill Middlemas (gol.). By the Irrigation Canals of Babylon: Approaches to the Study of the Exile. Bloomsbury Publishing. tt. 42–44. ISBN 978-0-567-19775-7.
  7. ↑ 1 Maccabees 5:6; cf. Josephus Jewish Antiquities xii. 8. 1.
  8. ↑ St. Justin Martyr. "Dialogue with Trypho". Early Christian Writings. Peter Kirby. Cyrchwyd 27 Mehefin 2016.