Owen Morgan Edwards

Owen Morgan Edwards
Ganwyd	25 Rhagfyr 1858  Llanuwchllyn
Bu farw	15 Mai 1920  Llanuwchllyn
Dinasyddiaeth	Cymru
Alma mater	Coleg y Bala Prifysgol Aberystwyth Coleg Balliol, Rhydychen
Galwedigaeth	hanesydd, gwleidydd, awdur ffeithiol, llenor, ieithydd, academydd
Swydd	Aelod o 26ain Senedd y Deyrnas Unedig
Cysylltir gyda	Llanuwchllyn
Plaid Wleidyddol	Plaid Ryddfrydol
Plant	Ifan ab Owen Edwards

Arolygwr ysgolion, llenor a chyhoeddwr cylchgronau i oedolion ac i blant o Gymru oedd Owen Morgan Edwards (26 Rhagfyr 1858 – 15 Mai 1920).

Bywgraffiad

Ganwyd Edwards ar 26 Rhagfyr 1858 yng Nghoed-y-pry, Llanuwchllyn,^[1] yn fab i Owen Edwards, ffermwr, ac Elizabeth.^[2] Cafodd ei addysg yn ysgol y plwyf cyn mynychu Ysgol Ramadeg y Bala, ac yna Coleg Prifysgol Cymru Aberystwyth. Oddi yno aeth i Glasgow am gyfnod ac yna i Goleg Balliol, Rhydychen lle roedd yn un o sefydlwyr Cymdeithas Dafydd ap Gwilym. Graddiodd gyda gradd dosbarth cyntaf mewn Hanes Modern.

Cafodd yrfa hir fel golygydd cylchgronau. Dechreuodd fel cyd-olygydd Cymru Fydd (1889–1891), cylchgrawn y mudiad gwleidyddol o'r un enw (gweler Cymru Fydd). Yn 1891 dechreuodd olygu a chyhoeddi y cylchgrawn Cymru (1891–1920) yn fisol, a adwaenir yn aml fel y "Cymru Coch", oherwydd lliw y clawr. Yn yr un flwyddyn dechreuodd gyhoeddi y cylchgrawn misol i blant Cymru'r Plant; ar ei anterth yn 1900 roedd hwn yn gwerthu tua 40,000 o gopïau y mis, sy'n ei wneud y cyhoeddiad mwyaf poblogaidd erioed yn hanes Cymru.

Roedd yn aelod o'r Blaid Ryddfrydol a daeth yn Aelod Seneddol dros Feirionnydd ym 1899, yn dilyn marwolaeth Thomas Edward Ellis ym mis Ebrill 1899. Ni fwynhaodd fywyd y senedd ac felly ni ymgeisiodd i gael ei ail-ethol ym 1900.

Yn 1907 dewiswyd ef yn brif arolygydd ysgolion Cymru. Ynghyd a'r gwaith hwnnw roedd yn ymroddedig i greu yn ei gyd-Gymry falchter yn eu hanes, ei hiaith a'u diwylliant, ac i'r perwyl hyn fe ysgrifennodd nifer o lyfrau Cymraeg wedi eu hysgrifennu mewn arddull a oedd yn apelio at y darllenydd cyffredin.

Golygodd a chyhoeddodd ddwy gyfres bwysig o glasuron rhyddiaith a barddoniaeth Cymraeg, sef Cyfres y Fil (37 cyfrol) a Llyfrau ab Owen. Cyhoeddodd yn ogystal Cyfres Clasuron Cymru. Cafodd y llyfrau bach deniadol, rhad a safonol hyn ddylanwad mawr ar feddylfryd y Cymry.

Gwnaethpwyd yn Farchog ym 1916 a gwobrwywyd gyda gradd anrhydedd o Brifysgol Cymru ym 1918. Bu farw ei wraig ym 1919, a bu farw yntau yn Llanuwchllyn ym 1920. Aeth ei fab, Ifan ab Owen Edwards ymlaen i sefydlu Urdd Gobaith Cymru. Enwyd Ysgol O M Edwards yn Llanuwchllyn ar ei ôl er mwyn ei anrhydeddu.

Teulu

Coed-y-pry, Llanuwchllyn oedd cartref O.M. Edwards a'i deulu yn 1871, roedd ei dad yn ffermwr 17 acer ar y pryd.^[2] Yn ystod cyfrifiad 1881 roedd yn lletywr yn Meyrick House, Dolgellau, rhestrwyd ei alwedigaeth fel Minister Calvinistic Methodist Body.^[3] Erbyn 1891, roedd yn byw adref gyda'i rieni unwaith eto yng Nghoedypry, rhestrwyd ei alwedigaeth fel athro hanes. Roedd ei frodyr, Thomas (melinydd), Edward (myfyriwr athroniaeth) a John M. (myfyriwr diwinyddiaeth) hefyd yn byw gyda hwy.^[4] Priododd Ellen Elizabeth Davies yn fuan ar ôl hynny.^[5] Roedd Edwards yn byw ym Mryn-yr-aber, Llanuwchllyn yn ystod cyfrifiad 1901, gyda'i wraig, ei fab Evan ab Owen a'i ferch, Haf. Roedd dwy forwyn hefyd yn byw gyda'r teulu. Rhestrwyd ei alwedigaeth fel Fellow of College & Lecturer.^[6]

Llyfryddiaeth

Cerfluniau O. M. Edwards a'i fab Ifan ab Owen Edwards yn Llanuwchllyn ger Y Bala, Gwynedd

Llyfrau O. M. Edwards

• Trem ar Hanes Cymru (1893)
• Celtic Britain (1893)
• Clych Adgof - penodau yn hanes fy addysg (1906)
• O'r Bala i Geneva (1889)
• Ystraeon o Hanes Cymru (1894)
• Hanes Cymru (Rhan 1,1895; Rhan 2, 1899)
• Cartrefi Cymru (1896)
• Tro yn Llydaw (1889)
• Wales (1901, yn y gyfres Stories of the Nations)
• A Short History of Wales (1906)
• Llyfr Del (1906). I blant.
• Tro trwy'r Gogledd (1907)
• Tro i'r De (1907)
• Hwiangerddi (1911). I blant.
• Llyfr Nest (1913). I blant.

Llyfrau a gyhoeddwyd ar ôl ei farwolaeth

• Yn y Wlad (1920)
• Tro yn yr Eidal (1921)
• Llyfr Owen (1926). I blant
• Llyfr Haf (1926). I blant

Astudiaethau

• W.J. Gruffydd, Owen Morgan Edwards, Cyfrol 1, 1858-1883 (Aberystwyth, 1937). Yr unig gyfrol a gyhoeddwyd.
• Gwilym Arthur Jones, Bywyd a Gwaith Owen Morgan Edwards (1958)
• R.M. Jones, Llenyddiaeth Gymraeg, 1902–1936 (1987). Pennod 7 ac 8 ar lyfrau O. M. Edwards a'u dylanwad.
• Hazel Walford Davies (gol.), Bro a Bywyd: Syr O. M. Edwards 1858-1920 (Caerdydd, 1988)
• Hazel Walford Davies, O.M.: Cofiant Syr Owen Morgan Edwards (Gwasg Gomer, 2020)

Cyfeiriadau

1. Richard Aldrich, Peter Gordon (1989). Dictionary of British Educationists. Routledge. ISBN 9780713001778. URL
2. Cyfrifiad 1871, Coedypry, Llanuchwllyn. RG 10/5685
3. Cyfrifiad 1881, Meyrick House, Meyrick Street, Dolgellau. RG 11/5546
4. Cyfrifiad 1891, Coedypry, Llanuchwllyn. RG 12/4639
5. Mynegai Cofrestr Priodasau Lloegr a Cymru: Owen Morgan Edwards & Ellen Elizabeth Davies; chwarter cofrestr: Ebrill–Mehefin 1891; Ardal cofrestru: Bala; Cyfrol: 11b; Tudalen; 597.
6. Cyfrifiad 1901, Glanaber, Llanuchwllyn. RG 13/1520

Dolenni allanol

• 'Papurau O. M. Edwards' yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru Archifwyd 2007-03-10 yn y Peiriant Wayback
• Testun Cartrefi Cymru' ar Wicidestun

Senedd y Deyrnas Unedig
Rhagflaenydd: Thomas Edward Ellis	Aelod Seneddol dros Feirionnydd 1899 – 1900	Olynydd: Osmond Williams