Arrosa

Artikulu hau Nafarroa Behereko udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Arrosa (argipena)».

Arrosa
Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Done Martin elizako eta hilherriko ikuspegia
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Beherea
Eskualdea	Baigorri-Ortzaize
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Baiona
Kantonamendua	Euskal Mendialdea
Izen ofiziala	Saint-Martin-d'Arrossa
Auzapeza (1995-2026)	Beñat Arrabit (Euzko Alderdi Jeltzalea)
Posta kodea	64780
INSEE kodea	64490
Herritarra	arrosatar
Kokapena
Koordenatuak	43°14′17″N 1°18′48″W / 43.2381°N 1.3133°W / 43.2381; -1.3133
Azalera	18,43 km^2
Garaiera	100-810 metro
Distantzia	12,7 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria	538 (2018:  5)
Dentsitatea	28,38 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 29,92
Ugalkortasuna[1]	‰ 61,75
Ekonomia
Jarduera[1]	% 78,15 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 13,46 (2011)
Langabezia[1]	% 8,26 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 54,75 (2010)
Erabilera	% 22,39 (2011)
Datu gehigarriak
Sorrera	1923ko uztailaren 2a (independentzia)

Arrosa^[2][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Beherea lurraldean kokatuta. Baigorri-Ortzaize eskualdean dago, Donibane Garazi hiriburutik 12,7 kilometrora. Altuera 100 eta 810 metro artekoa da, eta 18,43 km²-ko azalera hartzen du. 2018. urtean 538 biztanle zituen.

Bertako biztanleak arrosatarrak dira.

Izena

Arrosa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• frantsesez: Saint-Martin-d'Arrossa^[3]
• okzitanieraz: Sent Martin d'Arròsa^[4]

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Sanctus-Martinus d'Ouses (1302)^[5]
• Sainct-Martin de Osses (1529)^[5]
• Grand-Pont (1793: izen iraultzailea)^[6]

Etimologia

Arrosa izena Arlausa edo Erlausa izenetatik heldu da, hain segur. Horiek Eiharze auzoaldeko bi etxe ziren, Erdi Aroan. XIII. mendetik goiti aipatuak dira^[7].

Frantses eta okzitanierazko izenak, Baigorri edo Donamartiri bezalako beste kasu batzuetan, tokiko santuaren (kasu honetan, Done Martin) eta euskal izen tradizionalaren (kasu honetan, Arrosa) elkartzetik dator.

Geografia

Arrosa Ortzaizeko ibarran dago.

Mugakideak

Klima

Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	24.8	27.0	30.0	32.6	35.0	40.0	41.0	42.0	39.2	34.0	27.0	26.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.9	12.9	15.6	17.1	20.8	23.7	25.9	26.2	24.4	20.5	15.2	12.5	18.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	7.5	8.0	10.3	11.7	15.2	18.2	20.3	20.5	18.3	15.3	10.6	8.3	13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	3.0	3.2	5.0	6.4	9.7	12.7	14.7	14.8	12.3	10.1	6.0	4.0	8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-15.4	-10.5	-9.5	-3.2	-0.2	2.8	5.8	4.0	2.0	-2.5	-8.5	-9.8	-15.4
Batez besteko prezipitazioa (mm)	146.0	129.8	124.7	139.3	106.9	77.0	65.6	76.1	92.5	112.1	164.8	153.4	1398.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	96.7	115.5	128.9	78.8	70.1	66.2	103.2	80.3	69.3	88.1	124.1	110.2	128.9
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[8]

Etxeak eta auzoak

• Landaburua
• Etxabe
• Iribarne
• Alhahiri
• Eihartze
• Lantikoenea
• Pelenea
• Erdikoborda
• Atherexenea
• Aroztegia

Historia

Arrosa Ortzaize udalerriko kide izan zen 1923ko uztailaren 2ra arte.^[9]

Demografia

1926	1931	1936	1946	1954	1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2007	2008	2013	2018
972	894	772	735	690	695	625	511	479	415	442	462	465	468	523	538

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Politika

Ingurumen-politika

2020ko Herriko Etxeko hauteskundeetan, gehiengoa lortu zuen zerrendak Biziren metamorfosi ekologikoaren aldeko Ituna sinatu zuen, azken honekin sinatzaileek mugikortasunaren, elikaduraren, etxebizitzaren, energiaren eta tokiko eta zirkularra den ekonomiaren arloko trantsizioaren alde jarduteko engaiamendua hartzen dute. 2021eko jarraipen-txostenaren ondotik, Herriko Etxeari 4tik 0ko^[10] metamorfosi puntuazioa eman zitzaion eta 2023ko kargualdi-erdiko txostenean, puntuazioa 4tik 0,5ekoa^[11]  izan zen.

Erakunde publikoak

2017ko urtarrilaren 1era arte, Arrosa Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide zen. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa zen.^[12]

Garraioa

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dago Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du herria. Guztira, linea batek eskaintzen du zerbitzua.^[13]

Gainera, Baiona-Donibane Garazi burdinbideak zerbitzua ematen du Arrosa udalerriri, Txik Txaken 54. linearen bidez.

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ortzaizeko ibarreko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa eta Aldude ibarretan hitz egiten zena.^[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, Arrosak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.^[15]

Arrosatar ospetsuak

• Raymond Albaladejo (1932-1964), errugbilaria.
• Maialen Errotabehere (1983-), abeslaria.
• Xan Errotabehere, Kalakan taldeko kidea.

Irudiak

• 
  Done Martin eliza
• 
  Pilotalekua
• 
  Herri Barnea
• 
  Geltokia

Oharrak

1. /aʁos̺a/ ahoskatua (laguntza)

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskaltzaindia. 122. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia. .
3. Jobbé-Duval, Brigitte. (2009). Dictionnaire des noms de lieux des Pyrénées-Atlantiques. Archives & Culture ISBN 978-2-35077-151-9. PMC 466662204. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
4. (Okzitanieraz) Benoit. «Diccionari toponimic occitan de las Lanas e deu Baish Ador» Lo Congrès Permanent de la Lenga Occitana (Noiz kontsultatua: 2021-05-18).
5. ↑ (Frantsesez) Raymond, Paul. (1863). Dictionnaire topographique du département des Basses-Pyrénées. Impr. impériale (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
6. «Arrosa - Udalerriko albistea» cassini.ehess.fr (Noiz kontsultatua: 2021-05-18).
7. «Herriaren historia» Saint-Martin d'Arrossa (Noiz kontsultatua: 2024-03-12).
8. Irulegiko estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. (Frantsesez) «1923ko uztailaren 2ko legea» Gallica 1923-07-04 (Noiz kontsultatua: 2021-05-18).
10. «Ipar Euskal Herria, metamorfosi ekologikoaren 0 fasean da: 2021eko txostenaren emaitzak»
11. Kargualdi-erdiko egoera ekologikoa: Bizik ekintza egituratzaileen aldeko deia egiten du
12. Instituzioaren behar gorria. 2015eko urriaren 11. Argia.com
13. (Frantsesez) «Ipar Euskal Herriko TXIK TXAK sarea: garraio publikoaren gorakada handia hilabetean.» France Bleu 2019-10-21 (Noiz kontsultatua: 2021-04-22).
14. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
15. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

• Baigorri-Ortzaize
• Nafarroa Beherea

Kanpo estekak

• Joseba Aurkenerena: Arrosako kabalkada erauntsi ororen gainetik. [1]
• Arrosako udalaren web ofiziala.