Grim Fandango

Grim Fandango
ΔημιουργόςLucasarts
ΕκδότηςLucasarts
ΣχεδιαστήςTim Schafer
ΠλατφόρμαMicrosoft Windows, Playstation 4, Linux, PlayStation Vita, macOS, Android και IOS
Ημ/νία κυκλοφορίας30  Οκτωβρίου 1998
δεδομένα (π • σ • ε )

Το Grim Fandango είναι νεο-νουάρ βιντεοπαιχνίδι περιπέτειας, σε σκηνοθεσία Tim Schafer που κυκλοφόρησε το 1998 από την LucasArts για τα Microsoft Windows. Είναι το πρώτο παιχνίδι περιπέτειας της LucasArts που χρησιμοποίησε τρισδιάστατα γραφικά υπολογιστών, καθώς χρησιμοποιεί τη μηχανή GrimE. Όπως και στα προηγούμενα παιχνίδια περιπέτειας της Lucasarts, ο παίκτης μπορεί να συνομιλήσει με μια πληθώρα χαρακτήρων, να συλλέξει διάφορα αντικείμενα του περιβάλλοντος, χρησιμοποιώντας κάθε πληροφορία που συγκεντρώνει, προς την επίλυση διαφόρων γρίφων.

Το Grim Fandango λαμβάνει χώρα στην Χώρα των Νεκρών. Εκεί οι πρόσφατα αποθανούσες ψυχές, που παριστάνονται ως μεξικάνικες φιγούρες calaca, προσπαθούν να συνεχίζουν το ταξίδι τους και να φτάσουν στον τελικό τους προορισμό. Ο πρωταγωνιστής του παιχνιδιού είναι ο ταξιδιωτικός πράκτορας Manuel "Manny" Calavera, ο οποίος προσπαθεί να βοηθήσει την νεοαφιχθείσα Mercedes "Meche" Colomar, μια ενάρετη ψυχή, στο ταξίδι της στην Χώρα των Νεκρών.

Το παιχνίδι συνδυάζει στοιχεία από την πίστη της μεταθανάτιας ζωής των Αζτέκων, επηρεασμένο από το στυλ των κλασσικών ιστοριών φιλμ νουάρ, όπως τα The Maltese Falcon, On the Waterfront και Casablanca.

Το Grim Fandango έλαβε επαίνους για τον καλλιτεχνικό του σχεδιασμό και τη σκηνοθεσία του. Επιλέχθηκε για πολλά βραβεία και συχνά αναφέρεται ως ένα από τα καλύτερα βιντεοπαιχνίδια όλων των εποχών. Ωστόσο, ήταν μια εμπορική αποτυχία και συνέβαλε στην απόφαση της LucasArts να τερματίσει την ανάπτυξη περαιτέρω παιχνιδιών περιπέτειας και την ακόλουθη παρακμή του είδους στον χώρο.

Το 2014, με τη βοήθεια της Sony, το στούντιο του Schafer, Double Fine Productions, απέκτησε την άδεια του Grim Fandango – μετά το κλείσιμο της LucasArts από τη Disney το προηγούμενο έτος. Τον Ιανουάριο του 2015, η Double Fine κυκλοφόρησε μια ανανεωμένη έκδοση του παιχνιδιού, με αρκετές βελτιώσεις στα γραφικά των χαρακτήρων, αναβαθμισμένο χειρισμό (προσθέτοντας το κλασσικό χειρισμό point and click του είδους), ενορχηστρωμένο score και πρόσθετο σχολιασμό από τους δημιουργούς. Κυκλοφόρησε αρχικά για τις πλατφόρμες Windows, PlayStation 4, PlayStation Vita, OS X και Linux. Ακολούθησαν εκδόσεις για συσκευές Android και iOS, τον Μάιο του 2015. Τον Νοέμβριο του 2018 κυκλοφόρησε για την κονσόλα Nintendo Switch της, ενώ τον Οκτώβριο του 2020 βγήκε και έκδοση για το Xbox One.

Τρόπος παιχνιδιού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ιστορία του παιχνιδιού εξελίσσεται σε τέσσερα μέρη, κάθε ένα μέρος εκτυλίσσεται κατά την διάρκεια μιας ημέρας, σε αντίστοιχα έτη. Αυτή η ημέρα είναι η Ημέρα των νεκρών, όπου οι ψυχές επιστρέφουν στον πάνω κόσμο για να επισκεφτούν τους ζωντανούς. Η Ημέρα των νεκρών αποτελεί μια πραγματική μεξικάνικη γιορτή. Μάλιστα είναι από αυτή την ημέρα-γιορτή που όλο το παιχνίδι παίρνει μορφή. Τα εργαλεία φόνων είναι τα λουλούδια, τα οποία χρησιμοποιούνται με μια αισθητική αλλά και θανάσιμη μέθοδο. Η χώρα των νεκρών κατοικείται επιπλέον και από χαρακτηριστική πανίδα, όπως δαίμονες και περίεργες γάτες.

Σενάριο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πλοκή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το παιχνίδι είναι τοποθετημένο στην μετέπειτα ζωή των Αζτέκων. Χαρτογραφεί το τετράχρονο ταξίδι που κάνει κάθε ψυχή διασχίζοντας την χώρα των νεκρών για να φτάσει τελικά στον τελικό της προορισμό, την Μικτλάν, τον κάτω κόσμο των Αζτέκων. Ο πρωταγωνιστής του παιχνιδιού είναι ο σκελετός Manny Calavera. Ο Manny δουλεύει ως ένας από τους θεριστές ψυχών, δηλαδή ως ένας ταξιδιωτικός πράκτορας που παίρνει τις ψυχές από τον επάνω κόσμο, και τις μεταφέρει στον κόσμο των νεκρών.

Μετά από κάθε μεταφορά, δουλειά του είναι να βρει το καλύτερο ταξιδιωτικό πακέτο για τους πελάτες του, το οποίο καθορίζεται ανάλογα με την ζωή του αντίστοιχου πεθαμένου. Σύμφωνα με το πόσο σωστά έχει ζήσει ο καθένας, θα του δοθεί και πιο γρήγορο μεταφορικό μέσον για να φτάσει στον τελικό προορισμό. Το πιο γρήγορο μέσον αποτελεί το τραίνο Νο.9, που κάνει όλο το ταξίδι των τεσσάρων χρόνων σε τέσσερα λεπτά.

Με την αρχή του παιχνιδιού, ο Manny αναγκάζεται να γίνει ντετέκτιβ όταν ανακαλύπτει μια πλεκτάνη της εταιρίας όπου δουλεύει. Η αναζήτησή του τον οδηγεί μέσα από ένα δίχτυ διαφθοράς, απάτης και δολοφονιών.

Χαρακτήρες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι περισσότεροι από τους χαρακτήρες είναι ισπανικής καταγωγής και έτσι, στον αγγλικό διάλογο του παιχνιδιού, προστίθενται ισπανικές λέξεις.

  • Manuel "Manny" Calavera, με τη φωνή του Tony Plana.
Ο Manny φορώντας τη στολή του Χάρου

Για εξιλέωση από τις αμαρτίες του που έκανε κατά την διάρκεια της ζωής του (άγνωστες στον παίκτη, αλλά και στον ίδιο τον Manny), ο Manny δουλεύει ως ταξιδιωτικός ατζέντης στην Department of Death (D.o.D) στην πόλη El Marrow. Με το να εργάζεται ως Χάρος, δουλειά του είναι να ανεβαίνει στον κόσμο των ζωντανών και να παίρνει μαζί του στον κόσμο των νεκρών τους καινούριους νεκρούς. Με αυτόν τον τρόπο βρίσκει πελάτες/ψυχές. Η πραγματική δουλειά του όμως είναι να βρίσκει ψυχές με τα καλύτερα πακέτα ταξιδιού (δηλαδή με τις καλύτερες ζωές). Μόνο με αυτόν τον τρόπο θα καταφέρει να εξιλεωθεί κάποτε και να μπορέσει επιτέλους να ξεκινήσει το δικό του ταξίδι προς το τέλος του δρόμου.

Τα πράγματα πάνε όμως διαφορετικά, και στην αρχή του παιχνιδιού γίνεται εμφανές ότι ο Manny δεν μπορεί να βρει ποτέ καλούς πελάτες, γεγονός που δεν γινόταν μέχρι να έρθει στο γραφείο ο αντίπαλος του Domino, ο οποίος καταφέρνει ως δια μαγείας να εξυπηρετεί μοναχές και αγίους σχεδόν πάντα. Αγανακτισμένος ο Manny “κλέβει” μια πελάτισσα του Domino, την Metche Colomar. Τελικά όμως, μην μπορώντας να βρει το εισιτήριο της που δικαιούται για το τραίνο Νο.9, η Meche φεύγει με τα πόδια, και αφού και η εταιρία μαθαίνει τα συμβάντα, τον απολύει και τον φυλακίζει μέχρι νεωτέρας. Ο Manny, μη καταλαβαίνοντας τι συμβαίνει, ελευθερώνεται και ενημερώνεται για την απάτη της εταιρίας από τον Salvador. Έτσι αφού καταταχθεί στην L.S.A και βοηθήσει σημαντικά, φεύγει από τα El Marrow για να ψάξει την Meche και να την βοηθήσει.

  • Mercedes "Meche" Colomar, με τη φωνή της Maria Canals

Η Meche είναι η γνωστή “δεσποινίς σε κίνδυνο”. Ο Manny σχεδόν άμεσα την ερωτεύεται. Αν και η Meche είναι μια αγία, ο Manny δεν μπορεί να βρει στα στοιχεία ότι δικαιούται εισιτήριο για το τραίνο Νο.9. Ως αποτέλεσμα η Meche φεύγει με τα πόδια για το δύσκολο ταξίδι. Όταν ο Manny το μαθαίνει αυτό προσπαθεί να βρει τρόπο να την βρει πάση θυσία.

  • Glottis, με τη φωνή του Alan Blumenfeld.

Αποτελεί για την ακρίβεια την κωμική χροιά του παιχνιδιού. Ο Glottis είναι ένας τεράστιος πορτοκαλί δαίμονας της χώρας των νεκρών. Αποτελεί μάλιστα δαίμονα της ταχύτητας…γι’ αυτό και από την αρχή του παιχνιδιού γίνεται εμφανές ότι η μεγάλη του ενασχόληση και αγάπη είναι τα γρήγορα αυτοκίνητα. Ο Manny τον βρίσκει στο γκαράζ της εταιρίας D.O.D και τον προσλαμβάνει σαν οδηγό του. Από κει και πέρα, και αφού ο Glottis απολυθεί από την εταιρία, παραμένει πιστός σύντροφος του Manny, οδηγός του και μηχανικός του. Μάλιστα, σε μια κατάσταση, η αφοσίωση του στον Manny τον οδηγεί να απαρνηθεί αυτό που τον κρατά στην ζωή, την ταχύτητα, και έτσι φτάνει επικίνδυνα κοντά στον θάνατο. Ο Manny καταφέρνει να τον σώσει. Ο Glottis είναι εμπνευσμένος από την μυθολογία των Μεξικανών, όπου δαίμονες στην χώρα των νεκρών συντροφεύουν κάθε ψυχή στο ταξίδι της.

  • Hector LeMans, με τη φωνή του Jim Ward.

Ο μεγάλος κακός του παιχνιδιού, ο Hector LeMans είναι ο αρχηγός του εγκληματικού υποκόσμου στο El Marrow. Με την βοήθεια των μπράβων του, ειδικεύεται στο να κλέβει εισιτήρια του τραίνου Νο.9 από τους δικαιούχους ιδιοκτήτες τους και να τα πουλά σε πλούσιους ανήθικους.

  • Domino Hurley, με τη φωνή του Patrick Dollaghan.

Ο Domino αποτελεί από τα νεαρότερα μέλη της εταιρίας D.O.D, και γρήγορα καταφέρνει να υποσκελίσει τον Manny και να του πάρει την θέση και το γραφείο του. Στην διάρκεια του παιχνιδιού φανερώνεται ότι ο Domino είναι ένας από τους εργάτες του μεγάλου κακού του Hector και με αυτόν τον τρόπο τα κατάφερνε όλα.

  • Salvador "Sal" Limones, με την φωνή του Sal Lopez.

Ο Salvador Limones είναι ο αρχηγός της μυστικής επαναστατικής οργάνωσης LSA (Lost Souls' Alliance = Συμμαχία των Χαμένων Ψυχών) η οποία πολεμάει τον Hector LeMans με οποιονδήποτε τρόπο μπορεί. Ο Limones στρατολογεί τον Manny, με την σκέψη να έχει έναν μυστικό πράκτορα μέσα στην εταιρία D.O.D. Ως αντάλλαγμα ο Limones βοηθά τον Manny να δραπετεύσει από το El Marrow και να μπορέσει να ψάξει για την Meche.

Ανάπτυξη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο Tim Schafer στο Art Futura το 2009

Το Grim Fandango βγήκε μόνο σε CD-ROM και είχε πλήρη φωνητική επένδυση. Σχεδιάστηκε από τον Tim Schafer, συν-σχεδιαστή του Day of the Tentacle, και δημιουργού του Full Throttle, καθώς και του πιο νέου, Psychonauts.[1][2] Το Grim Fandango αποτέλεσε μια τολμηρή προσπάθεια της LucasArts να ανανεώσει το είδος των γραφικών παιχνιδιών περιπέτειας, που μέχρι το 1998 βρισκόταν σε μια ακραία πτώση, συνδυασμένη με την άνοδο στην μόδα των πιο φανταχτερών και εντυπωσιακών οπτικά παιχνιδιών, όπως των παιχνιδιών δράσης πρώτου προσώπου. Ήταν η πρώτη προσπάθεια της LucasArts, από την εποχή του Labyrinth,στην οποία δεν χρησιμοποιήθηκε η κλασσική μηχανή SCUMM. Απεναντίας, χρησιμοποιήθηκε η μηχανή Sith, που είχε πρωταρχικά χρησιμοποιηθεί από το Jedi Knight: Dark Forces II, σαν βάση για την δημιουργία της GrimE μηχανής.[3][4]

Οι τρισδιάστατοι χαρακτήρες και το σύστημα χειρισμού που πρόσφερε η μηχανή GrimE, πρόσφερε μια τελείως διαφορετική μορφή, από αυτήν που πρόσφεραν τα παιχνίδια με την SCUMM μηχανή. Παρόλα αυτά, το παιχνίδι κράτησε πολλούς από τους κανόνες της LucasArts σε θέματα παζλ και στυλ διαλόγων, τη μη επιλογή θανάτου του χαρακτήρα κ.ά. Το παιχνίδι συνδυάζει αρχιτεκτονικές που περιλαμβάνουν αρ ντεκό ουρανοξύστες της δεκαετίας του 1930 μέχρι και έναν Αζτεκικό ναό.[5] Είναι εμποτισμένο από μια σκοτεινή ιστορία που θυμίζει έντονα το είδος φιλμ νουάρ.[5] Μάλιστα, το δεύτερο μέρος της ιστορίας, όπου ο Manny Calavera διευθύνει ένα νάιτ κλαμπ, είναι εμπνευσμένο από τις ταινίες Το Γεράκι της Μάλτας, Key Largo και Καζαμπλάνκα, ενώ πολλοί χαρακτήρες παρουσιάζονται να καπνίζουν.[6]

Οι χαρακτήρες του παιχνιδιού έχουν όλοι μορφές σκελετών καλάκας, βασισμένες στη δουλειά του Μεξικανού πολιτικού καλλιτέχνη, José Guadalupe Posada.

Μια αναφορά στο Grim Fandango εμφανίζεται στο παιχνίδι The Curse of Monkey Island (1997), ένα άλλο παιχνίδι περιπέτειας της εταιρίας LucasArts. Ο πρωταγωνιστής του παιχνιδιού, Guybrush Threepwood, βρίσκει σε ένα σημείο του παιχνιδιού ένα πτώμα/σκελετό που θυμίζει πολύ τον Manny Calavera. Ο σκελετός φοράει μια κονκάρδα που λέει "Ask me about Grim Fandango" (Ρωτήστε με για το Grim Fandango). Αν ο παίκτης βάλει τον Guybrush να πάρει την κονκάρδα, ο ήρωας θα αρνηθεί, λέγοντας ότι δεν θέλει να τον ρωτάνε όλοι για το Grim Fandango.[7]

Logos των παιχνιδιών Sam and Max Hit the Road (1993) και Full Throttle (1995), δύο άλλα γνωστά βιντεοπαιχνίδια περιπέτειας της LucasArts, μπορούν να βρεθούν στο τατουατζίδικο του Toto Santos στο Grim Fandango.

Το παιχνίδι θα λεγόταν αρχικά Deeds of the Dead, αλλά η παραγωγή δεν επιθυμούσε την άμεση αναφορά του θανάτου στον τίτλο.[8]

Η μουσική στο background κατά την σύλληψη του Terry είναι μια απόδοση του The Internationale, του ύμνου του σοσιαλιστικού κινήματος.

Ελληνική μετάφραση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τον Μάιο του 2007 κυκλοφόρησε από μια ομάδα Ελλήνων φίλων του Grim Fandango, μια εφαρμογή τροποποίησης του παιχνιδιού (modification patch) αποκλειστικά για την επίσημη έκδοση του παιχνιδιού 1.01, η οποία μεταφράζει τα μενού και τους υπότιτλους του παιχνιδιού στα ελληνικά. Η ομάδα που επιμελήθηκε την ελληνική μετάφραση, γνωστή και ως The Greek Grim Fandango Translation Team, αποτελείται από 5 μέλη με τα ψευδώνυμα Manuel, Vrok, Praetorian, gtsamour και Lewton.

Υποδοχή και κληρονομιά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Grim Fandango δέχθηκε κυρίως θετικές κριτικές,[9] καθώς έχει σκορ 94/100 από κριτικούς στο Metacritic.[10]

Το GameSpot επαίνεσε την πλοκή και τους διαλόγους, αναφέροντας ότι "το Grim Fandango ευτυχώς αποφεύγει το προφανές" και ότι "το χιούμορ του πηγάζει από τις καταστάσεις και τους χαρακτήρες του, [...] χωρίς να περιγελάει το ίδιο, βοηθώντας στη δημιουργία ενός πιστευτού κόσμου".[11]

Το PCZone έδωσε έμφαση στην όλη παραγωγή, δηλώνοντας πως "με τη δεξιοτεχνική σκηνοθεσία, τα κοστούμια, τους χαρακτήρες, τη μουσική και την ατμόσφαιρα, θα γινόταν μια υπέροχη κινηματογραφική ταινία".[12]

Η κριτική στο GameRevolution είχε τον ίδιο τον Manny να εξηγεί ότι "as far as an artistic accomplishment goes, my adventure gets all 5 leg bones".[13]

Ενώ το IGN ανακεφαλαιώνει την κριτική του λέγοντας: "το συμπέρασμα είναι ότι το Grim Fandango είναι αδιαμφισβήτητα το καλύτερο παιχνίδι περιπέτειας που είδαμε ποτέ".[14]

Από την άλλη πλευρά, στην κριτική του WomenGamers, αν και δήλωσε ευχαριστημένο "με τη δημιουργικότητα του σεναρίου, των χαρακτήρων και της μεξικάνικης "πινελιάς" στο περιβάλλον", βρήκε τον χειρισμό του παιχνιδιού προβληματικό, διότι δημιουργούσε το αίσθημα ότι "υπήρχε λιγότερος έλεγχος στο παίξιμο του παιχνιδιού λόγω των περιορισμών αυτών". Το ίδιο το παράπονο εκφράστηκε, σε μικρότερο βαθμό, και από τα GameSpot και IGN.

Παρά όμως τις πολύ καλές κριτικές, το Grim Fandango δεν σημείωσε εμπορική επιτυχία, παρόμοια με τα προηγούμενα από αυτό παιχνίδια περιπέτειας. Έτσι, πολλοί είδαν το παιχνίδι σαν "το τελευταίο καρφί στο φέρετρο" των παιχνιδιών περιπέτειας. Ο πεσιμισμός αυτός αποδόθηκε στο ότι, παρά την υψηλή ποιότητα του παιχνιδιού και των πολλών βραβείων που απέσπασε, συμπεριλαμβανομένου του καλύτερου παιχνιδιού του Gamespot το 1998, δεν κατάφερε να πουλήσει, και αυτό είχε ως αποτέλεσμα στο μυαλό των εταιριών να αμαυρωθεί η εικόνα ζήτησης για τα παιχνίδια περιπέτειας τα επόμενα χρόνια.

Το Grim Fandango έχει καθιερωθεί ως αντιπροσωπευτικό στο γεγονός ότι τα βιντεοπαιχνίδια είναι μορφή τέχνης. Το 2012 επιλέχθηκε ως υποψήφιο σε δημοψήφισμα για να συμπεριληφθεί στην έκθεση του Ιδρύματος Σμιθσόνιαν με τίτλο "Η Τέχνη των Βιντεοπαιχνιδιών",[15] ενώ το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης επιθυμεί το παιχνίδι να τοποθετηθεί ως έκθεμα στην μόνιμη συλλογή του στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής και Σχεδίου.[16]

Βραβεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

GameSpot

IGN

GameSpy

Adventure Gamers

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ «Gamasutra - Happy Action, Happy Developer: Tim Schafer on Reimagining Double Fine». web.archive.org. 31 Δεκεμβρίου 2013. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 31 Δεκεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. CS1 maint: Unfit url (link)
  2. ↑ «Let the Games Begin». Sunday Herald Sun (Australia): σελ. 12 – "Play" section. June 24, 2012. 
  3. ↑ «Grim Fandango Network - Grim Fandango Fan Site». web.archive.org. 18 Φεβρουαρίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Φεβρουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. CS1 maint: Unfit url (link)
  4. ↑ «Gamasutra - Features - Postmortem: LucasLearning's Star Wars DroidWorks». web.archive.org. 5 Απριλίου 2013. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Απριλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. CS1 maint: Unfit url (link)
  5. ↑ 5,0 5,1 «Game Studies - Game Noir - A Conversation with Tim Schafer». web.archive.org. 14 Σεπτεμβρίου 2013. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Ιουνίου 2013. Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. CS1 maint: Unfit url (link)
  6. ↑ «Κοινότητα Steam :: Οδηγός :: Grim Fandango Review». steamcommunity.com. Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. 
  7. ↑ Bamsey, Ryan Thomas (19 Σεπτεμβρίου 2022). «Monkey Island: The Ask Me About Loom Joke, Explained». TheGamer (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. 
  8. ↑ blitzballer (29 Σεπτεμβρίου 2013). «(Fact) Grim Fandango was originally titled Deeds of the Dead, it was changed by LucasArts they didn't want to release a game with the word "dead" in it. Despite the game being about death...». r/VideogameMysteries. Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. 
  9. ↑ «Grim Fandango - AdventureGamers.com». web.archive.org. 7 Οκτωβρίου 2014. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Οκτωβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. CS1 maint: Unfit url (link)
  10. ↑ «Grim Fandango for PC Reviews - Metacritic». web.archive.org. 3 Ιουλίου 2014. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Ιουλίου 2014. Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. CS1 maint: Unfit url (link)
  11. ↑ «Grim Fandango Remastered Review». GameSpot (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. 
  12. ↑ «Fleshing Out an Idea / Day of the Dead inspires designer of new PC game - SFGate». web.archive.org. 14 Ιουλίου 2014. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Ιουλίου 2014. Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. CS1 maint: Unfit url (link)
  13. ↑ «Grim Fandango Review». GameRevolution (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. 
  14. ↑ Staff, I. G. N. (4 Νοεμβρίου 1998). «Grim Fandango». IGN (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. 
  15. ↑ «The Art of Video Games Exhibition Checklist» (PDF). Smithsonian Institution. 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 19 Οκτωβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Δεκεμβρίου 2012. 
  16. ↑ «Museum of Modern Art to install 14 games, including EVE, Dwarf Fortress and Portal - PC Gamer». web.archive.org. 4 Οκτωβρίου 2014. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Οκτωβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 28 Απριλίου 2023. CS1 maint: Unfit url (link)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]