Άνω Μακεδονία | |
---|---|
Η Ηράκλεια Λυγκηστίς ήταν μια από της μεγαλύτερες πόλεις της Άνω Μακεδονίας. | |
Τοποθεσία: | Μακεδονία |
Μεγαλύτερη πόλη: | Ηράκλεια Λυγκηστίς , Αιάνη |
Διάλεκτος: | Μακεδονική γλώσσα αργότερα Ελληνιστική Κοινή |
Περίοδος ακμής: | 4ος-2ος αιώνας π.Χ. |
Η σταδιακή επέκταση του Μακεδονικού βασιλείου |
Η Άνω Μακεδονία αναφέρεται ιστορικά ως η ευρύτερη γεωγραφική περιοχή που καταλαμβάνουν οι δυτικές περιοχές της αρχαίας Μακεδονίας.[1] Η περιοχή ονομάστηκε «άνω», δηλαδή «ορεινή», λόγω του φυσικού αναγλύφου της. Η πρώτη αναφορά της περιοχής αποδίδεται στον Ηρόδοτο που αναφέρεται στην εισβολή του Ξέρξη στη Θεσσαλία και στην περιπλάνηση του ιδρυτή του βασιλικού οίκου των Τημενιδών Αργεαδών, Πέρδικκα Α'.[2] Άργότερα, αναφέρεται σε αυτή και ο Θουκυδίδης, ο οποίος αναφέρει πως στην περιοχή κατοικούν σύμμαχα και υπήκοα των Κάτω Μακεδόνων φύλα (Λυγκησταὶ καὶ ᾿Ελιμιῶται καὶ ἄλλα ἔθνη), με δικούς τους βασιλιάδες.[3]
Η Άνω Μακεδονία κάλυπτε γεωγραφικά την σημερινή Δυτική Μακεδονία καθώς και περιοχές βόρεια αυτής, πέριξ των ελληνικών συνόρων, στο έδαφος της σημερινής Περιφέρειας Πελαγονίας της Βόρειας Μακεδονίας και της νοτιοδυτικής Αλβανίας, καθώς και νότια, στα βόρεια ημιορεινά τμήματα της Θεσσαλίας. Το όνομα Άνω Μακεδονία δόθηκε πιθανότητα λόγω του ορεινού αναγλύφου της περιοχής ώστε να διαχωρίζεται με την πεδινή περιοχή της Κάτω Μακεδονίας, μεγάλο μέρος της οποίας καλύπτει γεωγραφικά η σημερινή Κεντρική Μακεδονία.[εκκρεμεί παραπομπή]
Στην Άνω Μακεδονία τοποθετούνταν οι επαρχίες του δυτικού Μακεδονικού βασιλείου. Ο αριθμός των επαρχιών και τα όρια αυτών δεν μπορούν να προσδιοριστούν με σαφήνεια, λόγω διφορούμενων απόψεων ιστορικών και γεωγράφων της εποχής και της ύστερης αρχαιότητας.
Οι πιο γνωστές επαρχίες (αρχαίες φυλετικές «χώρες») ήταν: η Ελιμία (Ελίμεια ή Ελιμιώτιδα), η Ορεστίδα, η Εορδαία, και η Λυγκηστίδα.[4] Η Πελαγονία, βόρεια της περιοχής των τεσσάρων αυτών επαρχιών, άλλοτε ταυτίζεται με την Λυγκηστίδα και άλλοτε ως ξεχωριστή επαρχία κατά την Ρωμαϊκή Περίοδο. Σύμφωνα με άλλους ιστορικούς και γεωγράφους, προστίθενται η Τυμφαία (περιοχή Γρεβενών και Ζαγορίου) και η Δευρίοπος, μέρος της Παιονίας. Επίσης προστίθενται στο Μακεδονικό Βασίλειο από τον Λίβιο[5] και ορισμένους σύγχρονους ιστορικούς, περιοχές που ιστορικά θα λέγαμε ότι ανήκαν στην Αρχαία Ήπειρο: η Ατιντανία, με κατοίκους τους Ατίντανες και η Δασσαρήτιδα, με κατοίκους τους Δασσαρήτες ή Δέξαρες.
Τα γεωγραφικά όρια της Άνω Μακεδονίας, τουλάχιστον για τις τέσσερις επαρχίες που είναι ευρύτερα γνωστές, παραθέτει ο Στράβων.[6] Ορίζει την Κάτω Μακεδονία με φυσικό όριο νότια τον Πηνειό και ο Αλιάκμων ορίζει νότια, την Άνω Μακεδονία.
Η εγκατάσταση της δωρικής φυλής των Μακεδόνων στην Άνω Μακεδονία τοποθετείται τη 2η χιλιετία π.Χ..[7]
Οι σημαντικότερες πόλεις της Άνω Μακεδονίας την περίοδο της ακμής της περιοχής τον 4ο-2ο αι.π.Χ., ήταν η Αιανή και η Ηράκλεια Λυγκηστίς.
Η Άνω Μακεδονία ήταν μία κατεξοχήν αγροτική περιοχή[8] και σε αντίθεση με την Κάτω δεν είχε μεγάλες πόλεις. Οι περιοχές που την απάρτιζαν εμφανίζονται σε ιστορικά έγγραφα ως αυτόνομα βασίλεια επί Αλέξανδρου Α' και ως επαρχίες του Μακεδονικού Βασιλείου επί Φιλίππου Β'.
Μετά τη μάχη της Πύδνας (168 π.Χ.) και την επακόλουθη κατάκτηση της Μακεδονίας, οι Ρωμαίοι άσκησαν διαφορετική πολιτική στην Άνω Μακεδονία, την οποία ανακήρυξαν «ελευθέρα» (libera) και για τη διοικητική της οργάνωση στηρίχτηκαν στη φυλετική της διαίρεση και στο ελληνιστικό ομοσπονδιακό σύστημα. 'Ετσι, ευνόησαν την ίδρυση αυτόνομων πολιτικών και διοικητικών ενώσεων (των «κοινών» ή «εθνών»), στα οποία συμμετείχαν αντιπρόσωποι όλων των πόλεων της φυλετικής περιοχής, όπως μαρτυρεί η μνεία «πρεσβευτών του έθνους» των Ορεστών στο γνωστό δόγμα των Βαττυναίων (143-4 μ.Χ.). Με άλλα λόγια, πρόκειται για τα γνωστά από επιγραφικές πηγές «κοινά» των Ελιμιωτών, των Ορεστών, των Λυγκηστών (και των Εορδών), τα οποία, έχοντας τις έδρες τους αντίστοιχα στις πόλεις Αιανή, Άργος Ορεστικό και Ηράκλεια Λυγκηστική, λειτουργούσαν ως ενδιάμεσοι οργανισμοί ανάμεσα στις τοπικές αρχές και τον Ρωμαίο διοικητή της επαρχίας Μακεδονίας και είχαν την ευθύνη για την τέλεση της τοπικής αυτοκρατορολατρείας και την είσπραξη των φόρων. Δεν είναι γνωστό αν αυτά τα «κοινά» καταργήθηκαν, με την άρση της αυτονομίας της περιοχής στον 3ο μ.Χ. αιώνα ή αν εξακολούθησαν να υπάρχουν ως απλές θρησκευτικές ενώσεις.[9][10]
Εκτός από τα «κοινά», σε επιγραφές αυτοκρατορικών χρόνων αναφέρονται επίσης αρκετοί από τους γνωστούς θεσμούς της ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας. Πρόκειται για πολιτικούς, θρησκευτικούς και κοινωνικούς θεσμούς, όπως είναι: του Μακεδονιάρχη, του πολιτάρχη, του πρεσβευτή, του αρχιερέα, του ιεροφάντη, του πρεσβυτεράρχη, του επιμελητή των ιερών, καθώς και για τους θεσμούς της εφηβείας και της δουλείας.[10] Ενδιαφέρουσες είναι οι πληροφορίες που αντλούμε από επιγραφές και αρχαιολογικά δεδομένα για τις λατρείες και τα ιερά της Δυτικής Μακεδονίας. Με βάση την αρχαία φυλετική διαίρεση, ο μεγαλύτερος αριθμός των λατρευομένων θεοτήτων και των τόπων λατρείας τους (20 θεότητες και 22 τόποι λατρείας) απαντά στην Ελιμιώτιδα και ακολουθεί η Εορδαία (17 θεότητες και 18 τόποι λατρείας). Η πλειονότητα των λατρειών αφορά ελληνικές θεότητες, όπως είναι: του Δία («Ύψιστου», «Ολύμπιου», «Μέγιστου»), του Απόλλωνα, του Ασκληπιού, του Διόνυσου, του Ερμή, του Ποσειδώνα, του Ηρακλή («πατρώου» θεού των Μακεδόνων), της Ήρας, της Αθηνάς, της Άρτεμης, της Αφροδίτης, της Ενοδίας θεάς, καθώς και του Αλέξανδρου (αλεξανδρολατρεία). Από τις άλλες (ανατολικές, θρακικές, ρωμαϊκές) λατρείες μαρτυρείται η λατρεία του Σάραπη και της Ίσιδας, του «Θράκα ιππέα», της Ρώμης, καθώς και η αυτοκρατορολατρεία.[11]
Από τις επιγραφές μας είναι γνωστά 500 περίπου παραδείγματα ανθρωπωνυμίων (θεοφόρων, μυθολογικών, ιστορικών κ.ά.), από τα οποία τα περισσότερα (περίπου 200, δηλ. το 42%) μαρτυρούνται στην Ελιμιώτιδα και από τα υπόλοιπα τα 111 (δηλ. το 25%) στην Ορεστίδα και τα 60 (δηλ. το 13%) στην Εορδαία. Από τα 500 περίπου ανθρωπωνύμια τα 350 (δηλ. ένα ποσοστό 75%) είναι ελληνικά και τα υπόλοιπα (25%) ανατολικά και ρωμαϊκά. Από τα ανθρωπωνύμια αντλούμε πολύτιμα στοιχεία για τη σύνθεση του πληθυσμού. Έτσι, εκτός από τον ντόπιο πληθυσμό, διαπιστώνεται η ύπαρξη παροίκων (Θεσσαλών από τη Δολίχη, τις Χυρέτιες και το Κερκίνιο) και μεταναστών από τη Θράκη και την Ελληνική Ανατολή. Τέλος, τα ανθρωπωνύμια μαρτυρούν ατομικές χορηγήσεις της ρωμαϊκής πολιτείας (civitas Romana) σε μέλη της τοπικής αριστοκρατίας ως το 212 μ.Χ., οπότε με το διάταγμα του Καρακάλλα χορηγήθηκε η ρωμαϊκή πολιτεία σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους του Ρωμαϊκού κράτους.[12]
Τέλος, όσον αφορά την οικονομική ιστορία του τμήματος της Άνω Μακεδονίας που αντιστοιχεί στη σημερινή Δυτική Μακεδονία, με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα (κυρίως σκουριές σιδήρου και όστρακα αγγείων), έχουν εντοπιστεί αρκετές θέσεις με ίχνη μεταλλευτικών δραστηριοτήτων. Φαίνεται πως τα σπουδαιότερα μεταλλεία βρίσκονταν στις φυλετικές περιοχές της Ελιμιώτιδας και Λυγκηστίδας. Στην Ελιμιώτιδα σπουδαίο μεταλλευτικό κέντρο (χαλκού και σιδήρου) υπήρχε στους ανατολικούς πρόποδες της Πίνδου και συγκεκριμένα στο σημ. νομό Γρεβενών (κοντά στα σημ. χωριά Ανάβρυτα, Σαμαρίνα, Αβδέλλα, Μοναχίτι). Στη Λυγκηστίδα πάλι σπουδαίο μεταλλευτικό κέντρο σιδήρου υπήρχε στους ανατολικούς πρόποδες του Βέρνου (στα σημ. χωριά Άνω Κλεινές, Πρώτη, Τροπαιούχος και Κάτω Υδρούσα), καθώς και στη λεκάνη του Γεροπόταμου (stara reka) (κοντά στα σημ. χωριά Σκοπός, Αχλάδα, Μελίτη και Νεοχωράκι).[13]
Παρουσιάζονται οι αρχαίες πόλεις που αναφέρονται από αρχαίους συγγραφείς στα κύρια βασίλεια με πιθανή θέση εφόσον έχει ερευνηθεί καθώς και αταύτιστοι αρχαιολογικοί χώροι με ευρήματα από την Κλασική Εποχή σε παρένθεση.
Ορεστίδα ή Όρέστεια, Ορεστίς
Ελιμεία ή Ελιμιώτις, Ελιμιώτιδα
Λυγκηστίδα ή Λυγκηστίς, ή Πελαγονία (Ρωμ.)
Δυναστεία των Αργεαδών ή Τημενιδών
Δυναστεία των Αντιγονιδών
Δυναστεία των Πτολεμαίων
i. Οι «Φήμες» του μητροπολίτη Καστοριάς και μερικών μητροπόλεων της Δυτικής Μακεδονίας, της Βορείου Ηπείρου και του μητροπολίτη Πελαγονίας παλαιότερα, στην εκκλησιαστική υμνογραφία περιέχουν τον όρο Άνω Μακεδονία: «Υπέρ τίμου και εξάρχου Άνω Μακεδονίας».[19][20]
Αυτό το λήμμα σχετικά με την αρχαία Μακεδονία χρειάζεται επέκταση. Μπορείτε να βοηθήσετε την Βικιπαίδεια επεκτείνοντάς το. |