Αγία Σοφία (Τραπεζούντα)

Αγία Σοφία Τραπεζούντας
Είδος	εκκλησία, τζαμί και μουσείο
Αρχιτεκτονική	βυζαντινή αρχιτεκτονική
Γεωγραφικές συντεταγμένες	41°0′12″N 39°41′46″E
Θρήσκευμα	Ορθόδοξη Εκκλησία
Διοικητική υπαγωγή	Τραπεζούντα
Χώρα	Τουρκία
Έναρξη κατασκευής	1238
Ιστότοπος
Επίσημος ιστότοπος
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Η Αγία Σοφία (τουρκικά: Ayasofya‎‎) είναι μια πρώην ορθόδοξη εκκλησία στην Τραπεζούντα, στο βορειοανατολικό τμήμα της Τουρκίας. Μετατράπηκε σε τζαμί το 1584, σε μουσείο το 1964^[1] και πάλι σε τζαμί το 2013^[2]. Χρονολογείται στον δέκατο τρίτο αιώνα, όταν η Τραπεζούντα ήταν πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Βρίσκεται κοντά στην ακτή, τρία χιλιόμετρα δυτικά των ορίων της μεσαιωνικής πόλης. Είναι ένα από τα δεκάδες βυζαντινά αξιοθέατα που υπάρχουν στην περιοχή. Έχει περιγραφεί ως «ένα από τα καλύτερα δείγματα βυζαντινής αρχιτεκτονικής^[3]».

Ιστορία

Άποψη της Αγίας Σοφίας της Τραπεζούντας με το καμπαναριό της και τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας στο βάθος

Το καμπαναριό

Η Αγία Σοφία χτίστηκε στην Τραπεζούντα κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μανουήλ Α' μεταξύ των ετών 1238 και 1263^[4]. Η παλαιότερη αγιογραφία στις αψίδες του ναού φέρει τις ημερομηνίες 1291 και 1293^[5]. Αφού ο Μωάμεθ ο Πορθητής κατέλαβε την πόλη το 1461, η εκκλησία μετατράπηκε πιθανώς σε τζαμί και οι τοιχογραφίες της καλύφτηκαν με ασβέστη. Άλλοι μελετητές λένε ότι δεν μετατράπηκε σε τζαμί μέχρι το 1584 και πως γλίτωσε την άμεση μετατροπή επειδή βρισκόταν αρκετά χιλιόμετρα έξω από τα τείχη της πόλης. Το παρακείμενο μοναστήρι συνέχισε να χρησιμοποιείται από μοναχούς μέχρι το 1701, όταν ο Τουρνεφόρ τους βρήκε ακόμα εκεί. Είναι πιθανό οι μοναχοί να εγκατέλειψαν σταδιακά ένα κτίριο που δεν κατάφερνε πλέον να τους προστατεύσει από την παρενόχληση και τις αρπαγές, και οι Τούρκοι μα το κατέλαβαν χωρίς να χρειαστεί να τους εκδιώξουν^[6].

Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, στο τέλος του 19ου αιώνα ο χώρος χρησιμοποιήθηκε ως νοσοκομείο χολέρας. Κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου η πόλη καταλήφθηκε από Ρώσους στρατιώτες και για πρώτη φορά η εκκλησία μπόρεσε να εξεταστεί από αρχαιολόγους, συμπεριλαμβανομένου του Φιοντόρ Ουσπένσκι, και άρχισε κάποιος προκαταρκτικός καθαρισμός των τοιχογραφιών. Τη δεκαετία του 1940 αναφέρθηκε ότι κλειδώθηκε και χρησιμοποιούνταν ως αποθήκη, αλλά τη δεκαετία του 1950 χρησιμοποιήθηκε ξανά ως τζαμί^[7]. Το 1964 μετατράπηκε σε μουσείο^[1]. Μεταξύ 1958 και 1964 αποκαλύφθηκαν οι τοιχογραφίες που σώζονταν και η εκκλησία στερεώθηκε με τη βοήθεια ειδικών του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου και της Γενικής Διεύθυνσης Ιδρυμάτων. Ένας ειδικός που συμμετείχε στο έργο εκτίμησε ότι δεν είχε διασωθεί περισσότερο από το ένα έκτο των αρχικών διακοσμήσεων^[8]. Όλα όσα διασώθηκαν, πάντως, θεωρούνται πρωτότυπα έργα που έγιναν αμέσως μετά την κατασκευή του και θεωρούνται μέρος της βυζαντινής «Παλαιολόγειας Αναγέννησης».

Η εκκλησία της Αγίας Σοφίας είναι ένα σημαντικό δείγμα υστεροβυζαντινής αρχιτεκτονικής, χαρακτηριζόμενη από έναν ψηλό κεντρικό τρούλο και τέσσερις μεγάλες καμάρες που υποστηρίζουν το βάρος του θόλου και της οροφής. Κάτω από τον τρούλο υπάρχει μωσαϊκό από πολύχρωμες πέτρες. Ο ναός χτίστηκε ως σταυροειδής εγγεγραμμένος, αλλά με εξωτερική μορφή που παίρνει τη μορφή σταυρού χάρη σε προεξέχοντα βόρεια και νότια προπύλαια. Ο ναός έχει μήκος 22 μέτρα, πλάτος 11,6 και ύψος 12,7. Οι τοιχογραφίες του τέλους του 13ου αιώνα που αποκαλύφθηκαν κατά την αποκατάσταση του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου, απεικονίζουν θέματα από την Καινής Διαθήκης. Τα εξωτερικά πέτρινα ανάγλυφα και άλλα διακοσμητικά στοιχεία είναι σύμφωνα με τις τοπικές παραδόσεις που απαντούν και στην Αρμενία και τη Γεωργία. 24 μέτρα δυτικά της εκκλησίας βρίσκεται ψηλό καμπαναριό, ύψους 40 μέτρων. Χτίστηκε το 1427 και στεγάζει ένα μικρό παρεκκλήσι στον δεύτερο όροφο. Οι εσωτερικοί τοίχοι του καμπαναριού καλύπτονται με τοιχογραφίες. Χρησιμοποιήθηκε επίσης ως παρατηρητήριο από ντόπιους αστρονόμους.

Μετατροπή σε τζαμί

Το 2012, οι θρησκευτικές αρχές κατέθεσαν μήνυση κατά του υπουργείου πολιτισμού, ισχυριζόμενοι ότι το υπουργείο «κατέλαβε παράνομα» την εκκλησία πριν μερικές δεκαετίες. Οι θρησκευτικές αρχές κέρδισαν την υπόθεση και πήραν την ιδιοκτησία του κτιρίου. Στις 5 Ιουλίου 2013, η πρώην εκκλησία μετατράπηκε μερικώς για λίγο σε τζαμί σύμφωνα με την τοπική διεύθυνση βακουφίων Τραπεζούντας, η οποία είναι ο ιδιοκτήτης. Ξεκίνησαν εργασίες ανακατασκευής^[9][10], κατά τις οποίες σκεπάστηκαν μερικές τοιχογραφίες και το δάπεδο καλύφτηκε με χαλί. Ο μουφτής της επαρχίας Τραπεζούντας δήλωσε ότι «συνεχίζονται οι εργασίες για το άνοιγμα του τζαμιού της Αγίας Σοφίας στην πόλη για να ξαναξεκινήσουμε προσευχές» και υποστήριξε ότι «κατά την προσευχή οι τοιχογραφίες θα καλύπτονται με κουρτίνες». Η τοπική ένωση αρχιτεκτόνων της Τραπεζούντας κατέθεσε μήνυση κατά του σχεδίου μετατροπής του υπουργείου θρησκευτικών υποθέσεων. Ένας τοπικός δικαστής αποφάνθηκε ότι η μετατροπή της πρώην εκκλησίας ήταν παράνομη και διέταξε να διατηρηθεί ως μουσείο^[11]. Ωστόσο, έχει παραμείνει τζαμί. Μεταξύ του 2013 και του 2018, οι τοιχογραφίες και το πολύχρωμο μωσαϊκό του δαπέδου στην κεντρική αίθουσα προσευχής καλύφθηκε από ακίνητες κουρτίνες και χαλιά, ενώ οι τοιχογραφίες στον νάρθηκα παρέμειναν ακάλυπτες. Κατά τη διάρκεια εργασιών ανακαίνισης από το 2018 έως το 2020 το κτίριο έκλεισε για τους επισκέπτες. Μια έκθεση της τοπικής ένωσης αρχιτεκτόνων επέκρινε έντονα τη μετατροπή του τζαμιού του 2013 και ένα δικαστήριο διέταξε το υπουργείο θρησκευτικών υποθέσεων να κρατήσει την υπόσχεσή του να φαίνονται οι τοιχογραφίες εκτός των ωρών προσευχής. Το 2020 τοποθετήθηκε μια αναδιπλούμενη ψευδοροφή κάτω από τον τρούλο και ένα γυάλινο δάπεδο πάνω από το μωσαϊκό.

Φωτογραφίες

• 
  Εξωτερικό, νότια πλευρά
• 
  Εξωτερική διακόσμηση
• 
  Εξωτερική διακόσμηση
• 
  Εξωτερική διακόσμηση
• 
  Κιονόκρανο
• 
  Άποψη του εξωτερικού
• 
  Εσωτερικό
• 
  Τοιχογραφία των Ευαγγελιστών
• 
  Τοιχογραφία των Ευαγγελιστών, κέντρο
• 
  Τοιχογραφία των Ευαγγελιστών, Μάρκος
• 
  Τοιχογραφία των Ευαγγελιστών, Ματθαίος
• 
  Τοιχογραφία των Ευαγγελιστών, Ιωάννης
• 
  Τοιχογραφία των Ευαγγελιστών, Λουκάς
• 
  Ψηφιδωτά διάφορα
• 
  Ο γάμος στην Κανά
• 
  Ο γάμος στην Κανά, λεπτομέρεια
• 
  Ο Χριστός διδάσκει στο ναό
• 
  Ο Χριστός διδάσκει στο ναό, λεπτομέρεια
• 
  Ο Χριστός πολλαπλασιάζει τους άρτους
• 
  Ο Χριστός πολλαπλασιάζει τους άρτους, λεπτομέρεια
• 
  Ο Χριστός πολλαπλασιάζει τους άρτους, λεπτομέρεια
• 
  Ο Χριστός πολλαπλασιάζει τους άρτους, λεπτομέρεια
• 
  Ο Χριστός γιατρεύει τον τυφλό στην κολυμβήθρα του Σιλωάμ
• 
  Τοιχογραφία
• 
  Τοιχογραφία
• 
  Τοιχογραφία
• 
  Ο Χριστός και η Θεοτόκος
• 
  Ο Χριστός και η Θεοτόκος, λεπτομέρεια
• 
  Εσωτερικό
• 
  Η εις Άδου Κάθοδος
• 
  Η Βάπτιση του Χριστού
• 
  Η Βάπτιση του Χριστού
• 
  Εσωτερικό
• 
  Ο Μυστικός Δείπνος
• 
  Τοιχογραφία
• 
  Άγιος Βαρθολομαίος
• 
  Τοιχογραφία
• 
  Τοιχογραφία
• 
  Τοιχογραφία
• 
  Η Βάπτιση του Χριστού
• 
  Τοιχογραφίες του τρούλου
• 
  Δάπεδο, 2008
• 
  Ανακατασκευή του σχεδίου του δαπέδου βάσει σκίτσου του Charles Texier, 1864. Όσο διασώθηκε καλύφτηκε από χαλί το 2013.

Παραπομπές

1. Eden, Caroline (2017-10-25). «Turkey's other Hagia Sophia, in Trabzon» (στα αγγλικά). The Guardian. ISSN 0261-3077. https://www.theguardian.com/travel/2017/oct/25/turkey-other-hagia-sophia-trabzon-church-mosque. Ανακτήθηκε στις 2020-10-26. 
2. «Restoration of the Church of Saint Sophia at Trabzon | Research at the BIAA | BIAA». biaa.ac.uk. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Νοεμβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2020. 
3. "Religion in Turkey: Erasing the Christian past." The Economist. July 25, 2013.
4. Eastmond, Anthony. "The Byzantine Empires in the Thirteenth Century" in Art and Identity in Thirteenth-Century Byzantium: Hagia Sophia and the Empire of Trebizond. Burlington, VT: Ashgate, 2004, p. 1.
5. Gabriel Millet, "Les monastères et les églises de Trébizonde", Bulletin de correspondance hellénique, 19 (1895), p. 428
6. Millet, Les monastères, p. 433
7. David Talbot Rice, "The Church of Haghia Sophia at Trebizond", p6.
8. Some details of the preservation can be read in David Winfield, "Sancta Sophia, Trebizond: A Note on the Cleaning and Conservation Work", Studies in Conservation, Vol. 8, No. 4 (Nov., 1963), pp. 117-130.
9. "Mosque conversion raises alarm Αρχειοθετήθηκε 2017-02-20 στο Wayback Machine.."
10. "Bartholomew I: Do not transform Hagia Sophia in Trabzon into a mosque."
11. Hagia Sophia to remain museum Αρχειοθετήθηκε 2023-11-04 στο Wayback Machine. Gunebakis, 19 Mar 2023