Ο Διονύσιος Ζακυθηνός γεννήθηκε στο Ληξούρι της Κεφαλονιάς στις 15 Δεκεμβρίου[5] 1905, όπου τέλειωσε το γυμνάσιο. Από το 1922, ως μαθητής γυμνασίου, εξέδιδε μια μαθητική εφημερίδα με τίτλο Προμηθέας, μηνιαίο περιοδικό των νέων.[6] Το 1926 δημοσίευσε την πρώτη του αυτοτελή μελέτη για το σονέτο στην ελληνική ποίηση. Το 1927 ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αν και ο πατέρας του τον προέτρεπε να ασχοληθεί με την εμπορική ναυτιλία.[7] Η δράση του Ζακυθηνού εκτεινόταν σε πολλούς τομείς. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού κοντά στον Γάλλο βυζαντινολόγο Κάρολο Ντηλ, λαμβάνοντας το διδακτορικό του δίπλωμα από το πανεπιστήμιο αυτό το 1932.[7] Η διδακτορική διατριβή του είχε τον τίτλο Το Ελληνικό Δεσποτάτο του Μωρέως.[8] Κατά τη διαμονή του στο Παρίσι (1928-1935) διατέλεσε γραμματέας του Νεοελληνικού Ιννστιτούτου της Σορβόννης (1931-1932) και πρώτος διευθυντής του Ελληνικού Ιδρύματος(Fondation Hellenique) της Παρισινής Πανεπιστημιούπολης (1932-1935). Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, διορίστηκε διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους, όπου για περίπου μια δεκαετία (1937-46) εργάστηκε με σκοπό την οργάνωση, την ταξινόμηση και τον εμπλουτισμό της μέχρι τότε εγκαταλελειμμένης κρατικής και επιστημονικής αυτής υπηρεσίας.[9] Διατέλεσε καθηγητής της ιστορίας του Βυζαντινού Κράτους στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών από το 1939 μέχρι το 1970, οπότε παραιτήθηκε διαμαρτυρόμενος για την στάση της Δικτατορίας στα Πανεπιστήμια.[10] Το ακαδημαϊκό έτος 1956-1957 διετέλεσε κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.[11] Διετέλεσε καθηγητής της Ιστορίας του Πολιτισμού (1951-57) και κατόπιν της ιστορίας της Νεωτέρας Ελλάδος (1957-65) στην Πάντειο Σχολή Πολιτικών Επιστημών και πρύτανης της ίδιας Σχολής (1962-63).[12][13] Επίσης υπήρξε ο πρώτος διευθυντής του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών (1960-1975). Έδειξε κυρίως ενδιαφέρον για την εποχή της Τουρκοκρατίας,[9] αλλά και η θέση της Ελλάδας στην μεταπολεμική εποχή.[14] Εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών από την 6η Ιουνίου 1966[15] και Πρόεδρός της το 1974[16]. Για είκοσι χρόνια ήταν μέλος του αρχαιολογικού συμβουλίου, καθώς και πρόεδρος της Επιτροπής Ιστορικών Ερευνών από το 1956 έως το 1970.[7]
Ως ιστορικός ήταν «θετικιστής στη μέθοδο» κατορθώνοντας να ενσωματώνει σε ευρύτερες συνθέσεις τα γεγονότα και τα φαινόμενα που μελετούσε.[22] Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, το 1942, με δικές του πρωτοβουλίες, εορτάστηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, η γιορτή της 25ης Μαρτίου, εκφωνώντας ο ίδιος τον πανηγυρικό της ημέρας.[23] Ήταν ένθερμος δημοτικιστής, όμως μετά την επιστροφή του από τη Γαλλία, έγινε υποστηρικτής της καθαρεύουσας.[24]
Έχει εκδώσει είκοσι αυτοτελείς τόμους και έχει δημοσιεύσει περισσότερες από εκατό εργασίες, σε επιστημονικά περιοδικά, σχετικά με το Βυζάντιο και τη Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία.[23]
Οι πρώτες δημοσιεύσεις του καλύπτουν τη δημοσίευση πηγών, πατριαρχικών και άλλων εγγράφων, μελέτες οικονομικής ιστορίας, αλλά και τις σχέσεις των Βυζαντινών με τους Λατίνους.[8]
Το ελληνικό δεσποτάτο του Μορέως, Παρίσι 1932. Η διδακτορική του διατριβή στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης
Το χρυσόβουλο του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλεξίου Γ΄ υπέρ Βενετών, 1932.
Οι Σλάβοι εν Ελλάδι (1945)
Η εργασία αυτή συντάχθηκε σαν απάντηση στη μελέτη του Γερμανού Vasmer, η οποία είχε εκδοθεί το 1941 με τίτλο, Die Slawen in Griecheland (Οι Σλάβοι εν Ελλάδι), στο οποίο καταγράφονταν όλα τα σλαβικής ετυμολογίας τοπωνύμια και μικροτοπωνύμια, σε μια εμπερίστατη για την Ελλάδα περίοδο. Ο Ζακυνθηνός επανεξέταζε το που βρίσκονταν τα τοπωνύμια αυτά και καταδείκνυε πως οι σλαβικοί εποικισμοί έγιναν σε ορεινές κυρίως περιοχές.[8]
Η βυζαντινή ιδέα και η Ελληνική Επανάστασις (1946).
Η Ελλάς και τα Βαλκάνια (1947).
Η ιστορία του Βυζαντινού κράτους (1953).
Η Τουρκοκρατία (1957): βασίζεται σε μαθήματα που έγιναν στο Πάντειο.[8]
↑Στην επιστολή της παραίτησής του σημείωνε, «Όχι μόνο αισθάνομαι οδύνην και απογοήτευσιν, αλλά και έχω την συνείδησιν ότι εστερήθην του ηθικού αναστήματος διά να συνεχίσω το έργον του διδασκάλου των νεωτέρων γενεών». Νικόλαος Οικονομίδης, «Διονύσιος Ζακυθηνός. Κορυφαίος βυζαντινολόγος με διεθνή ακτινοβολία», στο: Πρόσωπα του 20ου αιώνα. Έλληνες που σημάδεψαν τον 20 αιώνα, εκδ. Τα Νέα-Νέα Σύνορα Λιβάνης, Αθήνα, 2000, σελ. 134
↑Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μαρία (1994). «Οι βυζαντινές ιστορικές σπουδές στην Ελλάδα. Από τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο στο Διονύσιο Ζακυθηνό». Σύμμεικτα. 9β. χ.ε. σελ. 172-173.
Νικόλαος Οικονομίδης, «Διονύσιος Ζακυθηνός. Κορυφαίος βυζαντινολόγος με διεθνή ακτινοβολία» στο: Πρόσωπα του 20ου αιώνα. Έλληνες που σημάδεψαν τον 20 αιώνα, εκδ. Τα Νέα-Νέα Σύνορα Λιβάνης, Αθήνα, 2000, σελ. 131-134
Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, «Οι βυζαντινές ιστορικές σπουδές στην Ελλάδα. Από τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο στο Διονύσιο Ζακυθηνό», Σύμμεικτα, τομ. 9β (1994), σελ. 153-176