Tupolev Tu-4

Tupolev Tu-4
Το Tupolev Tu-4 που εκτίθεται στο Μονίνο.
Τύποςβομβαρδιστικό αεροσκάφος
Χώρα προέλευσηςΕΣΣΔ
ΣχεδιασμόςΣχεδιαστικό Γραφείο Tupolev
Παρθενική πτήση19 Μαΐου 1947
Πρώτη παρουσίαση1949
Κύριος χειριστήςΣοβιετική Πολεμική Αεροπορία
Πολεμική Αεροπορία του Κινεζικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού
Παραγωγή1949–1952
Μονάδες που παρήχθησαν847
Αναπτύχθηκε απόBoeing B-29 Superfortress
ΠαραλλαγέςTupolev Tu-70
Tupolev Tu-75
Εξελίχθηκε σεTupolev Tu-80
Tupolev Tu-85

Το Tupolev Tu-4 (ρωσικά: Туполев Ту-4‎‎, ονομασία αναφοράς ΝΑΤΟ: «Bull») ήταν σοβιετικό ελικοφόρο στρατηγικό βομβαρδιστικό που παρέμεινε σε υπηρεσία με την Σοβιετική Πολεμική Αεροπορία από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1960. Ήταν αντίγραφο του αμερικανικού Boeing B-29 Superfortress το οποίο δημιουργήθηκε μέσω αντίστροφης μηχανικής έχοντας σαν βάση αμερικανικά αεροσκάφη που είχαν κατασχεθεί όταν πραγματοποίησαν αναγκαστική προσγείωση σε σοβιετικό έδαφος.

Σχεδιασμός και ανάπτυξη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στα καταληκτικά στάδια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν πλέον σαφές πως η Σοβιετική Αεροπορία θα έπρεπε να αποκτήσει δυνατότητες στρατηγικού βομβαρδισμού αντίστοιχες με αυτές των Αμερικανών. Ήδη πριν από το ξέσπασμα του πολέμου η Αεροπορία διέθετε το εγχώριας κατασκευής τετρακινητήριο βομβαρδιστικό Petlyakov Pe-8 το οποίο όμως κατασκευάστηκε σε πολύ μικρούς αριθμούς (93 μονάδες συνολικά) και είχε καταστεί ξεπερασμένο τεχνολογικά. Στα τέλη του πολέμου οι αεροπορικές δυνάμεις των ΗΠΑ είχαν την δυνατότητα να πραγματοποιούν στρατηγικούς βομβαρδισμούς της Ιαπωνίας χάρη στα B-29 που επιχειρούσαν από απομακρυσμένες προωθημένες βάσεις σε νησιά του Ειρηνικού και ο Στάλιν διέταξε την ανάπτυξη βομβαρδιστικού ανάλογων δυνατοτήτων.

Οι ΗΠΑ αρνήθηκαν δύο φορές να προμηθεύσουν τη Σοβιετική Ένωση με B-29 μέσω της συμφωνίας Lend-Lease.[1][2] Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του 1944 υπήρξαν τέσσερα διακριτά περιστατικά κατά τα οποία αμερικανικά B-29 πραγματοποίησαν αναγκαστική προσγείωση σε σοβιετικό έδαφος. Σύμφωνα με το Σύμφωνο Ουδετερότητας μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Ιαπωνίας, η ΕΣΣΔ ήταν τότε ουδέτερη σε ό,τι αφορά τα τεκταινόμενα στον πόλεμο του Ειρηνικού και κατά συνέπεια τα βομβαρδιστικά κρατήθηκαν από τις σοβιετικές αρχές. Οι ΗΠΑ ζήτησαν την επιστροφή τους, όμως το αίτημά τους απορρίφθηκε.[3] Τα τρία Β-29 που μπορούσαν να επισκευασθούν μεταφέρθηκαν στη Μόσχα και παραδόθηκαν στο Γραφείο Σχεδιασμού Tupolev. Το ένα εξ αυτών διαλύθηκε, το δεύτερο χρησιμοποιήθηκε για πτητικές δοκιμές και εκπαίδευση και το τρίτο κρατήθηκε ως πρότυπο.[4] Τα δύο B-29 προέρχονταν από το εργοστάσιο της Boeing στην Ουίτσιτα και το τρίτο από τη εργοστάσιο στο Ρέντον. Δύο ημέρες έπειτα από τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα και βάσει των συμφωνηθέντων στη διάσκεψη της Γιάλτας η ΕΣΣΔ κήρυξε τον πόλεμο στην Ιαπωνία.[5] Κατόπιν αυτού το τέταρτο B-29 επιστράφηκε στις ΗΠΑ μαζί με το πλήρωμά του

Ο Στάλιν ζήτησε από τον Τουπόλεφ να αντιγράψει το Superfortress όσο το συντομότερο δυνατόν αντί να συνεχίσει να εργάζεται πάνω στο δικής του σχεδίασης ANT-64/Tu-10.[6] Στο πρόγραμμα αντίστροφης μηχανικής του B-29 ενεπλάκησαν 900 εργοστάσια και ερευνητικά ινστιτούτα που ολοκλήρωσαν το σχεδιαστικό τους έργο μέσα σε ένα χρόνο, δημιουργώντας 105.000 τεχνικά σχέδια.[7] Μέχρι το τέλος του δεύτερου έτους του προγράμματος η σοβιετική βιομηχανία όφειλε να ολοκληρώσει είκοσι αεροσκάφη και να τα παραδώσει για κρατικές δοκιμές αποδοχής.[8]

Στη Σοβιετική Ένωση χρησιμοποιούνταν το μετρικό σύστημα και δεν παράγονταν φύλλα αλουμινίου ίδιου πάχους με των αμερικανικών που έχουν άλλο σύστημα μέτρησης. Επίσης ήταν αναγκαία η έναρξη της παραγωγής νέων κραμάτων και άλλων υλικών που δεν κατασκευάζονταν μέχρι τότε στην ΕΣΣΔ. Απαιτήθηκε εκτεταμένος επανασχεδιασμός προκειμένου να αντισταθμιστούν οι διαφορές και επιπλέον μειώθηκαν τα επισήμως αποδεκτά περιθώρια αντοχής προκειμένου να αποφευχθούν επιπλέον αλλαγές.[9] Παρόλα αυτά το πρωτότυπο Tu-4 ζύγιζε μόνο 340 κιλά περισσότερο από το B-29, διαφορά μικρότερη του 1%.[10]

Οι μηχανικοί και οι προμηθευτές εξαρτημάτων δέχονταν πιέσεις από τον Τουπόλεφ, τον Στάλιν και την κυβέρνηση να δημιουργήσουν ένα ακριβές αντίγραφο του B-29. Έπρεπε να ξεπεραστούν αντιστάσεις ακόμα και για τη χρήση υποσυστημάτων που παράγονταν ήδη στην ΕΣΣΔ και ενίοτε ήταν ανώτερα των αντίστοιχων τους που βρέθηκαν στα B-29. Κάθε τροποποίηση και κάθε εξάρτημα που κατασκευάζονταν εξεταζόταν σχολαστικά και υπόκειτο σε μακρά γραφειοκρατική διαδικασία προκειμένου να γίνει αποδεκτό. Ο Κέρμπερ, τότε αναπληρωτής του Τουπόλεφ, ανέφερε στα απομνημονεύματά του ότι οι μηχανικοί χρειάστηκαν εξουσιοδότηση από έναν υψηλόβαθμο στρατηγό για να χρησιμοποιήσουν αλεξίπτωτα σοβιετικής προέλευσης.[4] Οι αλλαγές περιορίστηκαν στο προαναφερθέν πάχος των φύλλων αλουμινίου, τους κινητήρες, τον αμυντικό οπλισμό, τον ασύρματο (τοποθετήθηκε ένα μεταγενέστερο μοντέλο αμερικανικής προέλευσης που είχε χρησιμοποιηθεί στα B-25 που παρέλαβαν οι Σοβιετικοί μέσω του Lend-Lease) και το σύστημα αναγνώρισης φίλου ή εχθρού καθώς το αμερικανικό ήταν προφανώς ακατάλληλο.[11] Χρησιμοποιήθηκε ο σοβιετικός κινητήρας Shvetsov ASh-73 που ήταν μεν μια εξέλιξη του Wright R-1820, αλλά δεν σχετιζόταν άμεσα με τον κινητήρα Wright R-3350 των B-29.[12] Ο ASh-73 χρησιμοποιήθηκε επίσης σε ορισμένα από τα παλαιότερα αεροσκάφη Petlyakov Pe-8. Οι τηλεχειριζόμενοι πυργίσκοι πολυβόλων του B-29 επανασχεδιάστηκαν για να φιλοξενήσουν το ισχυρότερο πυροβόλο Nudelman NS-23 των 23 mm.[13] Περαιτέρω αλλαγές έγιναν λόγω προβλημάτων που προέκυψαν κατά τη διάρκεια των δοκιμών, ενώ τροποποιήσεις συνέχισαν να γίνονται καθ' όλη της επιχειρησιακής πορείας του Tu-4.[14]

Η πρώτη πτήση πραγματοποιήθηκε στις 19 Μαΐου 1947 με τον δοκιμαστή πιλότο Νικολάι Ρίμπκο.[15] Η παραγωγή των Tu-4 ξεκίνησε αμέσως και ήδη από το 1949 είχαν παραδοθεί αεροσκάφη σε μονάδες της Αεροπορίας.

Επιχειρησιακή ιστορία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σοβιετική Ένωση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ύπαρξη των Tu-4 αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό στις 3 Αυγούστου 1947, στο πλαίσιο των αεροπορικών επιδείξεων για την Ημέρα της Αεροπορίας στο Τουσίνο. Αρχικά πραγματοποίησαν υπερπτήση τρία αεροσκάφη και οι Δυτικοί παρατηρητές υπέθεσαν ότι επρόκειτο απλώς για τα τρία B-29 που είχαν πραγματοποιήσει αναγκαστική προσγείωση στην ΕΣΣΔ το 1944. Όμως λίγα λεπτά αργότερα εμφανίστηκε και τέταρτο αεροσκάφος και οι παρατηρητές συνειδητοποίησαν ότι οι Σοβιετικοί είχαν αντιγράψει το B-29.[16]

Η ένταξη του Tu-4 σε υπηρεσία προκάλεσε έντονο προβληματισμό στην Πολεμική Αεροπορία των ΗΠΑ καθώς η εμβέλειά του επαρκούσε για να πραγματοποιηθούν επιθέσεις σε στόχους όπως το Σικάγο ή το Λος Άντζελες σε αποστολές χωρίς επιστροφή. Το γεγονός αυτό πιθανότατα επηρέασε τις ασκήσεις και τις πρακτικές εναέριας μάχης που διεξήχθησαν από τις αεροπορικές δυνάμεις των ΗΠΑ και της Βρετανίας το 1948, στις οποίες συμμετείχαν στόλοι B-29.[17] Στις ασκήσεις μετείχαν μαχητικά της RAF και σχηματισμοί αμερικανικών B-29 και περιελάμβαναν επίδειξη προτεινόμενων μεθόδων αναχαίτισης βομβαρδιστικών τύπου B-29/Tu-4 από αεριωθούμενα μαχητικά τύπων Gloster Meteor και de Havilland Vampire.

Οι Σοβιετικοί ανέπτυξαν τέσσερα διαφορετικά συστήματα εναέριου ανεφοδιασμού για να επεκτείνουν την εμβέλεια του Tu-4, όμως η χρήση τους ήταν πολύ περιορισμένη πριν την αντικατάσταση των Tu-4 από τα αεριωθούμενα Tu-16.[18]

Κατασκευάστηκαν 847 αεροσκάφη,[19] μερικά εκ των οποίων παραδόθηκαν στην Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950. Το 185ο Αεροπορικό Σύνταγμα της Φρουράς με έδρα την Πολτάβα ήταν ο πρώτος σχηματισμός που επανεξοπλίστηκε με τα Tu-4. Τα πληρώματα εκπαιδεύτηκαν στο Καζάν όπου είχε την έδρα του το 890ο Σύνταγμα,[20] τα πληρώματα του οποίου είχαν εμπειρεία με τετρακινητήριους τύπους αμερικάνικης προέλευσης.[21] Τον Μάρτιο του 1949 επανεξοπλίστηκε με Tu-4 και το 52ο Αεροπορικό Σύνταγμα Βαριών Βομβαρδιστικών της Φρουράς[22] και το 1953 ακολούθησε το 121ο Αεροπορικό Σύνταγμα της Φρουράς που παρέλαβε Tu-4R.[23]

Από το 1954 άρχισε η αντικατάσταση των Tu-4 από πιο εξελιγμένους τύπους όπως το αεριωθούμενο Tu-16 και το ελικοφόρο στρατηγικό βομβαρδιστικό Tupolev Tu-95. Τα Tu-4 που αποσύρονταν από τα συντάγματα βομβαρδιστικών μετατράπηκαν σε μεταγωγικά.[24]

Αναπτύχθηκαν επίσης πολλές πειραματικά και δοκιμαστικά αεροσκάφη και η εμπειρία που αποκομίστηκε ήταν πολύ σημαντική για την ανάπτυξη του σοβιετικού προγράμματος στρατηγικών βομβαρδιστικών. Τα τελευταία Tu-4 σε σοβιετική υπηρεσία χρησιμοποιούνταν ως μεταγωγικά ή αεροσκάφη δοκιμών. Επίσης ένα Tu-4A ήταν το πρώτο σοβιετικό αεροσκάφος που έριξε πυρηνικό όπλο, συγκεκριμένα μια ατομική βόμβα τύπου RDS-3.[25]

Κίνα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το κινεζικό αεροσκάφος έγκαιρης προειδοποίησης και ελέγχου KJ-1.

Στις 28 Φεβρουαρίου 1953 ο Στάλιν έδωσε στην Κίνα δέκα Tu-4 και το 1960 έφθασαν στο Πεκίνο δύο ακόμη αεροσκάφη για την εκπαίδευση πληρωμάτων στην πλοήγηση. Στα 1970-73 έντεκα αεροσκάφη αναβαθμίστηκαν με κινητήρες τουρμποπρόπ 11 AI-20K και το τελευταίο κινεζικό Tu-4 αποσύρθηκε το 1988.

Το 1969 οι Κινέζοι ανέπτυξαν το πρώτο τους αεροσκάφος έγκαιρης προειδοποίησης και ελέγχου έχοντας ως βάση το Tu-4. Τα αεροσκάφη που προέκυψαν ονομάστηκαν KJ-1 και δεν κάλυπταν τις ανάγκες της κινεζικής αεροπορίας. Το όλο εγχείρημα εγκαταλείφθηκε το 1979, παρόλο που υπήρξαν και άλλες προτάσεις αξιοποίησης των διαθέσιμων Tu-4.[26]

Εκδόσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Tu-4
Κύρια έκδοση παραγωγής.
Tu-4A
Ειδικά τροποποιημένα αεροσκάφη που αξιοποιήθηκαν για τη δοκιμή των σοβιετικών πυρηνικών βομβών των τύπων RDS-1, RDS-3 και RDS-5. Τα Tu-4 της βασικής έκδοσης δεν μπορούσαν να μεταφέρουν τα προαναφερθέντα όπλα.[27]
Tu-4D
Μεταγωγικό. Τριακόσια Tu-4 μετατράπηκαν στην έκδοση αυτή,[28] που είναι γνωστή και ωςTu-76.
Tu-4K/KS
Εξειδικευμένα αεροσκάφη για τη ναυτική αεροπορία, ικανά να φέρουν τον πύραυλο αέρος επιφανείας KS-1 Komet.[29]
Tu-4LL
Αεροσκάφος δοκιμών για διάφορους τύπους κινητήρων.[30]
Tu-4NM
Φορείς για τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη Lavochkin La-17.[31]
Tu-4R
Αναγνωριστικά μακράς ακτίνας δράσης.[32]
Tu-4T
Μεταγωγικό για την μεταφορά αλεξιπτωτιστών, μονάχα ένα κατασκευάστηκε.[33]
Tu-4TRZhK
Αεροσκάφος μεταφοράς υγρού οξυγόνου.[34]
Tu-4UShS
Navigational trainer.[32]
ShR-1
Αεροσκάφος δοκιμών για το σύστημα προσγείωσης του βομβαρδιστικού Myasishchev M-4.[35]
UR-1/-2
Αεροσκάφος δοκιμών για το M-4.[36]
Tu-4 AWACS
Κινεζικό αεροσκάφος έγκαιρης προειδοποίησης και ελέγχου με ραντάρ KJ-1 AEWC και τουρμποπροπ κινητήρες Ivchenko AI-20K.[37] Two converted to allow the Chinese to monitor US nuclear weapons tests in the Pacific.[38]
Tu-70
Επιβατηγό, δεν εντάχθηκε σε παραγωγή.
Tu-75
Μεταγωγικό, δεν εντάχθηκε σε παραγωγή.
Tu-79
Tu-4 με κινητήρες M-49TK.
Tu-80
Βομβαρδιστικό μεγάλης ακτίνας δράσης, δεν εντάχθηκε σε παραγωγή.
Tu-85
Βομβαρδιστικό μεγάλης ακτίνας δράσης, δεν εντάχθηκε σε παραγωγή.
Tu-94
Tu-4 με τουρμποπρόπ κινητήρες Kuznetsov TV-2.
Αναπτύχθηκαν επίσης και άλλες εκδόσεις, όπως
  • Ηλεκτρονικού πολέμου (ELINT/ECM),[39]
  • Μεταφοράς του πυραυλοκίνητου μαχητικού DFS 346A.[35](Note:other DFS346 prototypes were carried by one of the Boeing B-29s interned during the war).[40]
  • Μεταφοράς μαχητικών συνοδείας.[41]
  • Tu-4 που μετατράπηκαν σε τηλεχειριζόμενους ιπτάμενους στόχους.[35]
  • Αεροσκάφη εναέριου ανεφοδιασμού.[34]
  • Αεροσκάφη δοκιμών για συστήματα εναέριου ανεφοδιασμού.[42]
  • Αεροσκάφη ανίχνευσης και μέτρησης της ραδιενέργειας.[43]
  • Αεροσκάφη αναμετάδοσης πληροφοριών.[43]

Δείτε επίσης

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Αεροσκάφη που σχετίζονται με την ανάπτυξη του Tu-4
Συγκρίσιμα αεροσκάφη

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ Gordon, 2002, p. 3
  2. ↑ "Aircraft Deliveries." Αρχειοθετήθηκε 2018-02-23 στο Wayback Machine. airforce.ru. Retrieved: 21 September 2007.
  3. ↑ "Soviet Union Impounds and Copies B-29." National Museum of the USAF. Retrieved: 17 July 2017.
  4. ↑ 4,0 4,1 Kerber, Leonid. "Tu-4 bomber epic" Αρχειοθετήθηκε 2023-11-27 στο Wayback Machine.. militera.lib.ru: a compilation of articles published in 1988–1990 (in Russian). Retrieved: 29 December 2009.
  5. ↑ Gordon, 2002, p. 11
  6. ↑ Gordon, 2002, p. 14
  7. ↑ Jelinek, Pauline (25 January 2001). «Report: Soviet Union Copied US Plane». Associated Press. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 September 2015. https://web.archive.org/web/20150924181006/http://www.highbeam.com/doc/1P1-40461478.html. Ανακτήθηκε στις 12 June 2015. 
  8. ↑ Gordon, 2002, p. 26
  9. ↑ Gordon, 2002, p. 20
  10. ↑ Gordon, 2002, p. 24
  11. ↑ Gordon, 2002, pp. 24–25
  12. ↑ Gordon, 2002, pp. 21 & 24
  13. ↑ Gordon, 2002, p. 25
  14. ↑ Gordon, 2002, pp. 66–68
  15. ↑ Duffy and Kandalov 1996, p. 98.
  16. ↑ Dow, James. "Parade." Αρχειοθετήθηκε 2023-11-01 στο Wayback Machine. The Arrow. Retrieved: 29 December 2009.
  17. ↑ "Archival RAF film of combat with B-29s." Αρχειοθετήθηκε 2011-06-04 στο Wayback Machine. google.com. Retrieved: 29 December 2009.
  18. ↑ Gordon, 2002, pp. 50-53
  19. ↑ Nowicki 1994, p. 17.
  20. ↑ Holm. «890th Bryanskiy Bomber Aviation Regiment». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Δεκεμβρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 2022. 
  21. ↑ A list of the Heavy Bomber Aviation Regiments, many of which operated Tu-4s, can be seen here.
  22. ↑ «52nd Guards Heavy Bomber Aviation Regiment». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Σεπτεμβρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 19 Απριλίου 2023. 
  23. ↑ «121st Guards Sevastopolskiy Red Banner Heavy Bomber Aviation Regiment». ww2.dk. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Δεκεμβρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 19 Απριλίου 2023. 
  24. ↑ Rigmant 1996, p. 66.
  25. ↑ Duffy, 1996, p. 98
  26. ↑ "Chinese Airborne Early Warning (AEW)." Αρχειοθετήθηκε 2007-04-03 στο Wayback Machine. fas.org. Retrieved: 31 July 2011.
  27. ↑ Gordon, 2002, pp. 34–36
  28. ↑ Gordon, 2002, pp. 37, 40
  29. ↑ Gordon, 2002, pp. 36–39
  30. ↑ Gordon, 2002, pp. 55–57
  31. ↑ Gordon, 2002, pp. 53, 54 & 57
  32. ↑ 32,0 32,1 Gordon, 2002, p. 42
  33. ↑ Gordon, 2002, p. 41
  34. ↑ 34,0 34,1 Gordon, 2002, p. 53
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 Gordon, 2002, p. 54
  36. ↑ Gordon, 2002, pp. 54–55
  37. ↑ "Tu-4." Αρχειοθετήθηκε 2008-05-28 στο Wayback Machine. simonb6.co.uk. Retrieved: 29 December 2009.
  38. ↑ Duffy, 1996, p. 99
  39. ↑ Gordon, 2002, pp. 42–43
  40. ↑ Gordon, Yefim· Gunston, Bill (2000). Soviet X-PlanesΔωρεάν πρόσβαση υπoκείμενη σε περιορισμένη δοκιμή, συνήθως απαιτείται συνδρομή. Hinkley: Midland. σελίδες 216–217. ISBN 978-1857800999. 
  41. ↑ Gordon, 2002, pp. 43–47
  42. ↑ Gordon, 2002, pp. 50–53
  43. ↑ 43,0 43,1 Gordon, 2002, p. 43

Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Bowers, Peter M. (1999). Boeing B-29 Superfortress. Stillwater, Minnesota: Voyageur Press. ISBN 978-0933424791. 
  • Duffy, Paul· Kandalov, A. I. (1996). Tupolev: The Man and his Aircraft. Warrendale, Pennsylvania: SAE. ISBN 978-1560918998. 
  • Gordon, Yefim· Rigmant, Vladimir (2002). Tupolev Tu-4: Soviet Superfortress. Leicestershire: Midland Counties Pub. ISBN 978-1857801422. 
  • Hess, William N. (1999). Great American Bombers of WW II. St. Paul, Minnesota: Motorbooks International. ISBN 978-0760306505. 
  • Nowicki, Jacek (1994). B-29 Superfortress. Gdansk, Poland: AJ Press. ISBN 978-8386208098. 
  • Pace, Steve (2003). Boeing B-29 Superfortress. Wiltshire: Crowood. ISBN 978-1861265814. 
  • Rigmant, Vladimir (1996). «B-29, Tу-4 – стратегические близнецы – как это было» (στα Ru). Aviation and Cosmonautics 17 (Moscow, Russia) 17 (4). 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Tupolev Tu-4 στο Wikimedia Commons