Ynys Falentia

Ynys Falentia
Mathynys Edit this on Wikidata
Poblogaeth665 Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
LleoliadCefnfor yr Iwerydd Edit this on Wikidata
SirSwydd Kerry Edit this on Wikidata
GwladBaner Gweriniaeth Iwerddon Gweriniaeth Iwerddon
Arwynebedd26.306 km² Edit this on Wikidata
GerllawCefnfor yr Iwerydd Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau51.9°N 10.35°W Edit this on Wikidata
Hyd11 cilometr Edit this on Wikidata
Map
[golygwch ar Wicidata]

Ynys Falentia (Gwyddeleg: Dairbhre, sy'n golygu "Y Goedwig Dderw") yw un o fannau mwyaf gorllewinol Iwerddon. Mae'n gorwedd oddi ar Benrhyn Iveragh yn ne-orllewin Sir Kerry/Ciarrai. Mae wedi'i gysylltu â'r tir mawr gan Bont Goffa Maurice O'Neill yn Portmagee. Mae fferi ceir hefyd yn gadael o Reenard Point i Knightstown, prif anheddiad yr ynys, rhwng Ebrill a Hydref. Mae ail bentref llai o'r enw Chapeltown wedi'i leoli yn fras ar ganol yr ynys, 3 cilometr (2 mi) o'r bont. Poblogaeth barhaol yr ynys yw 665 (fel o 2011). Mae'r ynys yn oddeutu 11 cilometr (7 mi) o hyd a bron i 3 cilometr (2 mi) o led.

Enw

[golygu | golygu cod]

Nid yw'r enw Saesneg ar yr ynys - "Valentia Island" (a gaiff hefyd ei gamsillafu'n anghywir fel ynys "Valencia") yn dod yn union o'r ddinas Sbaeneg Valencia, ond o anheddiad ar yr ynys o'r enw An Bhaile Inse neu Beal Inse ("ceg yr ynys" neu "ynys yng yng ngheg y swnt"), a allai yn ei dro fod wedi cael ei hail-ddehongli fel rhywbeth tebyg i'r ddinas Sbaeneg gan forwyr a wladychwyr o Loegr a Sbaenwyr fel ei gilydd (mae marciwr bedd i forwyr Sbaenaidd a gollwyd yn y môr yn y fynwent Gatholig yn Kylemore).

Hanes

[golygu | golygu cod]
Cae Telegraph, Ynys Falentia: Foilhommerum yw safle'r cyswllt cyfathrebu parhaol cyntaf rhwng Ewrop ac America. Ym mis Hydref 2002, dadorchuddiwyd cofeb i nodi gosod y cebl trawsiwerydd i Heart's Content, Newfoundland ar ben Clogwyn Foilhommerum. Wedi'i wneud o lechen Falentia ac wedi'i ddylunio gan y cerflunydd lleol Alan Ryan Hall Archifwyd 2017-09-18 yn y Peiriant Wayback,[1] mae'r gofeb yn nodi pwysigrwydd y safle i gyfathrebu telegraff â Gogledd America o 1857 ymlaen ac i gysylltu mesuriadau hydred yng Ngogledd America yn gywir â'r Arsyllfa Frenhinol yn Greenwich ym 1866.

Falentia oedd terfynfa ddwyreiniol y cebl telegraff trawsiwerydd cyntaf hyfyw yn fasnachol.[2] Daeth yr ymgais gyntaf ym 1857[3] i lanio cebl o Ballycarbery Strand ar y tir mawr ychydig i'r dwyrain o Ynys Falentia i ben mewn siom. Ar ôl i fethiannau dilynol ceblau lanio yn Knightstown ym 1858 a Bae Foilhommerum ym 1865,[4] arweiniodd yr ymdrech helaeth o'r diwedd at gyfathrebu telegraff trawsiwerydd hyfyw yn fasnachol o Fae Foilhommerum i Heart's Content, Newfoundland ym 1866. Bu ceblau telegraff trawsiwerydd yn gweithredu o Ynys Falentia am gan mlynedd, gan ddod i ben gyda Western Union International yn dod â’i weithrediadau cebl i ben ym 1966.

Cyn y telegraff trawsiwerydd, roedd gan fesuriadau hydred America ansicrwydd o 850medr o ran hydoedd Ewropeaidd. Oherwydd pwysigrwydd hydoedd cywir i fordwyo diogel, cynhaliodd Arolwg Arfordir yr UD alldaith hydred ym 1866 i gysylltu hydoedd yn yr Unol Daleithiau yn gywir â'r Arsyllfa Frenhinol yn Greenwich. Cyrhaeddodd Benjamin Gould a'i bartner AT Mosman Falentia ar 2 Hydref 1866. Fe wnaethant adeiladu arsyllfa hydred dros dro wrth ymyl Gorsaf Cable Foilhommerum i gefnogi arsylwadau hydred cydamserol â Heart's Content, Newfoundland. Ar ôl llawer o ddyddiau glawog a chymylog, cyfnewidiwyd y signalau hydred trawsiwerydd cyntaf rhwng Foilhommerum a Heart's Content ar 24 Hydref 1866.

Ar 21 Mai 1927, gwnaeth Charles A. Lindbergh ei lanfa gyntaf mewn awyren yn Ewrop dros Fae Dingle ac Ynys Falentia ar ei hediad unigol o Efrog Newydd i Baris. Ar siart Mercator 1927 a ddefnyddiwyd gan y peilot enwog, cafodd ei labelu 'Valencia'.[5]

Yn 1993 darganfu myfyriwr daeareg israddedig draciau tetrapod ffosiledig, olion traed wedi'u cadw mewn creigiau Defonaidd, ar arfordir gogleddol yr ynys yn Dohilla (51°55′51″N 10°20′38″W / 51.930868°N 10.343849°W / 51.930868; -10.343849 ). Tua 385 miliwn o flynyddoedd yn ôl, pasiodd fertebriad cyntefig ger ymyl afon ym masn yr afon is-gyhydeddol sydd bellach yn ne-orllewin Iwerddon a gadawodd olion ei draed yn y tywod llaith. Cadwyd a gorchuddwyd y printiau gan lifwaddodion a thywod, ac fe'u troswyd yn graig dros amser daearegol. Mae traciau Ynys Falentia ymhlith yr arwyddion hynaf o fywyd fertebraidd ar dir.[6][7]

Ar 14 Mawrth 2021, Ynys Falentia oedd safle'r walrws cyntaf i'w weld yn Iwerddon.

Y boblogaeth hanesyddol
BlwyddynPobl.±%
18412,290—    
18512,482+8.4%
18612,240−9.8%
18712,139−4.5%
18812,240+4.7%
18912,050−8.5%
19011,864−9.1%
19111,625−12.8%
19261,483−8.7%
19361,198−19.2%
19461,102−8.0%
19511,015−7.9%
1956971−4.3%
1961926−4.6%
1966847−8.5%
1971770−9.1%
1979712−7.5%
1981718+0.8%
1986666−7.2%
1991680+2.1%
1996676−0.6%
2002690+2.1%
2006713+3.3%

Mannau o ddiddordeb

[golygu | golygu cod]
Harbwr Falentia o lan ogleddol Ynys Falentia (Tynnwyd y llun ar ben y fynwent Gatholig yn Kylemore)

Mae nodweddion cyfun a hanes yr ynys yn ei wneud yn gyrchfan ddeniadol i dwristiaid, yn hawdd ei chyrraedd o lwybr poblogaidd Cylch Kerry.

  • Clogwyni Mynydd Geokaun a Fogher: y mynydd uchaf ar Ynys Falentia a'r clogwyni môr o 180 medr ar ei ochr gogleddol.
  • Yng ngogledd-ddwyrain yr ynys saif Tŷ Glanleam yng nghanol gerddi is-drofannol. Wedi'u gwarchod gan doriadau gwynt o gwyntoedd yr Iwerydd ni fydd hi fyth yn rhewi yma, mae'r gerddi hyn yn darparu'r microhinsawdd mwynaf yn Iwerddon. Gan ddechrau yn y 1830au, plannodd Syr Peter George Fitzgerald, 19eg Marchog Kerry (1808-1880),[8][9] y gerddi hyn a'u stocio â chasgliad unigryw o blanhigion prin a thyner o hemisffer y de, a dyfir fel arfer mewn tai gwydr yn Iwerddon . Mae'r gerddi wedi'u gosod mewn arddull naturiolaidd fel cyfres o deithiau cerdded. Mae planhigion o Dde America, Awstralia, Seland Newydd (y coed rhedyn talaf yn Ewrop), Chile a Siapan. Mae'r gerddi wedi'u coffáu mewn Luma apiculata euraidd amrywiol "Glanleam Gold" a ddechreuodd yn wreiddiol fel camp yn yr ardd. Mae'r gerddi ar agor i'r cyhoedd.
  • Roedd y chwarel lechi a ailagorodd ym 1998 yn darparu llechi ar gyfer Tai Seneddol Prydain.[10]
  • Mae'r ynys hefyd yn gartref i ganolfan dreftadaeth[11] sy'n adrodd hanes daeareg, hanes dynol, naturiol a diwydiannol yr ynys, gydag arddangosion ar yr Orsaf Geblau, yr Orsaf Radio Forol a Gorsaf Bad Achub Falentia yr RNLI.
  • Maes y Telegraph (neu Maes yr Hydred) yw'r safle cyswllt cyfathrebu parhaol cyntaf rhwng Ewrop a cheblau telegraff trawsiwerydd Gogledd America a weithredwyd o Ynys Falentia o 1866.[4]

Oriel

[golygu | golygu cod]
  • Dolmen Rock, llethr gorllewinol Mt. Geokaun
    Dolmen Rock, llethr gorllewinol Mt. Geokaun
  • Tŷ Balleyhearney, Dwyrain Balleyhearney. Ysbyty 'Cyfnod y Newyn' ger Coed y Marchogion.
    Tŷ Balleyhearney, Dwyrain Balleyhearney. Ysbyty 'Cyfnod y Newyn' ger Coed y Marchogion.
  • Diwrnod prin o eira, Main Road, Ynys Valentia yn edrych tuag at Knightstown, Harbwr Valentia a Cahersiveen
    Diwrnod prin o eira, Main Road, Ynys Valentia yn edrych tuag at Knightstown, Harbwr Valentia a Cahersiveen
  • Dogn o'r olygfa o gopa Mt. Geokaun ("yo-kawn"). Mae Harbwr Valentia a Cahersiveen yn y cefndir
    Dogn o'r olygfa o gopa Mt. Geokaun ("yo-kawn"). Mae Harbwr Valentia a Cahersiveen yn y cefndir
  • Dogn o'r olygfa o gopa Mt. Geokaun ("yo-kawn"). Mae Harbwr a Llythyr Valentia yn y cefndir
    Dogn o'r olygfa o gopa Mt. Geokaun ("yo-kawn"). Mae Harbwr a Llythyr Valentia yn y cefndir
  • Golygfa o Graig Culloo. Mae Penrhyn y Dingle, Bae Dingle ac lan ogleddol Ynys Valentia (gan gynnwys Clogwyni Fogher) yn y cefndir.
    Golygfa o Graig Culloo. Mae Penrhyn y Dingle, Bae Dingle ac lan ogleddol Ynys Valentia (gan gynnwys Clogwyni Fogher) yn y cefndir.
  • Golygfa Bray Head yn edrych i'r gorllewin gydag Ynysoedd Skellig mewn pellter
    Golygfa Bray Head yn edrych i'r gorllewin gydag Ynysoedd Skellig mewn pellter
  • Golygfa o Sianel Portmagee yn edrych i'r de-ddwyrain o Bray Head
    Golygfa o Sianel Portmagee yn edrych i'r de-ddwyrain o Bray Head
  • Goleudy Valentia a'r amddiffynfeydd o'i amgylch
    Goleudy Valentia a'r amddiffynfeydd o'i amgylch
  • Knightstown
    Knightstown
  • Tŷ Glanleam
    Tŷ Glanleam
  • Chwarel Llechi Valentia
    Chwarel Llechi Valentia

Hinsawdd

[golygu | golygu cod]

Mae gan Ynys Falentia hinsawdd gefnforol ( Cfb ). Ynys Falentia, ar gyfartaledd, yw'r orsaf dywydd wlypaf yn Iwerddon. Saif Ynys Falentia ar ymyl ddwyreiniol Cefnfor yr Iwerydd. Er ei fod ar yr un lledred â St Anthony yn Newfoundland yr ochr arall i Gefnfor yr Iwerydd, mae'n mwynhau gaeafau llawer mwynach diolch i effaith gymedroli prifwyntoedd y gorllewin neu'r de-orllewin, ac effeithiau cerrynt Llif y Gwlff sy'n ei cynhesu. Mae eira a rhew yn brin, ac oherwydd hyn gall yr ynys gynnal nifer o fathau gwahanol o blanhigion is-drofannol.

Chwaraeon

[golygu | golygu cod]

CLG Ynyswyr Ifanc Falentia yw clwb lleol Cymdeithas Athletau Gaeleg.

Mae Falentia yn leoliad pysgota poblogaidd, ac mae dyfroedd Falentia yn dal y cofnodion Gwyddelig ar gyfer llysywen conger, merfog y môr coch, merfog Ray a physgod cŵn. 

Pobl nodedig

[golygu | golygu cod]
  • Ganed Helen Blackburn a oedd yn ymgyrchydd hawliau menywod blaenllaw yn Lloegr yma ym 1842.[12]
  • Ystyriwyd Falentia yn gartref i Mug Ruith , derwydd dall pwerus ym mytholeg Iwerddon.
  • Roedd yr O'Sullivans, dan arweiniad y O'Sullivan Beare, yn berchen ar lawer o Falentia tan yr 17eg ganrif.[13]
  • Roedd y naturiaethwr nodedig Maude Jane Delap yn byw ac yn gweithio yn Knightstown, gan wneud ymchwil bwysig i fywyd morol o amgylch Falentia a nodi llawer o rywogaethau newydd.[14]
  • Mae Falentia yn gartref i gyn bêl-droediwr Gaeleg, Mick O'Connell a man geni John J "Scéilig" O'Kelly, arweinydd Sinn Féin o 1926 hyd at 1931.
  • Ganwyd y pêl-droediwr Gaeleg Ger O'Driscoll ar Ynys Falentia.
  • Bu farw’r dringwr craig Americanaidd Michael Reardon ar 13 Gorffennaf 2007 yng Nghlogwyni Fogher Ynys Falentia pan gafodd ei sgubo allan i’r môr yn dilyn dringfa lwyddiannus.
  • Magwyd Gerald Spring Rice, 6ed Barwn Monteagle o Brandon ar yr ynys, fel yr oedd llawer o aelodau eraill o deulu Spring Rice.[15]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]
  • Rhestr o orsafoedd RNLI

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ "First Transatlantic Cable and First message sent to USA 1856 Memorial by Alan Hall". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-07-07. Cyrchwyd 2020-03-07.
  2. ↑ The Atlantic Cable, Sefydliad Smithsonian, UDA.
  3. ↑ John R. Isaac, 1857 — Laying the Atlantic Telegraph Cable from Ship to Shore, History of the Atlantic Cable & Undersea Communications.
  4. ↑ 4.0 4.1 Buchanan, Keith (2013-06-21). "The Telegraph Field with transatlantic telegraph cable station - Valentia Island, Ireland - Anglo American Cable House". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-06-21. Cyrchwyd 2020-03-07.
  5. ↑ Hampton, Dan (2017). The flight: Charles Lindbergh's daring and immortal 1927 Transatlantic crossing (arg. First). New York, NY: HarperCollins. t. 189. ISBN 978-0-06-246439-2. OCLC 957504448.
  6. ↑ Stössel, Iwan; Williams, Edward A.; Higgs, Kenneth T. (15 Tachwedd 2016). "Ichnology and depositional environment of the Middle Devonian Valentia Island tetrapod trackways, south-west Ireland" (yn en). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 462: 16–40. doi:10.1016/j.palaeo.2016.08.033. ISSN 0031-0182.
  7. ↑ Niedźwiedzki, Grzegorz; Szrek, Piotr; Narkiewicz, Katarzyna; Narkiewicz, Marek; Ahlberg, Per E. (Ionawr 2010). "Tetrapod trackways from the early Middle Devonian period of Poland" (yn en). Nature 463 (7277): 43–48. doi:10.1038/nature08623. ISSN 1476-4687. PMID 20054388.
  8. ↑ "The FitzGerald (Knights of Kerry) Papers (MIC/639 and T/3075)". Public Record Office of Northern Ireland. 29 Ebrill 1998. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2007-09-27. Cyrchwyd 7 Mawrth 2020.
  9. ↑ "Introduction to the FitzGerald (Knights of Kerry) Papers (T3075)" (PDF) (yn Saesneg). Public Record Office of Northern Ireland. Tachwedd 2007. t. 10. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2 Medi 2016. Cyrchwyd 2020-03-07.
  10. ↑ Condon, Des (2006). "Valentia Island". Cromane Community Council. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-05-21.
  11. ↑ "Valentia Heritage Centre". Knightstown, Valentia Island, Co. Kerry, Ireland. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 Medi 2007. Cyrchwyd 2020-03-07.
  12. ↑ (Saesneg) Walker, Linda (2004). "Blackburn, Helen (1842–1903), campaigner for women's rights". Oxford Dictionary of National Biography (arg. online). Gwasg Prifysgol Rhydychen. doi:10.1093/ref:odnb/31905.CS1 maint: ref=harv (link) (mae angen tanysgrifiad neu aelodaeth o lyfrgell gyhoeddus i ddarllen yr erthygl)
  13. ↑ (Saesneg) Barnard, Toby (2004). "O'Sullivan Beare, Philip (b. c.1590, d. in or after 1634)". Oxford Dictionary of National Biography (arg. online). Gwasg Prifysgol Rhydychen. doi:10.1093/ref:odnb/20913.CS1 maint: ref=harv (link) (mae angen tanysgrifiad neu aelodaeth o lyfrgell gyhoeddus i ddarllen yr erthygl)
  14. ↑ Mulvihill, Mary (2003). Ingenious Ireland: A County-by-County Exploration of the Mysteries and Marvels of the Ingenious Irish. Dublin: Simon and Schuster. tt. 397–398. ISBN 0684020947. Cyrchwyd 10 Tachwedd 2014.
  15. ↑ "Obituary: Captain The Lord Monteagle of Brandon". The Guards Magazine. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2014-09-03. Cyrchwyd 16 March 2018.

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]