Ogof y 'Rising Star'

	Lleoliad yn Ne Affrica
Lleoliad	Ger Krugersdorp yn ardal Johannesburg Fwyaf o ranbarth Gauteng, De Affrica
Dyfnder	15m
Hyd	250m
Uchder ; (uwch y môr)	1450 m
Darganfyddwyd	Rick Hunter a Steven Tucker
Daeareg	Carreg Galchfaen
Mynediad	lled y siafft: 18 cm
Nodweddion	Esgyrn Homo naledi
Archwiliwyd	2013-15
Gwefan	http://www.profleeberger.com/ Gwefan Lee Berger

Darganfuwyd esgyrn pobl gynnar yn Ogof y Rising Star sy'n taflu golau ar esblygiad dyn o epa. Mae'r ogof wedi'i lleoli yn nyffryn afon Bloubank, tua 800 metr (0.5 milltir) i'r de o Swartkrans, ac o bwysigrwydd rhyngwladol oherwydd darganfyddiadau archaeolegol. Fe'i cofrestrwyd fel Safle Treftadaeth y Byd.^[1] Yn 2013 darganfuwyd ffosiliau ac ymchwiliwyd ymhellach i'r system hwn o ogofâu; erbyn 2015 sylweddolwyd fod yr esgyrn yn cynrychioli rhywogaeth sydd bellach wedi darfod: yr hominin a briodolir dros dro i'r genws Homo, ac a alwyd yn Homo naledi.^[1]

Daw'r gair 'Dinaledi', sef yr enw ar y prif siambr lle darganfuwyd yr esgyrn o'r iaith leol, frodorol, sef yr iaith Sotho (a elwir hefyd yn Sesotho); ei ystyr yw 'siambr o sêr'. Bathwyd yr enw yn ystod hirdaith 2013.^[2] Gelwir rhan arall o'r ogof yn 'Siafft Superman' (Saesneg: Superman’s Crawl) gan mai'r unig ffordd i fynd drwyddo yw drwy mabwysiadu safle hedfan y cymeriad ffilm Superman: un fraich yn sownd wrth y corff a'r llall uwch y pen.

Hanes yr ogof

Cred y daearegwyr nad yw'r ogof yn hŷn na thair miliwn o flynyddoedd.^[3]

Archwiliwyd yr ogof gan arbenigwyr dringo drwy ogofâu yn y 1980au; arweiniwyd y teithiau hyn gan South African Speleological Association (SASA). Nid oeddent wedi ymchwilio'r rhan ble cafwyd hyd i'r esgyrn; dim ond y rhan cyntaf, sef 4,010 m o geg yr ogof.

Y darganfyddiad

Ar 13 Medi 2013, tra'n archwilio'r system hon o ogofâu, daeth Rick Hunter a Steven Tucker ar draws rhan nad oedd wedi'i harchwilio oherwydd ei bod mor gyfyng. Roedd y siafft hon yn fertig, o fath 'simnai' ac yn mesur 12 metr o hyd, gyda lled cyfartalog o 20 cm yn unig.^[4]

Roedd Tucker a Hunter wedi clywed am archaeolegydd enwog o Johannesburg, Lee Berger, a oedd "yn chwilio am esgyrn" ac aethant ato gyda lluniau o'r hyn roeddent wedi ei ddarganfod. Trefnodd Berger grŵp o archaeolegwyr i archwilio'r ogof a chywain yr esgyrn i'r wyneb ble roedd tîm arall mewn pebyll yn eu harchwilio a'u dosbarthu. Erbyn Medi 2015 roedd tua 1,550 o ffosiliau wedi'u codi i'r wyneb a rhyddhawyd dau bapur academaidd am y canfyddiadau cychwynnol.^[5]

Ar 10 Medi 2015 datgelwyd yn gyhoeddus rhai o'r canfyddiadau a chyhoeddwyd yr enw Homo naledi.^[1]^[4]

Homo naledi

Prif: Homo naledi

Mae gan y rhywogaeth gorff tebyg o ran mas i berson bychan ei daldra, gydag ymennydd llai, ac sy'n debycach i'r Australopithecus, a phenglog tebyg o ran siâp i rywogaeth cynnar o Homo. Mae anatomi'r sgerbwd yn gyfuniad o nodweddion australopitheciaid a'r homininiaid cynnar. Ceir tystiolaeth i'r cyrff gael eu taflu neu iddynt ddisgyn i fewn i'r ogof tua'r un amser ag y buont farw. Hyd yn hyn, nid yw'r esgyrn wedi eu dyddio.^[6]

Disgrifiwyd Homo naledi yn ffurfiol ym Medi 2015 gan 47 o awduron a gynigiodd fod yr esgyrn yn perthyn i rywogaeth newydd sbon. Cred arbenigwyr eraill, fodd bynnag, fod angen rhagor o dystiolaeth cyn dod i benderfyniad.

Cyfeiriadau

↑ ^1.0 ^1.1 ^1.2 Berger, Lee R. (10 Medi 2015). "Homo naledi, a new species of the genus Homo from the Dinaledi Chamber, South Africa". eLife 4. doi:10.7554/eLife.09560. http://elifesciences.org/content/4/e09560.full. Adalwyd 10 Medi 2015. Lay summary.
↑ Yn Sesotho mae dinaledi yn enw lluosog sy'n amrywiad o'r gair naledi "seren" (Bukantswe v.3 Archifwyd 2015-09-23 yn y Peiriant Wayback - geiriadur).
↑ Wilford, John Noble (10 Medi 2015). "New Species in Human Lineage Is Found in a South African Cave". New York Times. ISSN 0362-4331. Cyrchwyd 10 Medi 2015. Italic or bold markup not allowed in: |work= (help)
↑ ^4.0 ^4.1
Dirks, Paul H. G. M. (2015). "Geological and taphonomic context for the new hominin species Homo naledi from the Dinaledi Chamber, South Africa". eLife 4: e09561. doi:10.7554/eLife.09561. ISSN 2050-084X. PMC 4559842. http://elifesciences.org/content/4/e09561. Adalwyd 12 Medi 2015.
Rhestr lawn o awduron
- Paul HGM Dirks
- Lee R Berger
- Eric M Roberts
- Jan D Kramers
- John Hawks
- Patrick S Randolph-Quinney
- Marina Elliott
- Charles M Musiba
- Steven E Churchill
- Darryl J de Ruiter
- Peter Schmid
- Lucinda R Backwell
- Georgy A Belyanin
- Pedro Boshoff
- K Lindsay Hunter
- Elen M Feuerriegel
- Alia Gurtov
- James du G Harrison
- Rick Hunter
- Ashley Kruger
- Hannah Morris
- Tebogo V Makhubela
- Becca Peixotto
- Steven Tucker
↑ Shreeve, Jamie (10 Medi 2015). "This Face Changes the Human Story. But How?". National Geographic News. Cyrchwyd 10 Medi 2015. Italic or bold markup not allowed in: |work= (help)
↑ Berger et al. (2015): "If the fossils prove to be substantially older than 2 million years, H. naledi would be the earliest example of our genus that is more than a single isolated fragment. [...] A date younger than 1 million years ago would demonstrate the coexistence of multiple Homo morphs in Africa, including this small-brained form, into the later periods of human evolution."

[Berger2015-1] 1.0 ^1.1 ^1.2 Berger, Lee R. (10 Medi 2015). "Homo naledi, a new species of the genus Homo from the Dinaledi Chamber, South Africa". eLife 4. doi:10.7554/eLife.09560. http://elifesciences.org/content/4/e09560.full. Adalwyd 10 Medi 2015. Lay summary.

[Dinaledi_etymology-2] Yn Sesotho mae dinaledi yn enw lluosog sy'n amrywiad o'r gair naledi "seren" (Bukantswe v.3 Archifwyd 2015-09-23 yn y Peiriant Wayback - geiriadur).

[NYT-20150910-3] Wilford, John Noble (10 Medi 2015). "New Species in Human Lineage Is Found in a South African Cave". New York Times. ISSN 0362-4331. Cyrchwyd 10 Medi 2015. Italic or bold markup not allowed in: |work= (help)

[Dirks2015-4] 4.0 ^4.1 Dirks, Paul H. G. M. (2015). "Geological and taphonomic context for the new hominin species Homo naledi from the Dinaledi Chamber, South Africa". eLife 4: e09561. doi:10.7554/eLife.09561. ISSN 2050-084X. PMC 4559842. http://elifesciences.org/content/4/e09561. Adalwyd 12 Medi 2015.

Rhestr lawn o awduron

Paul HGM Dirks
Lee R Berger
Eric M Roberts
Jan D Kramers
John Hawks
Patrick S Randolph-Quinney
Marina Elliott
Charles M Musiba
Steven E Churchill
Darryl J de Ruiter
Peter Schmid
Lucinda R Backwell
Georgy A Belyanin
Pedro Boshoff
K Lindsay Hunter
Elen M Feuerriegel
Alia Gurtov
James du G Harrison
Rick Hunter
Ashley Kruger
Hannah Morris
Tebogo V Makhubela
Becca Peixotto
Steven Tucker

[5] Paul HGM Dirks

[6] Lee R Berger

[7] Eric M Roberts

[8] Jan D Kramers

[9] John Hawks

[10] Patrick S Randolph-Quinney

[11] Marina Elliott

[12] Charles M Musiba

[13] Steven E Churchill

[14] Darryl J de Ruiter

[15] Peter Schmid

[16] Lucinda R Backwell

[17] Georgy A Belyanin

[18] Pedro Boshoff

[19] K Lindsay Hunter

[20] Elen M Feuerriegel

[21] Alia Gurtov

[22] James du G Harrison

[23] Rick Hunter

[24] Ashley Kruger

[25] Hannah Morris

[26] Tebogo V Makhubela

[27] Becca Peixotto

[28] Steven Tucker

[NGS-20150910-5] Shreeve, Jamie (10 Medi 2015). "This Face Changes the Human Story. But How?". National Geographic News. Cyrchwyd 10 Medi 2015. Italic or bold markup not allowed in: |work= (help)

[6] Berger et al. (2015): "If the fossils prove to be substantially older than 2 million years, H. naledi would be the earliest example of our genus that is more than a single isolated fragment. [...] A date younger than 1 million years ago would demonstrate the coexistence of multiple Homo morphs in Africa, including this small-brained form, into the later periods of human evolution."

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]