Bresèl
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
_-_chiesa_di_Santa_Maria_Nascente_-_04.jpg)
Evoluzione demografica
Bresèl o Bersèl (Barsèl ind al dialèt dal pôst) (Brescello in italiân) l’é un cmûn ed 5.604 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz. Sistemêda atâch al Po, luntâna 30 chilômeter da Rèz, (lòng a la statêla 358) e circa 20 chilômeter da Pèrma. Al cmûn l’é l' insèm ed l’uniòun ed trèi localitê: al Cèinter principêl e al frasiòun ed Lentzòun e Sôrb'l a Man, che se şlêrghen, a sîra, vêrs la pruvîncia ed Pèrma.
Stôria
L’é ind al teramêri ed Ravisa ed S. Genesio e Motta Balestri ch’ a’s pōl fisêr la nâsita ed Bresèl, cun i lōr rèst antîgh es dân la prōva che ‘d la gînta, che stêven int al cà insèma al góci, a s’în fermê in sté zôni bèle da l’etê ed la prēda. Int al turnêr indrē, insém a i sègn di nòm Brixellum (Brèsa cèca), Brixia (Brèsa) Brixen (Bresanòun), a’s pōl dîr cun sicurèsa che i prém pôpol a fermêres in stê i Galli Cenomani ed râsa Cimbrica. Ind al III secolo a.C. i Galli Boi, ch' îven fât ed Bresèl un cèinter impurtânt, àn fât frûnt cun ustinasiòun al j invasiòun ed l’esêrcit rumân, mó intōren al 220 a.C. al Cônsol Quinto Manlio a gh’l’à cavêda a bâter i Cêlti e l’é dvintê padròun ed tót al teritôri Cispâdan, e cme l’arcôrda Plinio al Vèc ind la só Naturalis Historia (III, 15, 115), Bresèl l’é dvintê ‘na colônia ed Ròma e da còl mumèint l’à patî al trasfurmasiòun carateréstichi ed l’ûṣ rumân che j àn bonifichê e divîş al teritôri breselèiş in cardi e decumani ch’ a’s vèden incòra al dé d’incō.
Int al prém sècolo d.C. dòunca, fôrt ed la dinâmica véta lochêla, istitusiònêla, cunômica, socêla, l’é cumincê un peréiod ed grând spiandōr, sgnê ânca da la costrusiòun d’impiânt ed servési póblich cme al pôrt insém al sbòch ed l' Èinsa e al famōṣ acvidòt. Dôp la vicènda ed Marco Savio Ottone, ch’ al s’é masê dôp avèir pêrs la guèra ed Bedriaco per côlpa 'd Aulo Vitelio só aversâri ind la sucesiòun imperiêla, Bresèl al dvèinta ûn di cèinter pió impurtânt ed la zôna per la só poşisiòun stratégica, difèişa in môd naturêl da i râm dal fióm Po. Al III sècolo d.C. al cumbîna per Bresèl cun al calêr pôch a la vôlta ed l'impēr, ch’al mét in prâtica saczédi e şguastamèint, ânca in pideméi ed pèsta che àn şvudê la sitê e al campâgni. Sibèin che la situasiòun l’an fós mìa sicûra, Bresèl l’é dvintê, int al 389, pôst dal Veschév e Sân Genesio (incō Sânt Prutetōr) l’é stê incarichê, cme prém veschév, cun al cûmpit ed cumbâter al reséi purtêdi da i pôpol furastêr. Int al 572 la sitê l’é stêda ocupêda da i Longobêrd e da quisché promòsa a Duchêt.
Tr’ al VI e al VII sècol Bresèl l’é stêda tirêda dèinter in ‘na fadigōşa discusiòun ch' la més in mèz l’Esarchê Bişantèin ed Ravèna e i Potentê Bârber che îven ocupê la Pianûra Padâna. Al trópi guidêdi dal rè longobêrd Agilulfo (int al 603) e ‘na şfîlsa ed disastrôşi aluviòun (int al 589 e intōren al 605-610) àn butê zò quêsi dal tót la sitê cun arduşîrla in ‘na séngia ed pantân e sâbia.
L’é stê acsé ch’l’é finîda la véta ed la Brixellum gâl-rumâna.
Dal Medioēv al dé d’incō
Piânta ed Terzo Terzi (1552)
Bisògna spetêr l’època medievêla per vèderla arvivîr, grâsia al gvêren ed Matélda ed Canòsa e a la presèinsa benedetèina: a i frê la cuntèsa la gh’à dê al castèl e, a l’intēra sitê, pîna indipendèinsa dal cuntròl dal veschvêl. Int al XII sècol Bresèl, puliticamèint, al dipendîva da Pèrma, mèinter ind i sècol dôp la stôria dal paèiş la vèd al câmbi dal divêrsi Sgnuréi: i Correggeschi, i Rossi, i Visconti, i Sforza, fîn a j Estèins int al 1479. Al batàli, cun môrt e frî, per cunquistêr al pusès ed la sitê àn cunvînt j Estèins a prugetêr e tirêr só un gîr ed mûri a sînch lê cun fusòun, e fêr ed Bresèl ‘na sitê-furtèsa. Int al 1704 al mûri e la rôca ed Bresèl in stêdi butêdi zò da i Spagnōl e al paèiş l’é andê zò ed nōv cun pôca impurtânsa per pió ‘d un sècol. Al gvêren estèins l’é cuntinvê fîn al 1861, l’ân in dó Bresèl, insèm al j êtri sitê arzâni, l’é andê a fêr pêrta dal Règn d’Itâlia. Ind al 1866 l’éstê fât al famôş pûnt ed barcòun insém al Po, ch’ unîva la rîva Mantvâna cun còla Arzâna ch’ l’ é stê pó cambiê int al 1969. Ind la Reşistèinsa Bresèl l’é impgnêda cun al gróp dal C.L.N. e l’ ativitê ed la 68° Brighêda Garibaldi.
I rèst dal pasê
L'antîga Brixellum rumâna la mantîn i sègn dal só pasê ind l'Antiquarium in via Cavallotti 12 ( al vèc cunvèint benedetèin) in dōv' a’s pōlen mirêr interesânti testimuniânsi e scultûri del peréiod rumân, tra quisché la stâtva ‘d un personâg cun al mantèl (lacerna), dal I sècol dôp Crést. Dègna ed nôta ânca la stâtva d’ Ercole mésa ind la piâsa centrêla, ôvra dal famōş scultōr Jacopo Sansovino (1553), fâta fêr dal dóca Ercole II Este.
Ind al cinéma
Mó pió che pr’ al só antîgh pasê, Bresèl l’é famōş pr’ èser stêda ind al dôp guèra al teâter ed pôşa ‘d un cōrs dal cinéma chêr a la gînta: còl ed Pepòun e Don Camél, interpretê int al félm da Gino Cervi e Fernandel e inspirê da i scrét ed Giovanni Guareschi. A i dû personâg, figûri ed l' Emélia quistionadōra dal dôp guèra, Bresèl la gh’à dedichê un vèir e prôpria muşéo, in dōv' în tgnû da cât dimòndi bagâj ed sēna, tra cuisché ânca… un câr armê. (Al Crucifés ch’ al pêrla a Don Camillo l’é invêci, ânca adès, al só pôst, ind la cêṣa ed Sânta Maria Magiōr), davânti a la 'stèsa cēşa a gh'é dō stâtvi di prutagonésta in altêsa naturêla che a’s salóten da luntân; a la fîn, ind al paèiş, dimòndi pôst arcordên etertânti situasiòun ed la stôria dal félm.
Cunuméia
Bresèl cun: Burèt, Gualtēr, Guastâla e Lusêra al fà pêrt ed la fâsa, lònga 20 chilômeter, ed cmûn ed la bâsa arzâna, cèch e mzân, che dân insém al Po. Al pôrt ed Burèt, ch’ l’é més a mèz dal trât navighê, al pemèt ‘n grôsa ativitê mìa sôl turéstica dal fiòm. L’e-cunuméia dal paèiş l’é còla ‘d la Bâsa arzâna: un setōr agrécol tra i pió favurèvel d’Itâlia, in dōv' al şvilóp l’é stê favurî da la preşèinsa ed dimòndi cōrs d’âcva, prém fra tót al Po, e da ‘na sèria ed bunéfichi fâti lòng i sècol (da i Benedetèin ind al Medioēv, da j Estèins int al Rinasimèint e incòra ind l’Itâlia repoblicâna fîn a la metê dal ’900). Dimòndi şvilupê în l’ativitê zotènica, lighêda préma ed tót a l’alevamèint di nimêl, e tót al setōr alimentêr (da i salóm, al pió ed valōr l’é al Culatèl, a i furmâj, an s’ pōl mìa numinêr al Grâna (Parmigiano-Reggiano), al tót compagnê da un bòun bicêr ed vèin, (al Lambrósch Arzân naturalmèint). Ind al secònd dôp guèra l’é andê sèimper pió a şvilupêres al setōr industriêl, lighê a l’indóstria mecânica e metalmecânica. Atâch a un nómer cèch ed grôsi imprèişi, a s’é a drē vèder al fiurîr 'd indóstri céchi e mzâni , soquânti cun prestasiòun sèins’ êter ed celèinsa.
I personâg famōş
- Antonio Panizzi (Brescello, 1787 – Londra 1870), inteletvêl, pateriôta, senadōr dal Règn d'Itâlia, esiliê, diretōr dal British Museum ed Lòndra. La biblitotēca comunêla, cme còla ed Rèz, la pôrta al só nòm.
- Mario Nizzoli (Brescello, 1498 – 1576), studiōş dal savèir e leterê, al s’é dê a l'insegnamèint e a la publicasiòun dal j ôvri insém a Cicerone, stimê dal mònd ed la cultura italiân e ânca dal pensadōr tedèsch Leibniz.
- Carlo Zatti (Brescello, 1809 – 1899), pitōr, inteletvêl, s’ arcôrden ôvri ind la cêşa fiurintèina ed Fiumalbo, al côpi dal Tiziano fâti a Venèsia,i quêder e al pêli presèint ind la Cêşa parochiêla ed Bresèl.
- Carlo Pisi (Poviglio, 1897 - Brescello1979), scultōr, artésta, s’ arcôrden al famōşi stâtvi dal pêpa Giovanni XXIII, tgnûda da cât a Ròma, e ‘d Padre Pio da Petralcina.
- Carlo Bisi (Brescello, 1890 - 1984), âvtōr ed figûri, al fà dimòndi personâg ed sucès pr’ al Corriere dei Piccoli, cme al Dotor Piramidone (1927), Sor Pampurio (fât ind al 1928) e la Famiglia Doggidì (1953).
Êtri fotograféi
-
Al Municépi -
La Piâsa -
Al Cèinter -
La Guzzi 500 Sport 14 ed Pepòun
_-_piazza_Matteotti_-_02.jpg)
_-_piazza_Matteotti_-_03.jpg)
Colegamèint d’ed fôra
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Mario Degani - Scavi preistorici alla Motta Balestri di Brescello - Milano : Istituto Lombardo di Scienze e lettere, 1967
- Carlo Zatti - Cenni storici ed iscrizioni di Brescello antica - Reggio Emilia : Tipo-Litografia degli Artigianelli, 1881
- Anselmo Mori - Gli uomini illustri di Brescello e sua antica castellanza- Parma : premiate tip. riunite Donati, 1929
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân