Kiniela

Kiniela apustu mota bat da, kirol proba batzuetako emaitzak aldez aurretik asmatzean datzana.^[1] Europako herrialde askotan ezagunak dira, batez ere futbol arloan. Sistemaz, kinielak merkeak dira apustua egiten duenarentzat, apustu bat baino gehiago egiteko aukera ematen diona.

Historia

Erresuma Batua

Futbol partiden emaitzak aurreikusteko lehiaketak futbol liga bera baino zaharragoak dira. Cricket and Football Field egunkariak, 1887ko irailaren 10eko edizioan, ginea bateko saria eskaintzen zion hurrengo larunbatean jokatuko ziren lau futbol partiden "emaitzak iragartzen dituen lehiakideari". Irakurleak gonbidatzen ziren egunkarian inprimatutako kupoi bat ebaki eta betetzera, partiden aurreko ostirala baino lehen bertako bulegoetara bidaltzeko. Zale batek baino gehiagok kupoiko lau emaitza zehatzak asmatzen bazituen, saria denen artean banatzen zen. Ez zen ezer kobratzen frankeotik haratago parte hartzeagatik; izan ere, irakurleei hainbat kupoi elkarrekin bidaltzeko baimena ematen zitzaien, ustez egunkariaren ale batzuk erostera animatzeko. 1910ean, The Umpirek 300 liberako lehen saria eskaintzen zuen, sei emaitza aurreikusteagatik^[2].

1922ko urrian, John Mooresek, Colin Askhamek eta Bill Hughesek entzun zuten John Jervis Barnardek "kiniela" bat asmatu zuela, non jokalariek futbol partiden emaitzei buruzko apustua egiten zuten^[3]. Irabazleei egindako ordainketak apustu-diruaren kinielaren botetik zetozen, "kudeaketa-gastuak" estaltzeko %10 kenduta. Ez zuen arrakasta handirik izan, eta Barnardek ez zuen lortzen inbertsioa berreskuratzea. Hughesek Barnarden kinieletako kupoietako bat lortu zuen; hiru lagunek erabaki zuten Barnarden sistema hobe zezaketela. 1923ko otsailaren 1ean Littlewood Football Pool kaleratu zuten (jatorrian zuen izena). Liverpoolen bulego txiki bat alokatu zen eta lehenengo 4.000 kupoiak Manchester Unitedeko Old Trafford estadioaren atarian banatu ziren negu hartako larunbatetako partida baten aurretik^[4]. Mooresek berak banatu zituen kupoiak, penike batzuk irabazteko irrikaz zeuden gazte batzuen laguntzaz.

Ez zen berehalako arrakasta izan, 35 kupoi baino ez baitziren itzuli. Guztira, lau libera pasatxoko apustuak eginez, kendutako % 10ek ez zituen hiru gizonen gastuak estaltzen. 10.000 kupoi inprimatzea erabaki zuten, eta Hullera eraman zituzten, eta han banatu zituzten partida handi bat baino lehen. Oraingoan kupoi bakarra itzuli zen. 1924-25 futbol denboraldiaren erdialdean, kiniela osatzeko planak dirua galtzen jarraitzen zuen. Hiru gazteek 200 libera inbertitu zituzten ordurako, gauzek hobera egingo zutelakoan. Hughesek galerak murriztea eta kontua ahaztea iradoki zuen, Askhamekin ados. Moores ados egotea espero zuten, baina horren ordez bakoitzak bere akzioen truke inbertitu zituen 200 liberak itzultzea eskaini zien, eta onartu egin zuten. 1930ean, Moores milioidun bihurtu zen lehiaketarekin.

1929ko apirilean, Moores auzipetu egin zuten 1920ko Ready Money Football Betting legearen arabera. Hala ere, enpresak inoiz ez zuenez eskudirurik onartu, futboleko emaitzak eta ordainketa irabazlea berretsi ondoren kobratzen ziren posta-igorpenak baino ez, bere apelazioa onartu egin zen.

Vernons' Pools 1925ean sortu zen, Liverpoolen ere bai, eta Zetters 1933an sortu zen Londresen. 1934an Football Pool Promoters' Association sortu zen: Littlewoods, Vernons eta Zettersez gain, bere kideak kiniela enpresa handiak ziren, besteak beste, Cope's Pools (Londresen egoitza duena), W.S. Murphy (Edinburgo) eta Western Pools (Newport)^[5]. Garai hartako Errege Batzordearen txosten batek futbol kinielak debekatzea iradoki zuen; kiniela enpresek diputatuari idazteko eskatu zieten bezeroei, eta horrek proposamenak atzera botatzea ekarri zuen. 1934ko martxoaren 27an, 1934ko Apustu eta Loterien Legea onartu zen, kinielen murrizketak jasotzen zituena. Kinielak ez ziren jokoari buruzko legediaren aplikazio-eremuan sartzen (zehazki, 1960ko Apustuen eta Jokoen Legea eta haren aurrekoak), trebetasun-lehiaketak zirela esaten zutelako, ausazkoak baino gehiago; hala ere, haien arauek ezartzen zuten transakzio guztiak "ohorez bakarrik lotesleak" zirela. Normalean, izena emateko kuoten laurden baten eta erdiaren artean jokalariei itzultzen zitzaien, sari moduan.

Espainia

Hastapenei buruzko eztabaida egon arren, badirudi Kinielaren lehen jardunaldia 1946ko irailaren 22koa izan zela, 7 partidako txartelarekin^[6]. Espainian futbola nahiko errotuta zegoen eta, izan ere, helburu horrekin sortutako peñen artean apustu ez ofiziala egiten zen. Lehen kinielak nolabaiteko arrakasta izan zuen hasieratik, lehen jardunaldi horretan 38.530 txartel jokatu baitziren, 77.060 pezetako diru-bilketarekin. Txartel bakoitzak 2 pezetako kostua zuen. Jardunaldi horretako sariak 9.603 pezetakoak izan ziren lehen kategoriako bi asmatzaileentzat, 7.202 pezetakoak bigarren mailako asmatzaile bakarrarentzat, 4.801 pezetakoak hirugarren mailako asmatzaile bakarrarentzat eta 59 pezeta pasatxokoak laugarren mailako 58 asmatzaileentzat.

Bildutako dirua sarien (%45), ongintzaren (%45) eta Kirol eta Ongintzako Elkarrekiko Apustuen Patronatuak administratzen zituen administrazio eta banaketa gastuen (%10) artean banatzen zen.

Apustuaren lehen formatua konplexua zen, apustulariek ez baitzuten soilik irabazlea iragarri behar, gainera talde bakoitzaren gol kopurua iragarri behar zuten. Puntuazio-sistema baten bidez, kategoria desberdinetako irabazleak ezartzea lortzen zen.

1948ko denboraldian 1X2' sistema ezarri zen. Sistema horren arabera, etxeko taldeak irabazten badu (1), bisitariak irabazten badu (2) edo partida berdinketan geratzen bada (X) bakarrik iragartzen da. Aldaketa txiki batzuk izan ezik, hala nola partiden kopurua eta zer egin partida egiten ez bada, Kinielaren arau orokorrek formatu horretan jarraitzen dute gaur egun.

Italia

Italian Totocalcio izena hartzen du. Jokoaren jatorrizko bertsioak, SISALek 1946an sustatua, 12 zutabeko puntuazio-txartel bat aurreikusten zuen^[7], eta 1951ko urtarrilaren 21etik aurrera hamahirugarren txartel bat gehitu zitzaion: formatu hori berrogeita hamar urte baino gehiagoz egon zen indarrean, hamalaugarren zutabe bat gehituta ("Tredicissimo" izena jarri zioten) 2003ko abuztuaren 17an. 1983an jokoaren mekanizazio elektronikoa egin zen^[8].